سرائیکی ادب وچ تذکرہ نویسی دی روایت

تجربہ کار صارفین کو سرائیکی زبان میں ترجمہ

سرائیکی اَدب وِچ تاریخ نویسی دی روایت

تحریر: ڈاکٹر خالد اقبال

سرائیکی پاکستان دے چارے صوبیاں وچ ٻولی ونڄݨ والی ہک قدیم زبان ہے۔ ایں زبان دا علمی ادبی سرمایہ صدیاں اُتے پھیلیا ہویا ہے۔ ایں زبان کوں ٻولݨ والیاں دی تعداد کروڑاں افرادتے مشتمل ہے تے سرائیکی زبان اپݨے ٻولݨ والیاں دے جذبات تے احساسات دے اظہار دی مکمل صلاحیت رکھیندی ہے۔ سرائیکی زبان وادئ سندھ دے انہاں علاقیاں وچ ٻولیندی رہئی اے بد قسمتی نال جیڑھا مسلسل حملہ آوری دی زد وچ رہئیے۔ جیندی وجہ پاروں ایندا ٻہوں سارا کلاسیکی ادب محفوظ نہیں رہ سگیا سرائیکی زبان ٻولݨ والے لوکاں دی تعداد پاکستان دے چارے صوبیاں وچ تقریباً 7 کروڑ ہے۔ جینکوں او مادری زبان دی حیثیت نال ٻولیندن۔ سرائیکی زبان تاریخ دے مختلف ادوار وچ مختلف نانواں نال ٻُلیندی تے لکھیندی آئی ہے۔ جینویں ملتانی، ڈیرہ جاتی، بہاول پوری، اچی، جگدالی، جٹکی، جھنگوی وغیرہ۔

ڈاکٹر مہر عبدالحق دی تحقیق دے مطابق:

"مختلف وجوہات دی بنا تے اینکوں کئی ناں ݙتے ڳئے۔ بھانویں جو ایہ اپݨے علاقے وچ ہکو طرحاں ٻولی تے سمجھی ویندی رہئی۔ تحریر اچ ایندا ناں ملتانی ای آیا ہے۔" (۱)

تاریخی اعتبار نال ملتان کیوں جو ہک زمانے تئیں اپݨی قدامت، علم، ادب، تہذیب، ثقافت، تصوف، فنون لطیفہ وچ مسلمہ اہمیت دا حامل رہیئے اتے دنیا دا ہک قدیم ترین شہر ہے۔ جیندا تعلق سندھ نال رہ ڳئے کݙاہیں ملتان ہک دارالخلافہ رہے تے کݙاہیں سندھ دا ذیلی حصہ رہئے۔

لفظ سرائیکی کوں متفقہ طور تے رواج ݙیواوݨ والے نامور محقق میر حسان الحیدری آہدن:

"1962ء وچ میں سرائیکی اکیڈمی دے ذریعے ’’سرائیکی‘‘ دے لفظ کوں ایں وسیب وچ رواج ݙتا۔ میں کوئی نواں لفظ ایجاد نہیں کیتا۔ ایہہ لفظ صدیاں کنوں سندھ وچ ’’ابھے‘‘ یا سرے دے علاقے دی زبان اتے قوم دی شناخت کیتے مستعمل ہئی۔ ملتان، بہاول پور اتے ڈیرہ غازی خان دے وسیع و عریض خطے وچ وسݨ والے لوکاں اینکوں اپݨا نہ بݨایا ہئی۔ البتہ ایں خطے دے لوکاں دے اندر دی ایہ شدید خواہش موجود ہئی جو اوہ اپݨی شناخت اتے اظہار کیتے مختلف شہراں اتے علاقیاں دی بجائے ہک مشترکہ لفظ اختیار کرن ۔ کیوں جو ملتان جیڑھا جو ہک صوبہ بلکہ ہک ملک ہئی۔ اوہ زوال دے بعد ہک شہر دی علامت بݨ چکاہئی اتے ملتانی زبان یا قوم ٻس ہک شہر دی نمائندگی کریندی پئی ہئی۔ اﷲ تعالیٰ میکوں ایہ شرف بخشیا جو میں ملتان وچ ’’سرائیکی‘‘ دا لفظ رائج کرݨ دی تحریک شروع کیتی۔ 6 اپریل 1962ء کوں اکابرین ملتان اتے علماء، ادباء دے ہک نمائندہ اجلاس وچ میں اپݨے خطبہ استقبالیہ وچ ملتانی، بہاول پوری ریاستی، دیرے والی اتے جھنگوی وغیرہ دی جگہ تے ’’سرائیکی‘‘ دا ناں منظور کراوݨ دی گالھ ٹوری۔ اجلاس دے شرکاء نے متفقہ طور تے ایں ناں دی منظوری ݙتی‘‘۔(۲)

’’سرائیکی‘‘ لفظ بھانویں جو ٻہوں قدیم ہئی۔ جیندے دوبارہ رائج تھیوݨ نال سرائیکی خطے دے کھینڈو کھانڈ لوکاں کوں ہک واری ول ہک مُٹھ تھیوݨ تے اپݨی عظمت دا احساس ملیا۔ جیندے نتیجے وچ ایں خطے دے دانشور، شاعر، تخلیق کار اپݨی زبان دی ترقی کیتے اپݨی زبان سرائیکی کوں وسیلۂ اظہاربݨاوݨ لگ پئے۔

سرائیکی علاقے وچ صوبہ پنجاب وچ ملتان، بہاول پور، ساہیوال، ڈیرہ غازی خان، سرگودھا ڈویژن، فیصل آباد ڈویژن وچ ٹوبہ ٹیک سنگھ اَتے جھنگ شامل ہن۔ صوبہ سرحد وچ ڈیرہ اسماعیل خان، بنوں اَتے ٹانک ہن۔ صوبہ بلوچستان وچ مشرقی علاقے تے سندھ وچ سکھر، خیر پور، جیکب آباد دے ضلع شامل ہن، سندھ وچ اکثر سندھی قبائل دی مادری زبان سندھی ہے ایں اعتبار نال سرائیکی زبان دا علاقہ پاکستان دا دل ہے۔

وادئ سندھ دا شمار دنیا دیاں قدیم ترین تہذیباں وچ تھیندے۔ ایں وادئ سندھ وچ ست دریا وہندے ہن جیندی وجہ پاروں اینکوں ’’سپت سندھو‘‘ وی آکھیا ویندا ہئی۔ بدقسمتی نال ایہ وادی بیرونی اقوام دی حملہ آوراں دی وٹھ وچ رہئی۔

سرائیکی زبان و ادب دے محقق صدیق طاہر لکھدن:

’’ہک علاقے دی سیاسی تاریخ اوندے صدیاں دے ثقافتی ورثے اُتے کتنی اثر انداز تھیندی ہے ایندی مثال سرائیکی ادب دی کہانی ہے اصل وچ سرائیکی علاقہ زیادہ تر غیرملکی فاتحین دے قبضے وچ ریہا۔ ایں واسطے عوامی اظہار دا عوامی ادب محفوظ نہیں رہ سڳیا۔ ایندے علاوہ قدیم زمانیاں وچ سرائیکی کیتے مختلف رسم الحظ دے ورتاوے ہن۔ جنہاں دے بدلݨ یا معدوم تھیوݨ دے نال ای اوندا ذخیرۂ ادب مٹ ڳیا۔‘‘ (۳)

سرائیکی زبان تے ادب دا قدیم لوک ادب، کلاسیکی ادبی سمل سینہ بہ سینہ روایات راہیں ہک ݙوجھے تک منتقل تھیندا رہیا۔ سرائیکی زبان دے رسم الخط وچ ایندے اضافی حروف ’’ٻ، ڄ، ݙ، ڳ، ݨ‘‘ دا مسئلہ درپیش رہیا۔ ٻہوں مدت تئیں سرائیکی زبان کوں کہیں وی سطح اتے سرکاری سرپرستی نہ مل سگی۔ ایں خطے دے راہوݨ والیاں دی معاشی حالت اتنی کمزور ہئی جو ٻہوں سارے شعراء ادباء دیاں تخلیقات محض مخطوطے دی صورت وچ رہ ڳئیاں اتے زیادہ تر مخطوطے/قلمی بیاض، ماضی دی تاریخ دا حصہ بݨ ڳئیاں۔ سرائیکی خطے دے مرکزی تاریخی تہذیبی ثقافتی شہر ملتان توں اخبار دی اشاعت دا سلسلہ 1852ء وچ تھیندے۔

جیندے بارے علامہ محمد اعظم سعیدی اپݨی کتاب وادی پنجند وچ صحافت، بارے تحقیقی حوالے نال لکھدن:

’’سیالکوٹ دے بعد ملتان وݙا شہر ہاجتھاں اردو صحافت دا غلغلہ برپا تھیا۔ 1852ء وچ سب کنوں پہلے اتھاں اخبار ’’ریاض نور‘‘ جاری تھیا۔ ایندے مدیر منشی محمد مہدی حسین خان ہن جنہاں نے دریائے نور وچ کم کرتے مشہوری حاصل کیتی ہئی۔۔۔۔۔۔۔ اتے ’’ریاض نور‘‘ 1857ء دے انقلاب دی نذر تھی گیا۔‘‘(۴)

سرائیکی زبان و ادب دی ابتداء مغلیہ سلطنت دے عہد اتے بعد وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے ہندوستان اُتے قبضے توں بعد دے دور تک تھیندی ݙسدی ہے۔ انگریزاں کو امور حکومت چلاوݨ کیتے جݙاں ایہ ضرورت پیش آئی جو لوکاں نال معاملات چلاوݨ سانگھے اتھ دے مقامی وسنیکاں (Natives) دی ٻول چال اتے زبان، ذخیرۂ الفاظ کوں ڄاݨݨ ضروری ہے۔ بھَل ایں ضرورت سانگھے مستشرقین سرائیکی زبان و ادب بارے تحقیقی کم دی بنیاد رکھی۔

ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز اپݨی تحقیق موجب لکھدن: ===

’’سرائیکی زبان تے لسانیات دے حوالے نال پیلھے انگریزی زبان وچ کم تھئے۔ ابتدائی سطح تے ݙٹھا ونڄے تاں انگریزی دور وچ ای بی سٹیڈمین (سیٹلمنت آفیسر جھنگ 1874ء تا 1880ء) دی رپورٹ آف دی ریوائیزڈ سیٹلمنٹ آف دی جھنگ ڈسٹرکٹ آف دی پنجاب ‘‘مطبوعہ لاہور 1882ء تے ای اوبرائن (اسسٹنٹ کمشنر آف دی مظفر گڑھ ڈسٹرکٹ آف دی پنجاب ‘‘مطبوعہ لاہور 1882ء جھئیں انتظامی رپورٹاں وچ ݙسدی ہے ۔ جنھاں وچ مقامی زبان دے حوالے نال وی لکھیا ڳئے۔ ایں طرحاں سارے ضلعیاں دے ’’گزیٹیئرز‘‘ وچ مقامی زباناں دے حوالے نال وی موجود ہے۔‘‘(۵)

مستشرقین وچوں لسانی حوالے نال گریئرسن دی تحقیق ’’لینگوئسٹک سروے آف انڈیا‘‘ 1898ء وچ تھیوݨ والا کم ٻہوں اہم ہے۔ ایندے وچ گریئرسن نے جنوبی لہندا اُتے اپݨی بحث وچ ولسن دی شاہ پوری، اوبرائن دی ملتانی، جیوکس دی جٹکی دے علاوہ سندھ دی سرائیکی ہند کی، میانوالی تے ڈیرہ اسماعیل خان دی تھلی وغیرہ کوں وی شامل کیتے۔

ڈاکٹر سمرنوف نے لہندا (سرائیکی) کوں پنجابی کنوں الگ زبان قرار ݙتے۔ کتاب دے تعارف وچ مصنف، زبان تے زبان دا علاقہ، آبادی، لسانی نظریات، پنجاب اتے سندھی نال تعلق تے پنجابی دے نال بنیادی فرق دی تفصیل، تاریخی تہذیبی پس منظر، کلاسکس وچ تھیوݨ آلی لسانی تحقیق، ادبی سیاسی تحریکاں وغیرہ تے بحث کریندے۔ کتاب وچ زبان دی باریکیاں اتے نزاکتاں دا گہرائی نال لسانی جائزہ گھدا ڳئے۔

دیباچے وچ جارج گریئرسن، گراہم بیلی اتے اے جیوکس جھئیں مستشرقین دے تحقیقی کم دا ذکر کیتے جیندے توں انہاں لہندی اتے پنجابی دا فرق بیان کرݨ کیتے اے ثابت کیتے جو لہندی اتے پنجابی ݙو الگ زباناں ہن۔

ڈاکٹر کرسٹوفرشیکل کتاب ’’سرائیکی مطالعے دے سو سال‘‘ وچ لکھدن:

In this book I have set out to give a short account of the development of Saraiki Studies in English over a period of almost exactly one hundred years, down to 1919. The title records the beginning and end of this development, for the same language which we know as "Saraiki" today appears as "Wuch" in the first published account described here, and as "Southern Lahnda" in the last. Many other names will also be encountered, for this is essentially a story of gradual discovery.(۶)

ایں کتاب وچ انگریزی دے حوالے نال سرائیکی زبان دے مطالعے دے ارتقاء دا ہک اینجھا مختصر تذکرہ کیتے ڳئے جیڑا جو 1919ء تئیں دے پورے ہک سو سال دے زمانے تئیں دِرگھا ہے۔ ایں کتاب دا سرنانواں وی ایں زبان دے ہیں ارتقاء دے آغاز تے انجام دی عکاسی کریندے۔ ایہ زبان جیکوں اساں سرائیکی اکھیندے ہیں۔ ایں کتاب وچ لکھے ہوئے شروع زمانہ دے تذکریاں وچ ’’اُچ‘‘ دے نال نال تے ول آخر وچ ’’جنوبی لہندا‘‘ دے ناں نال اُبھری ہے اتے کئی ٻئے ناں وی سامݨے آئن کیوں جو ایہ داستان تاں بنیادی طور تے ہک ہولے ہولے کھُلݨ والے انکشاف دی داستان ہے۔

سرائیکی زبان جیندی ابتداء وچ کئی ناں ہن۔ ایہ زبان مستشرقین دی توجہ اتے تحقیق دا مرکز بݨی۔ ابتداء وچ سرائیکی زبان دے حوالے نال کوششاں ایں زبان دے ذخیرہ الفاظ، صرفی نحوی ڈھانچے تے ابتدائی لغت نویسی تک محدود ہن۔ پر سرائیکی زبان اتے تھیوݨ آلے ایں لسانی کم پاروں سرائیکی زبان دی شناخت اتے ایں زبان دی لسانی تاریخ دا ایرا ٻدھیڄݨ لڳ پیا۔ اتے ایں طرحاں سرائیکی زبان دے لسانی پکھ دے حوالے نال مستشرقین دے کم کوں کوئی وی محقق پرے نی رکھ سڳدا۔

قیام پاکستان توں بعد سرائیکی ادب در توجہ نہ ݙیوݨ دی وجہ سرائیکی دانشوراں، تخلیق کاراں دا قومی زبان اردو دی خدمت وچ جٹ ونڄݨ ، اتے اپݨی زبان سرائیکی دے مختلف لہجیاں وچ اختلاف رائے وی اہم وجہ سمجھی ویندی ہے۔ سرکاری سطح تے تعلیمی نصاب سازی دے عمل وچ ٻئیاں علاقائی زباناں دی طرحا ں سرائیکی زبان دے ادب دی تدوین تے تشکیل اتے زیادہ توجہ نہ ݙتی ڳئی۔ لوک ادب، کلاسیکل شاعری، کلاسیکی نثر، صوفی شعراء، مقامی تہذیب و ثقافت کوں ہک عرصے تک قومی دھارے وچ شامل نہ کیتا گیا۔

جیندے بارے معروف محقق اسلم رسول پوری لکھدن:

’’ستم ظریفی ایہ ہے جو ہر نویں حاکم ساکوں اپݨی تاریخ، زبان تے ادب پڑھایا اتے اونکوں ساڈی تاریخ، زبان تے ادب آکھیا، ایہا وجہ ہے جو اساں عربیں، افغانیں تے مغلیں دی تاریخ، زبان تے ادب کوں اپݨی زبان تے اپݨا ادب سمجھی رکھئے۔‘‘ (۷)

ایں صورت حال دے نتیجے وچ سرائیکی دانشوراں، ادیباں، شاعراں وچ قومیتی شعور بیدار تھیا تاں وت انہاں اپݨے معروض اتے اپݨی شناخت دی ڳول پھرول دے عمل کوں تیز کر ݙتا۔ کیوں جو سرائیکی خطے دا اشرافیہ طبقہ اپݨی ماء ٻولی زبان کوں اہمیت ݙیوݨ دی بجائے عربی، فارسی، تے انگریزی زباناں دے ادب نال جُڑیا رہیا۔ جیندے ردعمل وچ اتھ دے تخلیق کاراں اپݨی تہذیب، ثقافت تے معاشرت دِر توجہ کیتی اتے پوری سنجیدگی نال شعوری سطح اتے اپݨے ادبی ورثے وچ ودھارا کریندے ڳئے۔ ایندی وجہ ہک تاں پاکستان بݨݨ توں بعد ماضی دا جبر مُک گیا ہئی۔اِتھ دیاں مقامی زباناں، تہذیباں،  ثقافتاں دی طرحاں سرائیکی زبان تے ادب وچ اظہار کوں کہیں جکڑ بندی توں آزاد تھی کے مواقع ملݨ لگ پئے

محقق صدیق طاہر لکھدن:

’’ساݙی تاریخ دا او دور جیہڑا آزادی دے بعد اساکوں نصیب تھئے کئی لحاظ نال حوصلہ افزاء تے تابناک ہے۔ کیونکہ ایں دور وچ نہ صرف پراݨے ادبی سرمائے دے تحفظ تے اشاعت دے اہم کم دا آغاز تھیا بلکہ نظم تے نثر دے نویں رجحانات راہ پاتی تے قومی جذبات و احساسات کوں عوامی نغمیاں تے گیتاں دا موضوع بݨایا ڳیا ایہ ارتقائی درجہ سرائیکی زبان کیتے دراصل ہک مرحلہ ہا۔‘‘(۸)

ایں مرحلے تے سرائیکی شاعراں، دانشوراں، تخلیق کاراں دے چیتے وچ اپݨے ماضی نال محبت اتے ماضی دے تاریخی ادبی ورثے دی گٖول پھرول دی جستجو ݙینہہ وار ودھدی ڳئی۔ ایں تاریخی، تہذیبی ثقافتی شعور انہاں کوں اگتے ودھݨ دا راہ، راستہ ݙکھایا۔

سرائیکی وسیب دے دانشور سئیں حسین احمد مدنی اپݨے ہک انٹرویو وچ آہدن:

’’ تاریخ ساݙی یاداشت ہے۔ یاداشت جیکر گم تھی ونجٖے تاں باقی کجھ نی رہندا۔ ۔۔۔۔۔۔ قومی سطح تے اساں اپݨی یاداشت گم کریندے ویندے ہیں جے اساں تاریخ کوں ونڄا ݙتا تاں ول اساݙی شناخت وی مُک ویسی، آساکوں اپݨی تاریخ، ثقافت کوں نمایاں کرݨ دے علاوہ سانبھݨ کیتے ٻہوں کجھ کرݨے۔ ‘‘(۹)

کہیں وی خطے دے لوکاں دا تشخص بنیادی مسئلہ ہوندے جیندیاں ڄڑھاں مادری زبان، لوک ادب، تاریخی، ورثے تے ادب دی صورت وچ تاریخی یاداشت اکھویندن۔ سرائیکی شاعر، ادیب اتے دانشور اپݨی تہذیب، ثقافت اتے زبان تے ادب دے تاریخی تسلسل بارے کوششاں کرݨ لگ پئے۔

ایں ڳالھ دی اہمیت دا ادراک کریندے ہوئے پروفیسر دلشاد کلانچوی لکھدن:

’’سرائیکی ادب دی قدامت، وسعت اتے ݙونگھائی دا اندازہ اوں وقت لگ سڳدے جݙاں اساں سرائیکی ادب تے سرائیکی ادیباں دے بارے تحقیقاں کروں۔ انہاں دے تذکرے لکھوں، اتے تنقیداں تے تبصرے لکھوں۔‘‘ (۱۰)

دلشاد کلانچوی، سرائیکی ادب دے انہاں مہاندرے وچوں ہن جنہاں اپݨی تحقیق تے تنقید راہیں، تاریخ، ثقافت تے تذکریاں دی صورت ٻہوں کجھ ݙتے۔ جیندی تفصیل درج ذیل ہے۔

• بہاول پور دی تاریخ تے ثقافت تاریخ تے ثقافت

• چار سرائیکی صوفی شاعر تذکرہ

• خواجہ محکم الدین سیرانی تے انہاں دی سی حرفی تحقیق تے تنقید

• خیابان خرم (خرم بہاول پوری سرائیکی کلام دی و ترتیب و تدوین ترتیب تے تدوین

• سرائیکی اور اس کی نثر سرائیکی نثری ادب کی تاریخ

• سرائیکی زبان تے ادب تحقیق تے تنقید

• سرائیکی دے کجھ مہاندرے شاعر تحقیق تے تنقید

پاکستان بݨݨ توں بعد، جینویں جینویں سرائیکی خطے دے شاعراں ادیباں کوں تخلیقی اظہار، ماضی دے ورثے بارے تحقیق دے رستے ملدے ڳئے انہاں سرائیکی ادب دے دامن کوں وسعت ݙیوݨ شروع کر ݙتی اتے کجھ لکھاریاں اپݨی زبان سرائیکی وچ لکھیا تے ایندے نال نال قومی زبان اردو وچ سرائیکی تاریخ تے ادب بارے لکھیا۔

سرائیکی ادب دیاں کتاباں، ادبی رسائل اتے اخبارات نہ چھپݨ دی وجہ ایں علاقے وچ معاشی حالات دا حوالہ ٻہوں اہم ہے قیام پاکستان توں پہلے اَتے پاکستان بݨݨ توں بعد پنجویں سال تئیں دگرگوں معاشی جبراتے جاگیرداری استحصال دے سبب سرائیکی زبان تے ادب دی اشاعت تقریباً نہ ہووݨ دے برابر رہئی ہے تاہم ایں خطے دے تخلیق کار، شاعر ادیب اپݨیاں تخلیقات وچ بہر طور اظہار کریندے رہیئے اتے ٹانواں ٹانواں ادبی رسائل اتے ادبی تخلیقات (شاعری، نثری) دی صورت وچ چھپیل صورت وچ موجود ݙسدین۔

ادبی رسائل وچوں سرائیکی ادبی تحریک دے زیراہتمام ’’سرائیکی ادب‘‘ دے ایڈیٹر عمر علی خان بلوچ تحقیقی مضامین اتے مشتمل ہک شمارے (چنگیر نمبر 2) وچ ’’سرائیکی ادبی تاریخ ‘‘ اُتے موضوع وار مضامین کوں چھاپیئے۔ اتے انہاں صنف وار ادبی تاریخ دے تحقیقی مضامین دے کھوج کار ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز ہن۔ سرائیکی ادبی تاریخ نویسی دے موضوعات دی تندیر کجھ ایں طرحاں ہے۔

1۔ سرائیکی ادبی تاریخ (ہک پرت)

2۔ سرائیکی شاعری دے چوݙھاں سو سال

3۔ سرائیکی ادب دی شاعری

4۔ سرائیکی صحافت دی تاریخ

5۔ سرائیکی دے ناول

6۔ سرائیکی افسانوی مجموعے

7۔ سرائیکی ادب دے افسانے تے افسانہ نگار

8۔ سرائیکی ڈرامے

9۔ سرائیکی وچ طنزومزاح (سرائیکی ادبی شخصیات)

10۔ خواجہ غلام فریدؒ تے سرائیکی ادب

11۔ غلام حسن حیدرانی مرحوم پہلا افسانہ

12۔ ظفر لاشاری ہک عظیم لکھاری

13۔ شیما سیال دیاں لکھتاں

سرائیکی ادبی تاریخ دے صنفی اتے شخصی موضوع تے مشتمل ایہ ادبی شمارہ 14 اگست 1984ء کوں 19۔بی رائٹرز کالونی ملتان توں چھپیا۔(۱۱)

اپݨی تہذیب، ثقافت، زبان تے ادب دی پرکھ پرچول دے ودھارے سانگے منڈھلیاں کوششاں کیتے ذریعہ اظہار اردو زبان کوں بݨایا ڳیا کیوں جو ایں خطے دے دانشور تے محققین ایں زبان تے ادب تے تاریخ دے تسلسل کنوں واقف ہن۔

حفیظ خان لکھدن:

’’ایہ تاں بھلا تھیوے علامہ نسیم طالوت، مولانا نور احمد فریدی، ڈاکٹر مہر عبدالحق تے ول پروفیسر دلشاد کلانچوی ہوراں دا، جنہاں نے بھانویں جو اپݨیاں اُردو تحریراں وچ سہی، پر سرائیکی ادبی شخصیات اتے انہاں دے کم کوں اپݨے مضامین دا موضوع تاں بنایا۔1970ء تک دے ایں دور دا سب توں اہم کم کیفی جامپوری سئیں دا ہے جیڑھا انہاں دی کتاب ’’سرائیکی شاعری‘‘ دی شکل وچ سامݨے آیا۔‘‘ (۱۲)

علامہ نسیم طالوت سرائیکی ادب دے انہاں محققین وچوں ہن جنہاں سرائیکی زبان دے آفاقی شاعر حضرت خواجہ غلام فریدؒ دی شاعری بارے مفصل مقدمہ لکھ تے، تفہیم فرید وچ آسانی پیدا کیتی۔ مولانا نور احمد فریدی نے ’’تاریخ ملتان‘‘ جلد دوم، مطبوعہ (1973ء) وچ سرائیکی ادب دی تاریخ بارے لکھیا۔ دلشاد کلانچوی دی کتاب ’’سرائیکی اور اس کی نثر‘‘جیڑھی جو اردو زبان وچ سرائیکی ادبی نثر دی تاریخ دا ہک خاکہ ہے ایہ کتاب مکتبہ سرائیکی لائبریری بہاول پور توں 1982ء وچ چھپی۔

ڈاکٹر مہر عبدالحق دی 708صفحات اتے مشتمل ضخیم کتاب ’’ملتانی زبان اور اس کا اردو سے تعلق‘‘ جیندے کل پندرہ ابواب ہن۔ ایندے وچوں 9 واں باب ’’ملتانی لٹریچر‘‘ دے حوالے نال ہے۔ جاں جو کیفی جام پوری دی کتاب ’’سرائیکی شاعری‘‘ مطبوعہ 1969ء، ناشر، بزم ثقافت ملتان، کتاب سرائیکی شاعری دی اصناف اتے سرائیکی شاعری دی ادبی تاریخ ہے۔ پنجاب یورنیورسٹی، لاہور دی طرفوں ’’تاریخ ادبیات مسلمانانِ پاک وہند‘‘ مطبوعہ (1971ء) دی جلد چوݙاں دا ستواں باب ’’سرائیکی ادب‘‘ بارے ہے۔ جینکوں نامور محقق میر حسان الحیدری ہوراں ادبی تاریخ نویسی دے اصولاں مطابق لکھئے ۔ کیوں جو ایہ تحقیقی پراجیکٹ اقوام متحد ہ دے ادارے یونیسکو دی طرفوں پنجاب یونیورسٹی کوں ݙتا ڳیا ہئی۔ یقیناًانہاں دی طرفوں ادبی تاریخ نویسی بارے تحقیق تے تنقید اَتے ٻئے ضابطے اصول مقرر کیتے ڳئے ہوسن تاں ایں حوالے نال میر حسان الحیدری دے تحقیقی مقالے ’’سرائیکی ادب‘‘ مشمولہ ’’تاریخ ادبیات مسلمانان پاک وہند‘‘ کوں سرائیکی ادبی تاریخ نویسی دے سلسلے وچ خشت اول دا، مربوط اتے معیاری درجہ حاصل ہے۔ بعد دے زمانے وچ آوݨ والے مورخین و محققین ادب نے میر حسان الحیدری دی تحقیق کوں بنیادی حوالہ بنا تے اپنْے ادبی تاریخ نویسی دے کم کوں اڳاں ٹوریئے۔

پروفیسر دلشاد کلانچوی لکھدن:

’’سرائیکی شاعری تے سرائیکی شاعراں دے متعلق جتنیاں وی وݙیاں چھوٹیاں کتاباں لکھیاں گیاں ہن انہاں وچوں معیاری تے قابل ذکر جیکر کوئی کتاب سامݨے آئی ہے تاں اوہ کیفی جام پوری دی کتاب ’’سرائیکی شاعری‘‘ ہے پرایندے نال سب کجھ نہیں تھی گیا۔ اڄݨ اساکوں اساݙے شاعراں دے حالات تے شخصیات تے اُنھاں دے کلام دے فکری تے فنی جائزیاں دی ضرورت ہے تے ٻہوں ضرورت ہے۔‘‘ (۱۳)

ایندے وچ کوئی شک نہیں جو سرائیکی ادب وچ تاریخ نویسی دے تناظر وچ میر حسان الحیدری، کیفی جام پوری توں بعد ٻہوں عرصے تک کوئی قابلِ ذکر کم سامݨے نہیں آیا۔ تاہم سرائیکی زبان دے مختلف علاقیاں توں ادبی تخلیقی کم جاری رہیا اتے مختلف شہراں دے مختلف ادبی مراکز توں سرائیکی شاعری، شاعراں دے حالات زندگی، انہاں دی شاعری بارے تاثراتی تنقید اُتے مشتمل کتابچے، رسائل، کتب چھپدیاں رہیاں۔ مگر سرائیکی ادبی تاریخ نویسی بارے دانشوراں، محققاں دی طرفوں،سوالات سامݨے آندے رہیئے۔

سرائیکی زبان دے محقق، دانشور، پروفیسر دلشاد کلانچوی، جنہاں ’’سرائیکی زبان و ادب‘‘۔ ’’سرائیکی زبان اور اس کی نثر‘‘۔ ’’سرائیکی دے قدیم شاعر‘‘۔ ’’سرائیکی دے کجھ مہاندرے شاعر‘‘ جھئیاں تحقیقی کتاباں لکھیاں ہن او ہ خود آپݨے ادبی تاریخ نویسی دے کم بارے لکھدن:

’’میں دعویٰ تاں نہیں کریندا جو میں ایں کم کوئی ڄاݨدا ں تے کجھ کیتا وی ہے پراڄݨ دل وچ حسرت ہے جو ایہ کم چوکھا تھی ونڄے ہاتے چنگے طریقے نال کیتا ونڄے۔ ایں میدان وچ اڄݨ کجھ ڈھیر کرݨ دی ضرورت ہے۔‘‘ (۱۴)

سرائیکی ادبی تاریخ نویسی دی اہمیت و افادیت دے پیش نظر ایندی ضرورت کوں محسوس کریندے ہوئے مختلف، تحقیق کاراں، ادیباں، دانشوراں دی طرفوں اخباری ادبی صفحات وچ انٹرویوز، مختلف ادبی کتاباں دے دیباچیاں، مقدمیاں، فلیپ راہیں آپݨی ڳالھ ٹریندے رہیے۔

سرائیکی زبان دے ہک نامور مورخ، فدا حسین گاڈی آپݨی کتاب سرائیکی کلچر وچ لکھدن:

’’ادب اتے کلچر، کہیں قوم دی تہذیبی تاریخ وچ ٻہوں اہمیت دے حامل ہوندن۔ کیوں جو کہیں قوم دی سائیکی کوں سمجھݨ کیتے اوں قوم دی ادبی تاریخ اتے کلچر کوں سمجھݨاں ازحد ضروری ہوندے۔ پرتاسف نال آکھݨا پوندے جو اَڄاں تک سرائیکی ادب دی تاریخ اتے کلچر بارے مربوط انداز وچ نہیں لکھیا ونڄ سڳیا۔‘‘ (۱۵)

عہد حاضر دے نامور محقق اتے تنقید نگار، دانشور، حفیظ خان لکھدن:

’’سرائیکی شعر و ادب کوں میں اَجٖ دے مروجہ معنی وچ متوازی ادبی تاریخ کنوں ودھ کے اینکوں ہک حیات آفریں اکائی دے طور تے گھنداں۔ جیڑھی جو آپݨے ماضی تک کوں بدل کے رکھ ݙیندی ہے۔ ایں طرحاں ادبی تاریخ وچ شاعری اوہ کڑی ہے جیڑھی جو انسان دے کل کوں اَجٖ نال مربوط کریندی ہے۔ بابا فرید دے اشلوک توں گھن تے جدید سرائیکی شعر و ادب دے آئینے وچ کتائیں وچ تریڑ نہیں آئی، شاید ایہاوجہ ہے جو تمام تر نامساعد حالات دے باوجود، سرائیکی زبان اتے ایندی تہذیب وثقافت اتے ادبی تاریخی تسلسل، تعطل دا شکار نہیں تھیا۔ مگر ادبی تاریخ نویسی دے ضمن وچ ایہہ کم ہنوز نامکمل ہے۔(۱۶)

پروفیسر حفیظ الرحمن خان لکھدن:

’’سرائیکی جنوبی پنجاب دے وسیع علاقے دی زبان ہے۔ ایہ زبان ایں خطے دا قدیم ترین وسیلہ اظہار ہے۔ ایندے وچ، آپݨے ٻولݨ والیاں دی تاریخ وتمدن، معاشرت اتے اقدار و روایات دے خزانے جمع ہن پر حقیقت ایہ ہے جو سرائیکی وچ علمی ادبی خزائن دی دریافت دا خاطر خواہ کم نہیں تھیا۔‘‘ (۱۷)

سرائیکی زبان و ادب دے نامور محققین اتے ناقدین دی طرفوں مختلف ادبی رسائل، ادبی کتاباں دے مقدمے، دیباچے، ایں ڳالھ در واضح اشارہ کریندن جو سرائیکی ادبی تاریخ بارے جو کم کیتا ڳئے اوہ ناکافی ہے۔

’’نامور شاعر،ڈرامہ نگار، براڈ کاسٹر، دانشور، کیپٹن (ر) اختر جعفری آپݨے ہک اخباری انٹرویو وچ آہدن:

’’جتھاں تک ادبی سرائیکی تاریخ نویسی دی گاٖلھ ہے تاں ایں بارے عرض ہے جو سرائیکی ادبی تاریخ نویسی دا کم حالی تک تشنہ ہے۔ ایندے تے جامع کم کرݨ دی لوڑھ ہے۔‘‘ (۱۸)

سرائیکی ادبی تاریخ نویسی دے ضمن وچ تشنگی دے احساس کوں مدنظر رکھیندے ہوئے ایں خطے دے محققین، مورخین تے ناقدین نے جستہ جستہ کوششاں ضرور کیتین جیندا ثبوت مختلف ادبی، شعری تذکرے اتے تنقیدی تحقیق مضامین اتے سرائیکی ادب دیاں اصناف دے جائزے شامل ہن۔

’’سرائیکی زبان تے ادب‘‘ مطبوعہ 1987ء اکامی ادبیات دی طرفوں انعام یافتہ ایہہ کتاب، پروفیسر دلشاد کلانچوی دی تحقیق و تنقید دا نچوڑ ہے ایندے وچ سرائیکی شاعری اتے جدید نثر ادب دی تاریخ کوں بیان کیتا ڳئے۔

’’ملتان کی ادبی تہذیبی زندگی میں صوفیائے کرام کا حصہ‘‘ ڈاکٹر روبینہ ترین دا ڈاکٹریٹ دا مقالہ ہے جینکوں اردو زبان وچ لکھیا ڳئے تے ایہ مقالہ بیکن بکس ملتان دی طرفوں 1989ء وچ چھاپیا ڳئے۔ ایندے وچ سرائیکی ادب دی تاریخ دے حوالے نال مباحث موجود ہن۔

ڈاکٹر طاہر تونسوی دے تحقیقی و تنقیدی مضامین اتے مشتمل کتاب ’’سرائیکی ادب، ریت تے روایت‘‘ کوں وی سرائیکی ادب دی تاریخ دے تناظر وچ شامل کیتا ونڄ سڳدے۔

سرائیکی مرثیہ نگاری دی تاریخ دے حوالے نال خلش پیرا صحابی دیاں ترے اہم کاوشاں ’’سرائیکی مرثیہ گوئی دے چار سو سال‘‘ مطبوعہ 1980ء ’’سرائیکی مرثیہ گوئی کے پانچ سو سال‘‘ مطبوعہ 1983ء دے بعد ’’ملتانی مرثیہ‘‘ مطبوعہ 1986ء اہم کتاباں ہن جیندے وچ صرف مرثیہ گو شاعراں دے کوائف، نمونہ کلام شامل کیتا گٖئے۔

دلشاد کلانچوی دی کتاب ’’سرائیکی اور اس کی نثر‘‘ جیڑھی جو اردو زبان وچ سرائیکی نثر دی پہلی تاریخ ہے جینکوں مکتبہ سرائیکی لائبریری، بہاول پور نے 1982ء وچ چھاپیئے۔ ایندے وچ سرائیکی ادبی نثر تاریخ دا خاکہ تے ابتدائی نقوش ملدن۔

’’سرائیکی ادبی تاریخ‘‘ ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز دی کتاب ہے جیندے وچ سرائیکی اصناف اتے شخصیات دے حوالے نال تیرہ تحقیقی و تنقیدی مضامین شامل ہن۔ ایہہ کتاب سرائیکی ادبی تحریک ملتان دے زیراہتمام 1984ء وچ چھپی ہے۔مئی 1989ء وچ ڈاکٹر سجاد حیدر دی کتاب ’’ضلع مظفر گڑھ کی تاریخ‘‘ ۔ ’’ثقافت، ادب‘‘ وچ سرائیکی ادب دی تاریخ صفحہ 391 تا 899 تقریباً 500 صفحات اتے مشتمل ہے۔ ’’سرائیکی ادب دی مختصر تاریخ‘‘ جینکوں 1986ء وچ سرائیکی پبلی کیشنز مظفر گڑھ دی طرفوں شائع کیتا ڳئے۔ ’’سرائیکی ادب ٹورتے پندھ‘‘ ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز دی ایہ کتاب 1980ء تا 1995ء تک دے سولہ سال دے ادبی جائزیاں بارے ہے۔ حمید الفت ملغانی دے سالانہ ادبی جائزے ادبی شخصیات و کتب بارے تذکرے و ادبی تاریخ نویسی دے شماریاتی کتابچے ہن جنہاں کوں سرائیکی ادبی بورڈ (رجسٹرڈ) ملتان دی طرفوں 1990ء توں ہر سال چھاپیا ویندا پئے۔

سرائیکی ادب کی نشاۃ ثانیہ کا دور(سال 1976ء ۔۔۔ 1986ء)ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز ، دی ایہ کتاب ، سال 1997ء وچ بزم ثقافت ، ملتان دی طرفوں شائع تھئی ہے۔ ایہ کتاب اُردو زبان وچ لکھی ڳئی ہے۔

ایں کتاب دا تعارف کرویندے ہوئے ، عمر کمال خان ایڈووکیٹ لکھدن:

’’ملتان دی مارچ 1975ء دی پہلی کل پاکستان سرائیکی ادبی کانفرنس نے تقریباً ݙو سو توں زائد سرائیکی عملدار Activests کوں نہ صرف ہک پلیٹ فارم اُتے ترے ݙینہاں کیتے کٹھا کرݙتا بلکہ انہاں فعال لوکاں دے ملݨ نال باہمی روابط رکھݨ نال باہمی سوچ اتے عمل دے اتحاد، لسانی یکجہتی دی مشترکہ سوچ سرائیکی ادبی تحریک وچ ہک نویں روح پاݙتی ہے۔ اتے ایں طرحاں ایہ تحریک نہ صرف پورے سرائیکی علاقے وچ فعال تھی گٖئی بلکہ پورے پاکستان تے دُنیا دے کونے کونے وچ جتھاں سرائیکی زبان نال محبت کرݨ والے لوڳ موجود ہن۔ اوہ اپݨی زبان کیتے متحرک تھی ڳئے ، اتے آئندہ نوجوان سرائیکی ادیباں دی ہک کھیپ دے بعد ݙوجھی کھیپ پیدا تھیندی ڳئی جنہاں سرائیکی زبان و ادب دی ترقی و ترویج کیتے اپݨی زندگیاں کوں وقف کرݙتا تے نویں نویں تجربات کرتے ادب دی جملہ اصناف وچ اعلیٰ شہ پارے پیش کرکے سرائیکی زبان دے ادب کوں ترقی یافتہ ادب بݨاݙتا۔ ایں کانفرنس دے تحریک انگیز اثرات تاحال قائم دائم ہن میں ہمیشہ ایں کانفرنس والے سال 1975ء کوں بالا وجوہات دی وجہ نال سرائیکی زبان دی حیاتی دا نشاۃ ثانیہ دا پہلا سال قرار ڈٖینداں۔ ایں اہم سال دے بعد ، جو لاتعداد سرائیکی ادیب ، دانش ور اتے شاعراُ بھرن ، اُنہاں وچوں بے حد اہم ، بے حد فعال اتے قدما جھئیں فرزانے ، پروفیسر سجاد حیدر پرویز ہن۔ جنہاں مُتشددانہ محنت کرتے ، اپݨی صحت دی قیمت ادا کرتے سرائیکی زبان و ادب دی جملہ اصناف یعنی افسانہ ، تحقیق و تنقید ٗ لسانیات ، شاعری ، تاریخ ثقافت اتے ببلو گرافی جھئیں ادق میدان وچ درجناں اعلیٰ کاوشیاں پیش کرتے اُچا فنی تے ادبی مقام اُتے پُڄ ڳئین۔میں انہاں کوں سال 1975ء دی سرائیکی ادب وچ اہمیت جتلائی اتے استدعا کیتی جو ایں سال کوں سالِ ابتداء بنْاتے آئندہ ویہہ سال دی سرائیکی زبان و ادب دی تخلیقی سرگرمیاں اتے مختصراً ، اُردو دان طبقے کیتے ، تعارفی کتب تصنیف کیتی ونجٖے تاں جو پاکستان دے لوکاں تے بیرون جات دے اُردو دان طبقے کوں سرائیکی زبان و ادب دے انہاں نشاۃ الثانیہ دے ویہہ سالاں دی جملہ ادبی کاوشاں بارے کماحقہ تعارف کروایا ونجٖے ۔( ۱۹)

ایہ کتاب سرائیکی زبان و ادب تے جملہ اصناف وچ تھیوݨ والے کم بارے تحقیقی معلومات اُتے مبنی ہے۔ ایہہ ویہہ (20) سالاں دے سرائیکی ادب دی رفتار دا ہک جائزہ وی ہے۔ ایں کتاب وچ مندرجات دی ترتیب، مصنفین دے نانواں دی ترتیب بجائے سال وار ہے۔ ایں کتاب دی فہرست دے مطابق سرائیکی وچ دینی و مذہبی ادب ، لسانیات ، تحقیق و تنقید ، تاریخ و ثقافت ، تذکر ہ و شخصیت نگاری ، فریدیات ، طنزیہ مزاحیہ ادب ، بال ادب ، تراجم، انگریزی وچ سرائیکی ادب دے علاوہ اصناف سخن ناول ، افسانہ ڈرامہ تے سفرنامے وچ تھیونْ والی پیش رفت بارے مختصر معلومات مہیا کیتیاں ڳئین۔ ایہہ کتاب ببلوگرافی /تے مختصر جزوی سرائیکی ادبی تاریخ دے خانے وچ شمار کیتی ونڄ سڳدی ہے۔ کتاب دے چھیکڑ تے فہرست ، جدید تحقیق دے اصولاں دے مطابق درج کیتی ڳئی ہے۔

اسلامیہ یونیورسٹی بہاول پور دی طرفوں ’’سرائیکی ادبی تاریخاں دا تقابلی جائزہ‘‘ دے عنوان نال مختار شاہ نے ایم اے دی سطح دا مقالہ لکھیا ہے جیندے وچ میر حسان الحیدری دے تحقیقی مقالہ ’’سرائیکی ادب‘‘۔ ڈاکٹر مہر عبدالحق دے مقالہ ’’ملتانی زبان اور اس کا اردو سے تعلق‘‘۔ ڈاکٹر نصر اﷲ خان ناصر دے مقالہ ’’سرائیکی شاعری دا ارتقاء‘‘ تے کیفی جام پوری دی کتاب ’’سرائیکی شاعری‘‘ کوں عمدہ تحقیق آکھیا گٖئے۔ ’’سرائیکی ادبی تاریخاں تقابلی جائزہ، مختار علی شاہ دا ادبی تاریخ نویسی دے ضمن وچ ہک ابتدائی کم ہے ایہ تحقیقی کم 1993ء تک دا ہے۔

پاکستانی زباناں دی قدامت اتے اہمیت کوں مدنظر رکھیندے ہوئے جڈٖاں توں سرائیکی زبان و ادب کوں ، ایم اے ، ایم فل تے پی ایچ ڈی دی نصابی تعلیم دا حصہ بنْایا گٖئے ، تاں سرائیکی ایریا سٹڈی سنٹر بہاؤ الدین زکریا یونیورسٹی ملتان ، شعبہ سرائیکی اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور ، شعبہ پاکستانی زبانیں ، علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی ، اسلام آباد دی طرفوں ایم اے ، ایم فل تے پی ایچ ڈی دی سطح دے تحقیقی مقالہ جات لکھوائے گٖئین ، جیڑھے جو سرائیکی ادبی تاریخ نویسی کیتے بنیادی مآخذ ہن۔

سرائیکی ایریا سٹڈی سنٹر ملتان ، شعبہ سرائیکی اسلامیہ یونیورسٹی ملتان تے شعبہ پاکستانی زبانیں ، علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی دی طرفوں لکھوائے گٖئے ایہ تحقیقی مقالات سرائیکی ادبی تذکرہ نویسی اتے سرائیکی ادبی تاریخ نویسی دے ضمن وچ ، امدادی مواد مہیا کریندن۔ مستقبل وچ سرائیکی ادبی تاریخ لکھنْ والا مورخ انہاں مقالہ جات توں استفادہ کیتے بغیر اڳاں قدم نہیں وَدھا سڳدا۔ کیوں جو انہاں مقالہ جات وچوں : شخصیت اتے فن بارے تحقیقی مواد ، سن پیدائش ، سن وفات ، تے شخصیت دے کوائف ، حالات زندگی ، تذکرہ نویسی و ادبی تاریخ نویسی دا اہم جزو ہن۔ جاں جو سرائیکی ادبی اصناف بارے تحقیقی و تنقیدی مقالہ جات کہیں صنف دے ارتقائی جائزے دی ادبی تاریخ کیتے بنیادی حیثیت رکھیندن۔سرائیکی ادبی تاریخ نویسی دے حوالے نال مزید پیش رفت جاری ہے ۔

ڈاکٹر انوار احمد لکھدن:

’’ایں خطے دے تاریخی تے ثقافتی ورثے نال حاکماں دی بے اعتنائی دی کیفیت ایہ ہے جو اتھاں کوئی میوزیم ای کائے نئی، اتے نہ کوئی اینجھا ادارہ جیڑھا آساݙے ماضی دیاں کِردیاں اتے کِھنڈیاں نشانیاں کوں ای سنبھال سڳے۔ ایہو حال تاریخ دا ہے، جو ساکوں چینی، عرب یا ایرانی سیاح جیڑھی نظر نال ݙٹھا، یا حملہ آوراں نے ایں دھرتی اتے اوندے وسنیکاں دے بارے لکھیا، انہاں کوں ای اساں حقیقی دستاویزات دا درجہ ݙے ݙتے، پر خوشی اتے امید دا پہلو ایہ ہے، جو ساݙے کجھ دانشور بلکہ دانش جُو آپݨی شناخت کیتے ایں دھرتی دی تاریخ تے ثقافت دی مآخذات دی چھان پھٹک دا کم شروع کر ڈٖتے۔‘‘ (۲۰)

سجاک قوماں اپݨی تاریخ کوں اجتماعی حافظہ تصور کریندین۔ سرائیکی خطہ ایں لحاظ نال خوش قسمت ہے جو ایں زبان و ادب دے شاعراں تے دانشوراں نے اپݨے تاریخی پس منظر وچوں، اپݨی تخلیقی ، تحقیقی و تنقیدی آہر دی بنیاد رکھ ݙتی ہے۔ اتے اپݨی تاریخ تہذیت ثقافت تے ادب وچوں مختلف سوالات دے جواب لبھݨ دیاں کوششاں شروع کر ݙتیاں ہن۔

سرائیکی ادب وچ تاریخ نویسی توں پہلے شاعراں بارے تذکرے ملدن۔ بھانویں جو ایہ تذکرے باقاعدہ منصوبہ بندی دے تحت نہیں لکھے ڳئے پروت وی سرائیکی ادبی تاریخ نویسی کیتے اہم اتے بنیادی مآخذ ہن۔ مختلف ادبی تنظیماں دی طرفوں چھاپے گٖئے کتابچے، جیندے وچ نمائندہ شعراء دا کلام و کوائف یا طرحی وغیر طرحی مشاعرے دی رپورٹاں چھپئین او دی تاریخ نویسی دا بنیادی حوالہ ہن جینویں سرائیکی ادبی مجلس ملتان دی طرفوں طرحی مشاعریاں تے مشتمل کتاب ’’مینگھ ملہار‘‘ ہک اہم تاریخی دستاویز ہے۔تحقیقی و تنقید، ادبی تاریخ نویسی دا لازمی جزو ہن ایں اہمیت دے پیش نظر مختلف محققین و ناقدین دے مضامین، جیندے وچ تخلیق کار دے فن اتے سوانحی حالات دا پتہ کھوج ملدے۔ اینجھے تنقیدی تحقیقی مواد کوں وی سرائیکی تاریخ نویسی دے ضمن وچ جزوی تاریخ دے طور تے شامل کیتا گٖئے۔ مثلاً سرائیکی ادب، ریت روایت‘‘ ڈاکٹر طاہر تونسوی تے سرائیکی ادب وچ معنی دا سندھ‘‘ 2014ء محمد اسلم رسول پوری دے تنقیدی تحقیقی مجموعے بٖہوں اہم ہن۔

حوالہ جات:

۱۔ مہر عبدالحق،ڈاکٹر ،’’ملتانی زبان اور اس کا اُردو سے تعلق‘‘ ،اُردو اکیڈمی بہاولپور، طبع اول 1967ء، ص: 129

۲۔ میر حسان الحیدری ،انٹرویو :صابر چشتی، ’’ادبی ثقافتی ایڈیشن‘‘ ،روزنامہ خبریں ملتان،اشاعت 9ستمبر 2005ء

۳۔ صدیق طاہر ،’’ویورے ‘‘، سرائیکی ادبی مجلس ، بہاول پور، اشاعت 1996ء ، ص 50

۴۔ علامہ محمد اعظم سعیدی ، ’’وادئ پنجند وچ صحافت ‘‘، سرائیکی اُردو رائٹرز گلڈ آف پاکستان ، اشاعت ، اگست 1985ء، ص: 35

۵۔ سجاد حیدر پرویز، ڈاکٹر، ’’سرائیکی ادب کی مختصرتاریخ ‘‘ مقتدرہ قومی زبان اسلام آباد ، پاکستان، طبع اول 2001ء ، ص: 39

۶۔

C.Shackle,(Foreword) A century of Saraiki Studies in English. Bazm-e-Saqafat 4, Mai Meharban, Chowk Fowara, Multan.1983.

۷۔ اسلم رسول پوری، ’’سرائیکی ادب وچ معنی دا پندھ ‘‘، سرائیکی پبلی کیشنز رسول پور ، سال اشاعت 2014ء ، ص: 253

۸۔ صدیق طاہر، ’’ویورے ‘‘، سرائیکی ادبی مجلس ، بہاول پور، اشاعت 1996ء ، ص :65

۹۔ حسین احمد مدنی، انٹرویو : صابر چشتی، ’’وسیب سنگ ‘‘، ہفتہ وار ایڈیشن ، روزنامہ خبریں ملتان ، اشاعت 19 نومبر 2004ء

۱۰۔ دلشاد کلانچوی ،’’قدیم سرائیکی شاعر تے ادیب ‘‘ ، اکادمی سرائیکی ادب بہاول پور، اشاعت ، اپریل 1987ء ،ص: 4

۱۱۔ عمرعلی خان بلوچ ،ایڈیٹر، ’’سرائیکی ادبی تاریخ ‘‘ ، 19۔ بی رائٹرز کالونی ملتان ، اشاعت 14 اگست 1984ء، ادبی شمارہ، 14 ، ص:3

۱۲۔ حفیظ خاں ، پیش لفظ ، ’’جدید سرائیکی شاعری تے اجوکا بندہ ‘‘، جھوک پبلشرز ، ملتان ، اشاعت ، اگست 2007ء، ص: 15

۱۳۔ دلشاد کلانچوی ،’’سرائیکی شاعری دے کجھ مہاندرے شاعر‘‘ ،اکادمی سرائیکی ادب (رجسٹرڈ) بہاول پور، اشاعت ، جون 1994ء ، ص: 5

۱۴۔ دلشاد کلانچوی ، ’’سرائیکی شاعری دے کجھ مہاندرے شاعر‘‘ ،اکادمی سرائیکی ادب (رجسٹرڈ) بہاول پور ،اشاعت ، جون 1994ء ، ص:6

۱۵۔ فدا حسین گاڈی ، ’’سرائیکی کلچر‘‘،مرتبہ: مزمل حسین ، اکرم میرانی، سندر پرنٹرز ، چوبارہ روڈ لیہ ، ص: 11

۱۶۔ حفیظ خاں ، پیش لفظ ،’’رفعت عباس کی سرائیکی شاعری: نو آبادیاتی خطوں کا نیا مکالمہ ‘‘، ملتان انسٹی ٹیوٹ آف پالیسی اینڈ ریسرچ ،ملتان ، اشاعت ،اپریل، 2006، ص:9

۱۷۔ حفیظ الرحمن خان ،پروفیسر ، ’’سرائیکی نقد و ادب ‘‘، سرائیکی ادبی بورڈ ملتان ، اشاعت 2009ء ، ص:100-101

۱۸۔ اختر جعفری ، ’’انٹرویو : وسیب سنگ ‘‘ ، روزنامہ خبریں ملتان ، اشاعت : 3 فروری 2014ء

۱۹۔ عمر کمال خان ، تعارف، ’’سرائیکی ادب کی نشاۃ ثانیہ کا دور ‘‘، سال 1975ء ، 1995ء ، ناشر : بزم ثقافت ملتان ، اشاعت 1997ء ، ص: 9-10

۲۰۔ انوار احمد،ڈاکٹر ، دیباچہ، ’’سرائیکی ایپک ‘‘ ، ملوھیا : سدا سہاگن ‘‘ ،سرائیکی ریسرچ سنٹر ، بہاء الدین زکریا یونیورسٹی ملتان ،سال 2004ء، ص: 12

(اقتباس از: تحقیقی مضمون "سرائیکی اَدب وِچ تذکرہ نویسی دی روایت"۔ از: ڈاکٹر خالد اقبال) MubasherKaleem (talk) 16:46, 4 September 2018 (UTC)