ݙو ہزار ݙہ دا سرائیکی ادب
)
2010ء دے مُکن دے نال اکویہویں صدی دا پہلا ݙہاکا وی مُکلا گئے۔ ایں ݙہاکے وچ سرائیکی ادب دی ٹور خاصی اہم رہ گئی ہے۔ کئی نویں لکھاری سامنے آئن تے کئی ون پونے رنگ ادبی دنیا وچ ݙیکھن کوں مِلین۔ ایں ݙہاکے دے چھیکڑی سال 2010ء وچ چھپن والے ادبی سرمائے دو دید بھنواؤں تاں کئی موضوع نشابر تھیندن۔
دینی ادب[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]
دینی ادب دے سلسلے وچ مخدوم عارض بخاری دی کتاب ’’مدحتِ مصطفی ﷺ‘‘ نعت رنگ دی سوہنی مثال ہے۔ حافظ محمد بشیر احمد مغفور سعیدی پچھلے کجھ سالیں وچ کئی کتاباں چونویں نعتیں نال سامنے آندین۔ ایں سال وی حافظ مغفور سعیدی دی مرتب کیتی گئی نعتیہ شاعری ’’نوری جشن‘‘ دے عنوان نال چھاپی گئی ہے۔ مرثیہ دے سلسلے وچ شاہ پور لیہ دے مرثیہ نگار سید امام علی شاہ شفیق مرحوم دا ناں ادبی دنیا وچ سنجاپوں ریہے۔ اُنھاں دے پوترے پروفیسر سید کرامت علی شاہ اُنھاں دے کلام کوں کٹھا کر کے ’’کلیاتِ شفیق‘‘ دے عنوان نال مرتب کیتے۔ ایں کلام وچ سید امام علی شاہ شفیق دے بھراویں سید غلام سرور شاہ نے غلام حیدر بیکس دے علاوہ شاگرداں سید امداد حسین طُوسی تے سید عاشق حسین عاشق دے کلام دے نمونے وی شامل ہِن۔ ݙیرہ غازی خان توں فضل عباس ظفر دی کتاب ’’خدا کا بادل‘‘ دے عنوان نال چھپی ہے حسینیت دے حوالے نال ایں مجموعے وچ اردو تے سرائیکی کلام موجود ہے۔
لسانیات[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]
لسانیات دا موضوع جتھاں اہمیت رکھیندے اُتھاں ایں موضوع دے اوکھ پاروں اینکوں گھٹ لکھاری ہتھ پیندن۔ ایں سال سرائیکی دے مہاندرے ماہر لسانیات شوکت مغل دی لغت ’’شوکت اللغات‘‘ دے عنوان نال شائع تھئی ہے، جیندے وچ اردو زبان دے پنجاہ ہزار توں ودھ لفظاں، ترکیباں تے محاوریاں کوں سرائیکی زبان دا چولا پوایا گئے۔ اردو توں سرائیکی وچ چھپن والی اے لغت سرائیکی لکھاریاں تے طالبعلماں کیتے ہک سوکھڑی ہے۔
مولانا عزیز الرحمن بہاولپوری دے ترجمے تے تشریح نال پیش کیتے گئے ’’دیوان فرید‘‘ کوں سند دا درجہ حاصل ہے۔ خواجہ غلام فریدؒ دے ایں کلام کوں ظہور احمد دھریجہ کی پیشکش دے طور تیں ایں سال نویں انداز نال سامنے آندا گئے۔ ظہور احمد دھریجہ دے لکھیے گئے دیباچہ کوں ’’مقدمہ دیوان فرید‘‘ دے عنوان نال وی کتابی شکل وچ پیش کر ݙتا گئے جینکوں ایوب احمد دھریجہ مرتب کیتے۔ ’’حضرت خواجہ غلام فرید 101 سوال‘‘ دے عنوان نال مرتب کیتے گئے کتابچے وچ مجاہد جتوئی المعروف پیر حجن سئیں فریدیات دے موضوع بارے بنیادی سوالاں دے جواب ݙتن۔ سرائیکی ایریا سٹݙی سنٹر ملتان وچ کم کرن والے بزرگ لکھاری حنیف چودھری دے ایم فِل دا مقالہ ’’خواجہ غلام فرید کی سرائیکی کافیوں پر سندھی اور پنجابی کے لسانی اثرات‘‘ کتابی شکل وچ شائع تھی گئے جیندے مطابق خواجہ غلام فریدؒ دا کئی زبانیں تیں عبور تے سرائیکی زبان دا ݙوجھیں زبانیں نال گانڈھا واضح تھیندے۔
ݙاکٹر جاوید چانڈیو دے مضمونیں دا مجموعہ ’’سرائیکی زبان، ادب اور معاشرہ‘‘ ملتان توں شائع تأے جیندے وچ کلاسک، فریدیات، سرائیکی وسیب تے زبان دے موضوع خاص طور تیں نشابر ہن۔ ݙاکٹر مقبول گیلانی دے مضمونیں دے مجموعے ’’نروار‘‘ وچ مذہبیات، فریدیات، شخصیات دے نال نال کئی ادبی موضوع سامنے آندے گئین۔ خالد اقبال دی کتاب ’’سرائیکی تنقیدی شعور‘‘ وچ مہر عبد الحق، ݙاکٹر طاہر تونسوی، دلشاد کلانچوی، صدیق طاہر، محمد اسلم رسولپوری، شوکت مغل، ݙاکٹر سجاد حیدر پرویز تے حفیظ خان جھئیں سرائیکی لکھاریاں دے تنقیدی رویے سامنے آندے گئین۔ ݙاکٹر گل عباس اعوان دی کتاب ’’سرائیکی شاعری وچ انسان دوستی‘‘ وچ تحقیق تے تنقید دا سوجھل واضح ݙسدے جیندے وچ سلطان باہو، رومل فقیر، سچل سرمست، علی حیدر ملتانی، حافظ جمال ملتانی، خواجہ غلام فرید، خرم بہاولپوری تے خیر شاہ دا تذکرہ خصوصی طور تیں شامل ہے۔ عصمت اللہ شاہ دی مرتب کیتی کتاب ’’حفیظ خان کی تخلیقی جہتیں‘‘ وچ وسیب دے مہاندرے لکھاریں دے سرائیکی، اردو تے انگریزی مضمون شامل کیتے گئین۔ ݙاکٹر طاہر تونسوی دی کتاب ’’آئینہ خانہ شاہ لطیف‘‘ وچ شاہ لطیف دی حیاتی تے فن بارے مضامین دے علاوہ اردو تے سرائیکی کتاباں تے مقالیں دا اشاریہ وی پیش کیتا گئے۔ ایندے علاوہ ݙاکٹر طاہر تونسوی دی مرتب تھئی کتاب ’’لطیف شناسی‘‘ وچ شاہ لطیف دی شخصیت تے فن بارے اردو تے سرائیکی لکھتاں شامل کیتیاں گئین۔ ݙاکٹر طاہر تونسوی دی اہم کتاب ’’سرائیکی ادب، ریت تے روایت‘‘ کوں ایں سال ݙوجھی واری چھپن دا اعزاز ملیے۔ ݙیرہ غازی خان دے سنجاپوں لکھاری محمد رمضان طالب دی شخصیت دے حوالے نال اُنھاں دے پُتر ارشاد احمد ناصر ہک کتاب ’’محمد رمضان طالب اساݙی نظر وچ‘‘ مرتب کیتی ہے جیندے وچ پنجاہ توں ودھ سرائیکی لکھاریں دے تاثرات شامل ہن۔ ݙاکٹر قاسم جلال دی شخصیت دے بارے وچ انھاں دے شاگرد جمشید اقبال ’’عہد نو کا نمائندہ تخلیق کار: ݙاکٹر سید قاسم جلال‘‘ دے عنوان نال کتاب مرتب کر کے پیش کیتی ہَے۔ بے نظیر بھٹو دی حیاتی تے سیاسی زندگی دے حوالے نال قاسم سیال دی کتاب ’’دھی دھرتی دی‘‘ چھپ کے سامنے آئی۔ خواجہ طاہر محمود کوریجہ دی کتاب ’’شہر دوستاں‘‘ شخصیت نامے دی نمائندگی کریندی ہے جیندے وچ یادِ رفتگاں تے لمحہ موجود دے حوالے نال ماضی تے حال کوں شامل کیتا گئے اتے باقیات دے عنوان نال وی کئی تذکرہ شامل ہن۔ ݙاکٹر مختار ظفر دی کتاب ’’راجہ محمد عبد اللہ نیاز: خطہ ملتان کی تحقیقی اور قومی شعری روایت کا منفرد حوالہ‘‘ چ سرائیکی وسیب دے مہاندرے شاعر دے فن تے شخصیت کوں پیش کیتا گئے۔ ارشد حسین ارشد دی مرتب کیتی کتاب ’’دشتِ صدا‘‘ وچ ملتان دے شاعریں تے ادیبیں دا کردار واضح تھیندے۔ حسین سحر دے پنجابی مضمونیں دے مجموعے ’’سوچ وچار‘‘ وچ علی حیدر ملتانی، سلطان باہو، خواجہ غلام فرید، حیدر گردیزی تے شاکر شجاع آبادی جھئیں سرائیکی شاعر وی شامل ہن۔ سرائیکی ایریا سٹݙی سنٹر توں اردو سرائیکی تے انگریزی مضموناں دا مجموعہ ’’سرائیکی وسیب‘‘ دے عنوان نال پیش کیتا گئے۔ حمید اُلفت ملغانی دا ادبی جائزہ ’’سرائیکی ادبی سانجھ 2009ء‘‘ نت وانگوں ایں سال وی کتابی شکل وچ سامنے آئے۔ تحقیق تے تنقید دے حوالے نال اخباریں تے رسالیں وچ وی ݙھیر سارے مضمون شائع تھئین جنھیں دے لکھاریں وچوں ݙاکٹر نصر اللہ خان ناصر، ݙاکٹر اسلم عزیز درانی، ݙاکٹر احسن واگھا، محمد اسلم رسولپوری، پروفیسر ممتاز خان، قاسم سیال، ذکاء اللہ انجم، تنویر شاہد محمد زئی، ݙاکٹر مزمل حسین، جاوید احسن خان، پروفیسر نسیم اختر تے محمود دے ناں خاص طور تیں سنجاپوں ہن۔
پروفیسر حافظ فیاض دی کتاب ’’قصہ گیا جھرکوں‘‘ سرائیکی لوک ادب دی واضح مثال ہے جیندے وچ ستلج دی سجی من دے قصے شامل کرن دی شعوری کوشش کیتی گئی ہَے۔ تاریخ تے ثقافت دے سلسلے وچ جمشید کمتر احمدانی بلوچ ’’شجرہ نسب: احمدانی رسولپوری تاریخ وستی‘‘ دے عنوان نال آپنے وسبے دی سنجان کرائی ہے۔ غلام عباس سیال دی کتاب ’’دیرہ مُکھ سرائیکستان‘‘ دمان دی تاریخ دے نال نال اتھوں دی زبان تے معاشرت کوں سامنے گھن آون وچ کردار ادا کیتے۔ ݙاکٹر لیاقت علی خان نیازی دی مرتب کیتی کتاب ’’لیہ تاریخ و ثقافت‘‘ وچ لیہ دے بارے وچ لکھیے گئے مختلف موضوعات دے مضمون کٹھے کیتے گئین۔ ایں کتاب دے حوالے نال ݙاکٹر خیال امروہوی، میاں الٰہی بخش سرائی، زبیر شفیع غوری، برکت اعوان، نسیم لیہ تے ݙاکٹر مزمل حسین دیاں تحریراں خصوصی اہمیت رکھیندین۔ پروفیسر ناصر عباس دی کتاب ’’تاریخ جلال پور‘‘ تے عارف حسین ملک دی کتاب ’’تاریخ علی پور‘‘ چنانہہ دے اُروار تے پار دے ثقافتی تے تاریخی گانڈھے دیاں مثالاں ہِن۔ پنجاب یونیورسٹی شعبہ سیاسیات دی سربراہ ݙاکٹر عنبرین جاوید دے ݙاکٹریٹ دے مقالے دا اردو ترجمہ یاسر جواد کیتے جینکوں ’’بہاول پور کی سیاست‘‘ دے عنوان نال شائع کیتا گئے۔
سفرنامے[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]
سفرنامہ کوں وی تاریخ تے ثقافت توں انج نئیں کیتا ونج سکدا تاں ایں سال شوکت مغل دا سفرنامہ ’’دلی ݙھائی کوہ‘‘ دے عنوان نال چھپیا جیندے وچ بھارت دے سفر کوں 20 توں 28 اگست 2009ء دے حوالے نال تاریخ وار پیش کیتا گئے۔ دلی دے حوالے نال درگاہ حضرت نظام الدینؒ ، لال قلعہ، مقبرہ ہمایوں تے قطب مینار، آگرہ دا تاج محل، اجمیر شریف وچ خواجہ معین الدین اجمیریؒ اتے جے پور دا حال حویلہ ایں سفرنامے وچ خاص انداز نال پیش کیتے گئین۔ نویں افسانے دے حوالے نال ناں کماون والا حبیب موہانہ ایں سال ’’اللہ لہیسی مونجھاں‘‘ دے عنوان نال ناول دان کیتے۔ سرائیکی وسیب دے ثقافتی رنگ وچ رنگیا اے ناول 12 باب وچ کھنڈیا ہوئے جیندی پڑاݙو پریں پریں تئیں سُنی ویندی پئی ہے۔
عالمی ادب[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]
عالمی ادب دی ترجمانی سانگے صوفی تاج محمد گوپانگ دی نویکلی کاوِش ’’صدیں سچ الایا‘‘ دے عنوان نال چھپی۔ جیندے وچ عربی، یونانی، ترکی، فارسی، افریقی، بنگالی، ہندی، انگریزی، چینی، روسی تے جاپانی جھیاں زباناں دیاں منتخب نظماں دا سرائیکی منظوم ترجمہ کیتا گئے۔
کلاسیکی شاعری[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]
سرائیکی کلاسیکی شاعری دے سلسلے وچ خدا یار بے کس دی شاعری کوں اُنھاں دے پوترے تے سرائیکی دے مہاندرے لکھاری ݙاکٹر شکیل پتافی مرتب کر کے ’’کلام بے کس‘‘ دے عنوان نال شائع کیتے جیندے وچ ݙوہڑے دی صنف خاص اہمیت رکھدی ہے۔ چار چار توں وادھو مصرعیں دے ݙوہڑے وی شامل ہِن۔ جدید شاعری دے حوالے نال شفقت بزدار دا ناں کہیں توں گُجھا کائینی۔ شفقت بزدار دا تریجھا شعری مجموعہ ’’ریشم رستے‘‘ ݙیرہ غازی خان توں شائع تأے۔ جیندے وچ غزل تے نظم دا نویکلا انداز وکھری سنجان رکھدے۔ شاکر مہر دی کتاب ’’بس توں‘‘ شائع تھئی تاں اوکوں ہتھو ہتھ گھدا گئے۔ عارض بخاری دا کلام ’’کلیات عارض‘‘، استاد فیض محمد فقیر دی کتاب ’’سِک دا سوجھلا‘‘ تے شاغل شیر شاہی دی لکھت ’’شتل‘‘ روایتی شاعری دی خاص سنجان ہن۔ فرید ساجد دا مجموعہ ’’بھوئیں تراماں‘‘ جدید شاعری تے روایتی شاعری دا سوہنا گانڈھا ہے۔ شبیر ناقد دی کتاب ’’من دی مسجد‘‘ تے کریم بخش خیر دا مجموعہ ’’تس نئیں لہندی‘‘ وچ دمان دی معاشرت دی ترجمانی نظر آندی ہے۔ صادق میر دی تخلیق ’’روح دا روگ‘‘ تے حاتم نائچ دا مجموعہ ’’میݙا حال نہ پُچھ‘‘ وچ وسیب دے ݙکھڑے بیان کیتے گئین۔ اسلم ساغر دا مجموعہ ’’توں وِسردا نوہی‘‘، وسو لال دی کتاب ’’زریاب‘‘، کشور لودھراں دا کلام ’’ݙھارے ݙھیرے‘‘، رانا شبیر دی تخلیق ’’پِیتاں دے پندھ‘‘، ندیم عباس ساغر دی لکھت ’’تیݙے نانویں‘‘، انور شاہ انور دا کلام ’’خدا حافظ‘‘، حیات اللہ نیازی دا مجموعہ کلام ’’میݙا سائیں بن‘‘، ظفر حسین مسکین دا شعری مجموعہ ’’سُکھ دی چھاں‘‘، محمد اسماعیل حسرت دی کتاب ’’پاندھن‘‘، ہدایت اللہ محمود دا کلام ’’کچا گھڑا‘‘ تے عبد الغفار عاشر دا شعری مجموعہ ’’آمیں ݙو‘‘ پیت پریت دے سلسلے کوں اگونہاں کرن دیاں کڑیاں ہِن۔ خوشاب دے شاعر تجمل حسین پپو مرحوم دی شاعری ’’یاد دے پندھ‘‘ دے عنوان نال انھاں دے بھرا ملک سکندر ذوالقرنین دی ترتیب نال پیش کیتی گئی۔ ساحر رنگ پوری دا کلام ’’باغی تخت لہور دے‘‘ تے دیوانہ بلوچ دا مجموعہ ’’جاگ سرائیگی جاگ‘‘ انقلابی شاعری دیاں مثالاں ہِن۔ مرتب کیتی گئی شاعری وچ سیماں خان (محمد نعیم خان) تے ماسٹر امان مروت ’’سانجھی سوچ‘‘ دے عنوان نال کتاب ترتیب ݙتی۔ منور عباس منور دی مرتب تھئی شاعری ’’وِکدے لوک‘‘، ݙیرہ اسماعیل خان دے عصمت کومل دی مرتب کیتی کتاب ’’تیݙے کم آسوں‘‘ تے افضل ندیم افضل دا ترتیب ݙتا کلام ’’سانجھے غم‘‘ دے عنوان نال سامنے آئے۔ نت وانگوں سرائیگی کتابڑیاں ایں سال وی سج دھج نال شائع تھیون دا اہتمام ݙیکھن اِچ آئے جیویں جو عبد الرشید اشتر دا کلام ’’اُشتر دے ݙوہڑے‘‘، ندیم قربان دی شاعری ’’اندر دی گال‘‘، حیدر بزدار دی تخلیق ’’ہن بول سرائیکی‘‘، غفور بلوچ دا کلام ’’عشق دی کھیݙ‘‘ تے آصف علی آتش دا شعری کتابچہ ’’ستم‘‘ دے ناں ونکی دے طور تیں گِنوائے ونج سگدن۔ 2010ء دی چھل دے حوالے نال مرتب تھئے کلام دیاں کئی کتابڑیاں سامنے آئن جیویں جو ناصر عباس ناصر دی مرتبہ کتابڑی ’’لُڑھدیاں لاشاں‘‘، واجد تھلوی دا مرتب کیتا کتابچہ ’’چھل دیاں چھولیاں‘‘ تے عید احمد قادری دا ترتیب ݙتا کلام ’’خونی چھل‘‘ سیلابی شاعری دیاں اہم مثالاں ہن۔
اخبار[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]
سرائیکی ادب دا پندھ اگونہاں کرن سانگے اخبار، رسالے تے کتاب لڑیاں وی آپنا کردار ادا کیتی رکھیے۔ روزنامہ ’’خبریں‘‘ وچ ہفتہ وار ’’سرائیکی ادب‘‘ نویکلی سنجان رکھدے۔ سرائیکی اخبار ’’جھوک‘‘، رسالے ’’سرائیکی ادب‘‘ ملتان تے ’’روہی‘‘ کراچی دے علاوہ سامنے آون والیاں کتاب لڑیاں وچوں ’’سُدھ سار‘‘ کراچی، ’’وسوں ویہڑے‘‘ شادن لُنڈ، ’’سوجھل سویل‘‘ لیہ، ’’دامان‘‘ ݙیرہ غازی خان، ’’پین تاک‘‘ ݙیرہ غازی خان تے ’’روتا‘‘ ݙیرہ غازی خان دے ناں خاص طور تے گھدے ونج سگدن۔ دمان دے اخبار ’’المنظور‘‘ تے ’’خبر ساز‘‘ تے تھل دا اخبار ’’صدائے مخدوم‘‘ وی سرائیکی ادبی حوالے نال آپنا حصہ رلیندے رہ گئین۔
حکومتی سطح تیں سرائیکی ادب نال گانڈھا رکھن والے لکھاریں ݙاکٹر طاہر تونسوی تے عاشق بزدار دیاں ادبی خدمات دے صِلے وچ 23 مارچ کوں سرکاری تقریب وچ ’’ستارۂ امتیاز‘‘ دان تھیا۔ اکادمی ادبیات پاکستان کی طرفوں قاسم سیال دی کتاب ’’پندھ پندھیڑو دے‘‘ کوں 2008ء دا خواجہ فرید ایوارݙ 2010ء وچ ݙتا گیا۔ 2010ء وچ جتھاں سرائیکی ادب وچ ݙھیر سارا ودھارا تأے۔ اُتھاں ایں سال سرائیکی وسیب دے کئی بُرج وی ہمیش ہمیش کیتے ݙئے گئے۔ جیویں جو سرائیکی دے مہاندرے لکھاری صابر چشتی جھوک لݙا گئے۔ فریدیات دے ماہر محمد اسلم میتلا نکھیڑا ݙے گئے۔ نوجوان سنجاپوں شاعر شاکر مہر وی اللہ کوں پیارا تھی گئے۔ صحافی تے دانشور چاکر خان بلوچ، اردو تے سرائیکی دے ہردلعزیز شاعر رشید قیصرانی، تھل دا گانڈھا سرائیکی وسیب نال جوڑی رکھن والے مہاندرے غلام حُر کنڈانی، روہی دی رِیت کوں سرائیکی نثر وچ گھن آون والے قاصر فریدی، شاعری کوں عوامی رنگ ݙیون والے فیض فقیر، مست الست شاعر شاغل شیر شاہی، دمان اِچ ادب دی سنجان ودھان والے نذیر قیصرانی اتے رحیم یار خان دے شاعر تے اداکار غلام عباس ملنگی ہمیش دی نندر وݨ جی۔ ایویں لگدے جو ایں سال تھیون والا ادبی نقصان مدتیں تئیں پورا نہ تھی سگسی۔