جلیل پور اتے ملتان دی قدیم تہذیب

ملتان کنوں کجھ دور جلیل پور وچ کھدائی کرݨ دے بعد اے یقین پکا تھی گئے جو ملتان بہوں قدیم شہر ہے تے وادیٔ سندھ دے لوک سومیرین عہد کنوں مصر تے بئے قدیم ملکاں نال تجارت کریندے ریہن۔ محمد رفیق مغل نے وستی جلیل پور دی کھدائی کروائی ہئی ایں کھدائی دے بعد ایں وستی کوں وادیء سندھ قدیم ترین تہذیب ہووݨ دا حوالہ منیا ڳیا پر بعد اِچ ایں کھدائی کوں حکومت دی طرفوں روک ݙتا ڳیا ہئی۔ علامہ عتیق فکری آپݨی کتاب، نقشِ ملتان وچ ایں وستی  بارے لکھدئین جو:

ملتان سے چند میل دور جلیل پور کی کھدائی نے مزید شہادت پیش کر دی ہے کہ ملتان کے علاقہ شہروقلعہ کی تہذیبی زندگی کی قدامت یقینی ہے۔

ترجمہ:       ملتان کنوں کجھ میل پرے ’’جلیل پور‘‘ دی کھدائی دے کم نے ٻئی گواہی پیش کر ݙتی ہے جو ملتان دے علاقے شہر تے قلعے دی تہذیب دا پچھلپ یا قدامت یقینی ڳالھ ہے۔

وادیء سندھ دی تہذیب دنیا دیاں طاقتور تے خوشحال تہذیباں وچوں ھک ہیء۔ایں تہذیب دے لوکاں دیاں رسماں ریتاںجادو ٹوݨے صحت کیتے استعمال کیتے ونڄݨ والے دیسی، یونانی تے اجوکے انگریزی نسخے دریاواں دے بنے اباد تھی کراہیں دریا دے پاݨی کوں فصل تے گھر کیتے ورتݨ دے اصول نالیاںڳلیاں عمارتاں دے بݨاوݨ دے نقشے زمین دے اندر کھٹیے ہوئے قدیمی کھوہ نائی اولگی بھٹ مراثی کمبھار تے کاشتکاراں دا کم کسب گراں نیل گراں دستکاراں تے روغن بݨاوݨ والیاں دی محنت دریاواں اتے مول استھان ڈیراوڑ فورٹ عباس مروٹ تے ایں سنویں ڈھگ سارے قلعے قلعیاں دے نال  گنڈھئیے ہوئے بزار تے قلعیاں دے ٻاہروں حملہ آور دشمناں کوں روکݨ کیتے اساری ڳئی فصیل بادشاہ تے انہاں دی ریاست تے ہر ریاست دی آپݨی فوج اُٹھاں تے ݙانداں اتے قدیم دور دے بندیاں دے کشتی میلے ،رچھ ککڑ تے کتیاں دیاں ملہݨیں ،ایں وسوں دیاں قدیم شاہی علامتاں نانگ تے مور ، دریائے سندھ دی اندھی ٻُلہݨ، تے ایں وسوں اتے باہر توں آئے منگولاں افغانیاں تے ایرانیاں دی چڑھ مار تے قتل خنام رچھ نچاوݨ اتے بندر دا تماشہ ݙکھاوݨ والے پاولی قلعہ دراوڑ دی سنارا بزار دے سنارے ،جیسلمیر دے بوچھݨ تے سوہے رنگݨ والے رنگولی، روم دی شاہی ویلے کنوں قصے دی ٹور کوں وادیٔ سندھ وچ متعارف کرواوݨ والے قصہ گر قصولی ،سنگھڑی بھنݨ اولݨاں بھنݨ،وݨاں تے مزاراں دیاں ڄالیاں نال چِلے ٻدھݨ، چک کڈھݨ تے رات کوں ٻالہیں دے لشکر کوں اساطیری کہاݨیاں سݨاوݨ والیاں ٻُڈھݨیاں، مکھݨ گندلاں دا ساگ تے چلڑے ، جوار مکئی تے بیسن دی روٹی ،شمال توں آوݨ والیاں خنام دی بشارت ݙیندیاں رتیاں لال اندھاریاں تے ٻکروال کالے بدلاں دے اجڑ، ہاتھ نال گیڑݨ والیاں چکیاں،چرخہ گھماوݨ تے پھٹی کتݨ آلیاں نینگریںتے وݙ ٻڈھڑیاں، جنہاں دا کتݨ یورپ کیتے کاٹن دی اصطلاح دے ورتیا ڳیا کیوں جو کپاہ دا ٻوٹا پہلی واری وادیٔ سندھ وچ رہایا ڳیا۔

دریاواں دی گالہہ کریجے تاں مستنصر حسین تارڑ وسیب خاص کراہیں شمالی وادیٔ سندھ ملتان دا ذکر نی کیتا۔ جینویں جو اردو ادب دے حوالے نال ٻہوں سارے لکھت کاراں دا ذکر تفصیل نال نی کیتاڳیا تے اے حوالے ہݨ سامݨے آندے پئین جو ساغر صدیقی، مجید امجد، ن۔م راشد، احمد ندیم قاسمی تے بئے اہم اردو دے لکھت کار تے شاعر ملتان وچ ہک وقت گذار ڳئین تے شہزادہ محمد قاآن دی شاہی ویلے امیر خسرو تے طالب آملی وی ملتان وچ رہ کے ڳئین،ایویں ای ملتان دی تریخ ثقافت تے زبان بارے شہادتاں کوں وی کہاݨی دی لکھت دا گھٹ حصہ بݨایا ڳئے ، جیندی وجہ نال لاہور تے ٻئے مضافات کوں ایں گاٖلہوں اہمیت ملی ہے جو انہاں کوں ملتان دی حکومت دے بعد شاہی حوالے نال اتے لکھتاں دے حوالے نال درگھی شہرت ملدی ڳئی ہے۔

ٻہوں عرصے تئیں ملتان منصورہ مرکز ریہے تے ملتان توں وی مضافاتی علاقیاں تئیں دریاواں دے ذریعے بندرگاہی تجارت تھیندی رہی ہے جینویں جو ملتان کنوراوی دریا دی ہک شاخ سکندرآباد شجاع آباد تئیں ویندی ہئی تے سکندر آباد قدیم دور وچ دریائی بندرگاہ ہئی پیا، اینویں ای اوچ ملتان روڈ حال ملتان شجاع آباد جلال پور تا اوچ شریف ا ڄ وی موجود ہے۔  علامہ عتیق فکری ِآپݨی کتاب ’’نقش ِملتان ‘‘وچ لکھدن جو:

"قلعہ قدیم سے نکلا ہوا رسم الخط موہنجو ڈیرو اور ہڑپہ کی تہذیب کا ہم عصر ہے اور یوں ملتان اور اس کے گردونواح کی تہذیب قبل مسیح ۲۵۰۰ ء کے لگ بھگ متعین ہو جاتی ہے۔"

ترجمہ:       قلعہ قدیم توں نکلݨ والا رسم الخط دڑوتے ہڑپہ دی تہذیب دا سینگھا ہے تے ایں ملتان تے ایندے آسوں پاسوں دی تہذیب قبل مسیح ۲۵۰۰ دے نیڑے دے حوالے نال متعین تھی ویندی ہے۔

ٻِیا ݙیکھو

• سرائیکی تہذیب اُتے ٻِنّھاں تہذیباں دا اثر

• ست دریاواں دی دھرتی دی ثقافت تے تہذیب

• سقوطِ ملتان اَتے ملتانی لوک کہاݨیاں

• وسیب دی ثقافت تے جغرافیے دا بَدَل

• ارتقاء توں ردِ تشکیل تئیں سرائیکی زبان تے لوک ثقافت

ٻاہرلے جوڑ

• ڈاکٹر خالد اقبال صیب دی لائبریری دا ٻِیا مواد۔ ۔ ۔ ۔