ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز

اصل ناں    سجاد حیدر

قلمی ناں    سجاد حیدر پرویزؔ

جٖمنْ        1961ء

جاہ پتہ      چغتائی ہاؤس ۔بلوچ نگر مظفر گڑھ

سرائیکی دے معروف لکھاری سجاد حیدر پرویزؔ درجناں کتاباں دے مصنف ہن۔خاص طور تے تحقیق دے میدان اچ آپ دیاں خدمات قابلِ تحسین ہن۔نثر نگاری دے نال نال آپ شاعری وی کریندن۔

ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز ہوراں دا سرائیکی ادب، ثقافت، تحقیق اتے تنقید نال گانڈھا سانگا بہوں چر توں جڑیا ہویا ہے۔ سرائیکی ادبی تاریخ (مضمون دا مجموعہ)  سرائیکی ادب۔ ملتان دے تیرہاں سال (ببلو گرافی)، سرائیکی ادب دی مختصر تاریخ۔ سرائیکی ادب کی نشاۃ ثانیہ کا دور، سرائیکی زبان و ادب کی مختصر تاریخ‘ اردو سرائیکی کے باہم تراجم‘ کلام فریدؒ کے تراجم کا تنقیدی جائزہ و ادبی مقام دے علاوہ سرائیکی ادب ٹور تے پندھ ڈاکٹر سجاد حیدرپرویز دیاں قابل ذکر کتاباں ہن۔

ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز بحثیت مجموعی ہک اینجھے تنقید نگار دے طور تے سامنے آندن جنہاں دی فکر دی بنیادتحقیق نال بھرویں جڑت رکھدی ہے۔ ایہا وجہ ہے جو انہاں دے تنقیدی تحقیقی کم در دید بھنوائے بغیر کوئی محقق اگاں نہیں ودھ سگدا۔ تے ایں حوالے نال ڈاکٹر انعام الحق جاوید آہدن:

”سجاد حیدر پرویزؔ نے سرائیکی ادب دی تاریخ تے تحقیق دے حوالے نال اپنا ہک منفرد مقام بنا گھدے تے اجن ایندا سفر رُکیا نی۔ میکوں امید ہے جو اگوں ونج کے سرائیکی ادب دی تاریخ تے تحقیق وچ ایندا ناں ہک حوالے دی حیثیت اختیار کر ویسی“۔(۱)

ڈاکٹر سجاد حیدر پرویزہوراں سال پسالی تھیون والے ادبی‘ ثقافتی‘ لسانی‘ تاریخی‘ تحقیقی‘ تخلیقی تے تنقیدی کم کار دا جائزہ بہوں محنت تے دیانت داری نال پیش کریندے رھین۔ اتے ایں جائزہ کاری دے ادبی‘ تحقیقی تنقیدی کم وچوں اِی اُنہاں دی تنقیدی فکردیاں جہتاں دی اُڈیل ڈسدی ہے۔ ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز ہوراں دی فکری اتے نظری دلچسپی دے موضوعات دی فہرست بھانویں جو بہوں درگھی ہے۔ پر وت وی اوندی ونڈ ویتر کیتی ونج سگدی اے۔

۱)         لسانیات

۲)         تحقیق اتے تنقید

۳)         تاریخ و ثقافت

۴)         تخلیقی ادب (ناول‘ افسانہ‘ ڈرامہ‘ سفرنامہ‘ طنزیہ مزاحیہ ادب‘ شاعری‘ تراجم‘ فریدیات)

۵) نویاں چھپیل کتاباں بارے تبصرے

ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز سرائیکی ادب دے اُنہاں موہری تنقید نگاراں وچوں ہن جیں ویلے سرائیکی ادب اتے ایندیاں جملہ اصناف اپنے موہری پندھ دیاں منزلاں طے کریندیاں پیاں ہن اتے انہاں دے سامنے کوئی واضح تنقیدی نظریات کوئے ناں ہن البتہ رجحانات دی نشاندہی ضرور تھیندی ہے۔ پر ایندے باوجود انہاں نویاں چھپیل کتاباں بارے حسن و قبح ڈؤنہائیں پرتاں کوں سامنے گھن آون دا آہر ضرور کیتے تے ایں تناظر وچ انہاں دا تنقیدی رجحان‘ تجزئیے اتے مبنی ہے۔ اتے ایہہ رجحان انہاں دے تنقیدی مزاج یا اسلوب کوں وی ظاہر کریندے۔ اتے انہاں دے تحقیقی تنقیدی رویے بارے دانشور عاشق بزدار آدہدن:

”سال بسالی تھیون آلے ادبی ثقافتی تاریخی صحافتی اتے تنقیدی کم دا مکمل جائزہ پیس کرن دی لوڑ سانگے جتلا محنت کیتی گئی اے اے صرف انہاں دا حصہ اے۔ انہاں دے مرتب کیتے گئے جائزے سرائیکی ادب ثقافت دی مکمل تاریخ پیش کریندن۔ ایں کم دے ذریعے انہاں دھرتی ماں دی سیوا کیتی اے۔ ۰۸۹۱ء توں ۵۹۹۱ء دے سال بسالی جائزیں کوں کتابی شکل ”سرائیکی داب ٹور تے پندھ“ دے ناں نال چھاپن یقینا انہانداکم اے۔ اے کتاب سرائیکی زبان دے ڈھیر سارے سلسلیں دے تاریخی حوالیں دی جیندی جاگدی پوتھی بنسی“(۲)

ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز ہوراں دی کتاب ”سرائیکی ادب۔ ٹور اتے پندھ“ خارجی تنقید اتے تاثراتی تنقید دی شاند بھاند ڈیندی اے۔کیوں جے ایں کتاب‘ راہیں او ادب دا مطالعہ خارجی اجزاء دے حوالے نال کریندن جینویں جو کتاب‘ مصنف‘ اوندا حوالہ تے کوائف‘موضوع‘ قاری‘ ماحول‘ تعداد اشاعت کتاب۔ کتاب دے صفحات کی تعداد وغیرہ وغیرہ۔ ایں طرآں دے خارجی تنقیدی رُجحان دے سبب کوئی وی نقاد ہووے اوندی توجہ ادبی تخلیق اتے فن کار دے تخلیقی رویے توں ہٹ ویندی اے۔ تے ایں طراں تنقید نگار ”فن پارے“ در دید بھنواون دی بجائے بئی طراں دے مسائل تے مباحث وچ الجھ ویندے۔ ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز ہوراں ”سرائیکی ادب ٹور اتے پندھ“ وچ لکھلیل کجھ ادبی مضامین وچ داخلی تنقیدی دا سہارا وی گھندن تے ادبی فن پارے دی منڈھلی اہمیت۔ فن پارے دے اسلوب تے ادبی مواد دا تجزیہ اتے تشریح کریندن۔ مثلاً حفیظ خان دے سرائیکی افسانیاں دے مجموعے ”ویندی رُت دی شام“ بارے انہاں دا تنقیدی نقطہئ نطر داخلی اتے خارجی تنقید دے رُجحان کوں واضح کریندے۔اتے ایں تنقیدی شعور دے تحت منظور اعوان دے افسانیاں دے مجموعے ان سو نہیں دگ‘ انیل چوہان دے افسانیاں ”اک دے امب“ حفیظ خان دے ڈرامیاں دے مجموعے ”کچ دیاں ماڑیاں“ قاسم جلال دے ریڈیائی تے ٹیلی وژن ڈرامیاں ”رت رنگیلڑی“ ممتاز حیدر ڈاہر دے سفر نامے پکھی واس۔ غلام حسین راہی گبول دے طنزیہ مذاحیہ مضموناں دی کتاب ”مٹھڑے تیر“، محمد اسلم میتلا دے انشائی مجموعے ”سرائیکی انشائیے“ انیس شاہ جیلانی دے خاکیاں دی کتاب جوان تاں ڈیکھ۔ محمد اسلم میتلا دے سرائیکی انشائیے وسیب رنگ باسط بھٹی دے لکھیل خاکے ”ڈِکھ ڈول“مسرت کلانچوی دے سرائیکی افسانیاں ”ڈکھن کنیں دیاں والیاں‘ اقبال بانو دے شعری مجموعے ”دل تانگھ تانگھے“ سحر سیال دے شعری مجموعے ترامے دا شہر‘ نواز جاوید دے شعری مجموعے ”تانگھاں“ ڈاکٹر نصر اللہ خاں ناصر دے شعری مجموعے ”اجرک“ ڈاکٹر مہر عبدالحق دی کتاب ”لالڑیاں“ قاسم جلال دی کتاب ”پھلاں دی سیج“ ریاض قیصر قیصرانی دے شعری مجموعے ”باکر وال“ مصطفی خادم دے شعری مجموعے ”پارت“ ساقی سمینوی دے شعری مجموعے ”خالی جام“ احمد خان طارق دے شعری مجموعے ”متاں مال ولے“ علامہ اقبال دی نظم شکوہ جواب شکوہ دے منظوم سرائیکی ترجمہ ”روح رہان“ جھئیں مضامین وچوں ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز دے تنقیدی نقطہئ نظر بارے گول پھرول کیتی ونج سکدی اے۔ او تخلیق اتے فن کار دے سماجی حالات کوں مد نظر رکھ تے سماجیات دے مطالعے وچو الویندن:

”اے سچ ہے جو ہک لکھاری خاص کر شاعر عام بندے کنوں ودھ حساس ہوندے تے وسیبی المیے اوندے ذہن تے دماغ اتے زیادہ شدت نال اثر انداز تھیندن سرائیکی علاقے دی معاشی بدحالی‘ سرائیکی لوکین دیاں محردمیان‘ وڈیریں دے ظلم تے موسمیں دیاں تلخیاں کہیں وی سرائیکی شاعر کنوں لُکیاں نی رہ سگدیاں۔ ”پارت ”دا شاعر وی سرائیکی وسیب نال تھیون آلے وانجیں تے بغاوت کریندا ڈسدے) او آہدے

ناں دا خادم ہے ذہن باغی ہس

جیکیوں ملی اے مار رسمیں دی“(۳)

مندرجہ بالا ذکر کیتے گئے مضموناں وچ ڈاکٹر سجاد حیدر پرویزؔ دے تنقیدی شعور وچوں خارجی تنقیدی‘ داخلی تنقید‘ تاثراتی تنقید تے تجزیاتی تنقید دیاں جہتاں رلواں جھات پیندی ڈسدین۔ تے انہاں جہتاں راہیں او فن پارے دا تنقیدی جائزہ گھندن تے تخلیق کار دی تخلیقی صلاحیت‘ فن پارے دی زبان دے ورتارے‘ وسیبی ثقافتی حوالیاں دے نال تخلیق دے موضوعات اتے وی بحث کریندن۔ مثال طور ڈاکٹر سجاد حیدر پروزی سئیں ممتاز حیدر ڈاہر دے سفر نامے ”پکھی واس“ بارے لکھدن:

”سفر نامے وچ لکھاری اساکوں کھلے دماغ‘ کھلے ذہن تے کھلے اکھیں نال ٹر دا پھردا نظر آندے او آپڑیں تے اوپری ثقافت۔ فطرت تے عادتاں دا موازنہ وی کریندے“  ”غیر ملکی سیاح ہک تھیلا گل اِچ لڑکائی ودے ہن تے اساڈے پاکستانی مسافریں کنوں وڈے وڈے ٹرنک‘ گنڈھڑیاں‘ صندوق تے پیٹیاں ہن“۔(۴)

ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز ادب پارے کوں فنی نقطہئ نظر نال ڈیہدن تاں وت اپنے تنقیدی رویے وچ بے لاگ تھی تے لکھدن:

”بعض جاہیں تے ایہہ تفصیلات سفر نامے دے تسلسل وچ رکاوٹ پاڈیندن۔ جینویں ابو الفضل تے فیصی دا تفصیلی تعارف۔ ایہہ سفر نامہ گھٹ تے تاریخ گائیڈ بک زیادہ بن ویندے“(۵)

ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز‘ محمد اسلم میتلا ہوراں دے انشائیاں دے مجموعے بارے لکھدن:

”ایں مجموعے دے انشائیے وچ کھتئیں واقعات تے صیغہ واحد متکلم تے جمع متکلم استعمال کیتے گین۔ میکوں ایں گالہہ دا احساس اے جو اے استعمال نسبتاً زیادہ ہے پر ایندے پچھوں ہک سوچ اے ہے جو اساں اپنے وسیب دیاں‘ آپنے ملک دیاں گالہیں کروں تاں اور زیادہ چنگیاں لگدین بجائے ایندے جو وڈے ثقیل حوالے ڈے کے علمیت داجادو جگاؤں“(۶)

ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز اپنی تنقیدی رائے ڈیون سانگے کہیں قسم دی دید لحاظ تے تعصب کنوں گریز کریندن جینویں میتھو آرنلڈ آہدن:

”تنقید دا موہری کم تاں دیانت داری اتے غیر جانبداری دے نال دنیا دے بہترین خیالات توں واقفیت حاصل کرتے انہاں کوں ڈوجھیاں تئیں پجاوناں ہے تاں جو ایں طراں نال تازہ خیالات آساڈے شعور دا حصہ بن سگن‘ ایندے علاوہ تنقید دا بیا کوئی کم نئیں“(۷)

ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز سرائیکی ادب وچ خاکیاں دیاں ڈو کتاباں بارے ویورا کریندے ہوئے لکھدن:

علم تنقید اساکوں ہک پئی راہ وی ڈکھیندے جیویں جو اردو وچ پہلا ناول کیڑھا اے؟ ہک مستقل بحث اے کیوں جو پہلے چھپن آلا تے فنی نقطہئ نظر نال ناول دی تعریف تے پورا لاہن والا ڈو الگ الگ ناول ہن۔ اینویں ای جے کر اساں انہاں ڈو کتاباں کوں ترکڑی وچ تولوں تاں تول تے پوری لاہن آلی کتاب کوں پہلی کتاب آکھ سگدے ہیں۔ وزن توں کتاب دی موٹائی یا خاکیاں دی گنٹرتری مراد کائینی کیوں جو ایہ تاں نشابر اے جو ”جوان تا دیکھ“ محض چونٹھ صفحیاں دی کتا ب ہے تے ایندے وچ چھڑے نوؤں خاکے ہن... اتھاں تول خاکے دی تعریف تے فن اُتے پورے لہن تے اسلوب دے لحاظ نال تھیوناں چاہیدے ادب دی جیہڑھی صنف کیتے انگریزی وچ کہیں بندے دے وکھرے تے نہنوکڑے پہلو ایں طراحوں نشابر کیتے ویندن جواوں بندے دی ہک جیندی جاگدی مورت پڑھن آلے دے ذہن وچ آونجے۔ خاکہ سوانح عمری توں وکھری شئے اے۔ سوانح عمری وچ خاکے دی کوئی جاہ کائینی۔ خاکہ اوں بندے دا لکھیا ونج سگیندے جیکوں خاکہ لکھن آلا ذاتی طور تے جانڑدا ہووے ”جوان تاں دیکھ“ تے ”مہاندرا ڈیکھسیں“ ڈوہائیں وچ اوکھی زبان ورتی گئی اے۔ شیت ایہ ایں گالہوں اے جو ڈوہیں جنیں سرائیکی علاقے دے اوں پاند تے بیٹھن جتھاں صوبہ سندھ نال ان رلدے اتے سندھی سرائیکی لہجے کوں متاثر کریندی جاپدی... فنی نکتہ نظر نال محموعی طور تے ”جوان تاں ڈیکھ“بہتر اے۔ ایں گالھوں جو ایندے وچ سرائیکی وسیب دے مہاندرے ڈھیر ہن اتے ڈوجھا لکھاری دی میل ملاقات مِل ورت انہاں نال ڈھیر رہی اے۔ ایندے وچ کجھ خاکے تاں مولوی عبداالحق دے ’‘نام دیومالی“ دی کار نصابی تقاضیاں تے پورے لہندن جینویں احسان احمد صابری دا خاکہ۔ خالص زبان دی سانجھی خوبی دے علاوہ انہاں خاکیاں وچ جاہ جاہ تے سرائیکی دے خالص محاورے۔ اکھان تے مثالاں جڑیاں گئین“۔(۸)

ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز تنقید اتے تحقیق ڈونہاں جہتاں کو رلا تے ادب پارے دے فکری فنی محاسن گولیندن۔ اتے نال نال تخلیق یا ادب پارے وچ ورتیجن والی زبان بارے وی اپنی رائے دا اظہار پوری ذمہ داری نال کریندن۔

جینویں جوہر تنقید کہیں ناں کہیں فکر دے تابع ہوندی ہے تے فکر دی جھلک تنقید نگار دے تجزئیے توں واضح تھیندی ہے ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز فکری طور دے اپنے وسیب دیاں اخلاقی قدراں تے سرائیکی زبان دے لفظی اتے فکری سرمائے وچ وھارے دے قائل ہن۔

ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز۔۔۔ مسرت کلانچوی دے افسانوی مجموعے ”ڈکھن کناں دیاں والیاں“ بارے مجموعی طور تے مختصراً تنقیدی جائزہ گھندے ہوئے لکھدن۔ ۱۔ ”سرائیکی ادبی روایات کوں تے وت کہیں لکھاری خاتون دے قلم دیاں روایات کوں تروڑ کراہیں پہلی وار سیکس کوں ڈاہڈھے جدید انداز وچ پیش کیتا گئے مثلاً  ”منظور حسین نے نفس دے ایں بھاگے کتے کوں بہوں اوکھا پٹہ گھیتا اتے اُونکوں زنجیز پا تے آپنی چپل نال بدھ ڈتس پر کتا کہیں کہیں ویلے مچھر پوندا تی ٹپے مریندا“

۲۔ سرائیکی افسانے وچ پہلی واری بے تحاشہ انگریزی دا استعمال کیتا گئے۔

۳۔ اردو زبان دے کئی لفظ بلا تکلف ورتے گئین مثلاً ہوٹھ بھچے ہوئے۔ گھپ اندھیر‘ تمام رستے وغیرہ(۹)

ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز اپنے وسیب اتے سماج وچ آون والیاں فکری‘ معاشرتی‘ ادبی سیاسی رویاں وچ تبدیلیاں توں باخبر راہندن۔ او ایں گالہہ توں وی آگاہ ہن جو کہیں وی تبدیلی دے اثرات سب کنوں پہلو شاعری دے راہیں نشاہر تھیندن سین اقبال بانو دی سرائیکی شاعری ”دل تانگھ تانگھے“ دا تجزیہ کریندے ہوئے لکھدن:

”قوماں دی حیاتی وچ جتلے انقلابات آنون آلے واقعات تھیندن انہاں نال قوم دی شاعری وی متاثر تھیندی اے۔ ایہو سبب اے ہکی قوم تے ہکی زبان دی شاعری مختلف زمانیاں وچ وکھرا وکھرا رنگ ڈکھیندی ای۔ ایہوحال سرائیکی شاعری دا اے۔ عشق تے محبت ایندا پہلے وی موضوع ہا تے ایہ جادو ہن وی بولیندا پئے۔ شیئت سرِ چڑھ کے بولیندا پئے۔ ایں شاعری وچ رسمی سنہڑپ دی جاہ گھٹ گئی اے۔ نینگر شاعر عشق تے محبت دے جذبیاں دے اظہار وچ اشارتاں تے رمزاں دے پردے پھاڑن تے تلیا ہویا اے۔(۰۱)

سرائیکی ادبی تنقید وچ عمومی طور تے ادبی فن بارے دیاں خوبیاں خامیاں دامطالعہ کیتا ونیدے اتے ایں مطالعے دی بنیاد اتے فن پارے دی قدر و قیمت دا اندازہ لایا ویندے۔ ایں سلسلے وچ تنقید نگار اکثر اپنے ذوق دے موجب اپنے تاثر کوں بیان کریندن ایہو وجہ ہے جو سرائیکی ادبی تنقید وچ تنقید نگار دا اپنا ذوقی اتے جمالیاتی خط دا معاملہ وی جھاتیاں پیندا ڈسدے ات پاروں سرائیکی تنقیدی شعور ذاتی پسند ناپسند مبالغے‘ تشریح اتے تبصرے دے مرحلیاں وچوں گذرن دے بعد اگتے دے پندھ دوں ٹرن کان تیار اے۔ کیوں جو ادبی تنقید کہیں حتمی فیصلے دا ناں نئیں بلکہ ادبی تنقید دا تعلق ذہنی اتے فکری رویاں دے نال ہوندے جینوین جینویں ادب دا مطالعہ نویں علم‘ نویں نظریات دی روشنی وچ تھیندا جُلسی ادبی تنقید دا مُکھ مہاندرا وی روشن اتے واضح تھینداڈسسی۔

حوالے

۱۔ انعام الحق جاوید‘ ڈاکٹر‘ رائے، مشمولہ‘ ”سرائیکی ادب پندھ تے ٹور“مصنف ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز، مظفر گڑھ‘ مجلس سرائیکی مصنفین‘ اکتوبر:۶۹۹۱ء، ص:۵

۲۔عاشق بزدار‘ رائے،مشمولہ: ”سرائیکی ادب پندھ تے ٹور“ ص:۴

۳۔سجاد حیدر پرویز‘ ڈاکٹر‘ ”سرائیکی ادب پندھ تے ٹور“  ص: ۲۵۲۔۱۵۲۔۰۵۲

۴۔ سجاد حیدر پرویز‘ ڈاکٹر‘  ”سرائیکی داب پندھ تے ٹور‘‘ص:۲۰۳

۵۔ سجاد حیدر پرویز‘ ڈاکٹر‘ ”سرائیکی داب پندھ تے ٹور‘‘ص:۳۰۳

۶۔ سجاد حیدر پرویز‘ ڈاکٹر‘ ”سرائیکی داب پندھ تے ٹور‘‘ص:۵۱۳

۷۔جمیل جالبی‘ ڈاکٹر‘ ”ارسطو سے ایلیٹ تک“ اسلام آباد‘ نیشنل بک فاؤنڈیشن،طبع ہفتم:۳۰۰۲ء، ص:۳۵۳

۸۔ سجاد حیدر پرویز‘ ڈاکٹر‘ ”سرائیکی داب پندھ تے ٹور‘‘ص:۴۲۳

۹۔ سجاد حیدر پرویز‘ ڈاکٹر‘ ”سرائیکی داب پندھ تے ٹور“ ص:۰۸۳۔۹۷۳

۱۰۔ سجاد حیدر پرویز‘ ڈاکٹر‘ ”سرائیکی داب پندھ تے ٹور“ ص:۲۸۳ (اقتباس از کتاب: ‘‘سرائیکی تنقیدی شعور’’۔ مصنف: ڈاکٹر خالد اقبال)