ست دریاواں دی دھرتی دی ثقافت تے تہذیب

حیاتی نال موت دی بھڑاند ازل توں آندی پئی ہے، ایں بھڑاند وچ چھیکڑ اے تھیا جو گھاگھرا (ہاکڑہ) سُک ڳیا، کاک ندی مر، مک ستی چولستان دے اوٹھیہڑ اجڑ ڳئے جتھاں چرواہے تے مسافر ارام کریندے ہن، میل دے تصور نال جڑئیے ہوئے پندھاں کوں چولستان وچ اٹھݨ والے صحرائی طوفاناں نے ݙراکلا بݨا چھوڑیا۔ سالہیں ویران تھیاں، ٹوبھے سُکݨ مرݨ لڳ پئے تھر کنوں چولستان تئیں اَٹھ ڳئیں منجھیں بھیݙاں ٻکریاں ٻال بندے تے تریمتیں دے سکے کرنگے نظر آوݨ لڳ پئے ،ہک اباد وسوں اجڑ گئی ،سچل سرمست ،حمل فقیر تے بیدل سندھی دے بعد خواجہ غلام فرید نے کافی دی روایت کوں اگاٖں دِر ٹوریا تاں ایں اڄڑی وسوں دی مونجھ بندے دے اللہ تے دھرتی نال عشق تے معرفت دے تعلق تے روہی دے حسن بارے لازوال کافیاں تخلیق کیتیاں جنہاں کوں ثریا ملتانیکر تے پٹھانے خان نے امر کر چھوڑئیے۔

ریاست بہاول پور دا پاکستان بݨݨ دے کجھ سالہیں بعد پاکستان وچ ادغام تھی ڳیا، ملتان دی جاہ تے حکومت مرکز لاہور کوں بݨا ݙتا ڳیا ایں طرحاں ملتان خاص کر سرائیکی وسوں دی ترقی دی رفتار کوں بریکاں لڳ ڳیاں تے اے خطہ محرومیاں دا شکار تھیوݨ لڳ پیا۔

مڑیچے ماڑ روہیلے روہ، تھلوی تھل، اتے دمانی دمان وچ پرائے تھی کراہیں رل ستے۔ عرب وچ اسلام دی آمد کنوں چھ سو سال پہلے سکندر مقدونی یونان توں لشکر گھن تے ملتان دے حملہ کیتا جیندا مقابلہ اِتھوں ملتان دی طاقت ور ملہی قوم نے کیتا ۔ ملتان کنوں تلمبہ تئیں بھاہ مچی رہی چھیکڑ باقی سکندر کوں تیر لگاٖ تے او زخمی تھی پیا۔ اوکوں اے امید نہ ہئی جو زیوس دیوتا دے پتر دا خون ویہہ سڳدے ، اوآپݨا خون ݙیکھ تے ݙرڳیا تے ، ویندیں واری سندھ پار ٹپدیں ہوئیں مر پیا۔

سارے تاریخی تہذیبی اتے او ثقافتی حوالے ہن جیڑھے جو شمالی وادیٔ سندھ اڄوکے صوفیاء دے ملتان دی عظمت تے بزرگی دا اعتراف ہن۔ ملتان دی تریخ تے تہذیب وچ عرباں دے ملتان آوݨ مقامی آبادی دے حملہ کرݨ تے ہند اسلامی ثقافت دے رل مل ونڄݨ نال جیڑھی تبدیلی آئی تے اریحہ شام فلسطین عراق تے ٻنہاں عرب ریاستاں وچوں جیڑھے الراعی عربوں آئے انہاں مقامی دیسی تہذیب کوں عرب اسلامی ثقافت نال رلا کے اتھوں دی مقامیت تے اساطیری ادبی وݨت کوں ہک سراوں تبدیل کر ݙتا، محمد بن قاسم کوں حجاج بن یوسف نے واپس سݙ گھِدا  پَر انہاں دے نال آوݨ والے ست ہزار لوک اتھاں ارائیاں دے نام نال وس ڳئے، پر جیڑھے وی اتھاں آئے او سبھ لوک اِتھوں دی ڳوڑھی ثقافت اتے زبان کوں ورتݨ بغیر نہ رہ سڳئے سدوزئی ،افغانی ، عربی ،ایرانی تے یونانی نسل دے سبھ لوک ایں وسوں وچ آ کے سرائیکی تھی ڳئے تے اتھوں دی زبان تے ثقافت کوں اَپنا گھِدا۔

سابقہ ست دریاواں دی دھرتی سرائیکی وسیب دا ستلج سُک ڳئے چناب ادھا واہندے سندھ اَڄاں وی پہلے آلے زور وچ ہے پر، اے تھل روہ روہی اَتے دمان دی تریہہ نی پیا لہا سڳدا ، بہاولپور وچ آباد کاری نظام نے بہاولپور دی دھرتی دی پراݨی شناخت کوں خراب کیتے قلعہ دیراوڑ مائی جیوندی دا مزار پتن منارہ کوٹ مٹھن اوچ شریف دے مزار ات، فورٹ عباس مروٹ ، شجاع آباد تے ملتان دے قلعے کردے بھردے ویندئین ، سورج کنڈ سورج میانی اندرون ملتان شہر تے مضافات دے قدیمݨی آثارات وی دھوڑا مٹی تھیندے پئین جنہاں کوں توجہ دی لوڑ ہے پئی۔

ٻِیا ݙیکھو

• سرائیکی تہذیب اُتے ٻِنّھاں تہذیباں دا اثر

• جلیل پور اتے ملتان دی قدیم تہذیب

• سقوطِ ملتان اَتے ملتانی لوک کہاݨیاں

• وسیب دی ثقافت تے جغرافیے دا بَدَل

• ارتقاء توں ردِ تشکیل تئیں سرائیکی زبان تے لوک ثقافت

ٻاہرلے جوڑ

• ڈاکٹر خالد اقبال صیب دی لائبریری دا ٻِیا مواد۔۔۔۔