ڈیرہ اسماعیل خان

سرائیکی وسیب دے لوک ادب دا تذکرہ وی ٻہوں وسیع اَتے پھیلاء آلا ہِے جیکُوں ہِک جاء تے کٹّھا کرݨ ٻہوں اوکھا کَم ہِے تہوں اِیکُوں اساں انجو انج شہراں دے ناں دے نال اُنّھاں دے لوک ادب (Folklore) دے حساب نال ونݙین٘دے ہِسے۔

ڈیرہ اسماعیل خان (ضلع)

تاریخ

ڈیرہ اِسماعیل خان، دریائے سِندھ دے مغرب وِچ کوہِ سلیمان دے دامن اَتے درہ گومل دے کنݙے تے واقع ہِے۔ اِتھاں رحمن ڈھیری جھیاں شہر وسایا گیا جِہڑا دُنیا دِی تریڄھی عظیم تہذیب دِی بُنیاد ݙسایا ویندے۔ رحمن ڈھیری دا شہر اُوں پُراݨی شاہراہ اُتے ہِے جِتھوں مغربی ایشیاء دا رابطہ ہندوستان نال جڑدا ہَئی۔ اِیں شہر دے آثار 1920ء وِچ پروفیسر ڈاکٹر احمد حسن دانی دِیاں کوششاں نال دریافت تَھئے۔ ماہرینِ آثارِ قدیمہ دے مطابق اِیہ شہر موہنجوداڑو تے ہڑپا کنُوں وِی تقریباً 6 سو سال پراݨاں ہِے۔ اِتھوں دِی تہذیب بابل تے مغربی تہذیباں دے برابر دِی ہِے۔ رحمن ڈھیری دے باشندے موہنجودڑو تے ہڑپائی تہذیب دے عروج تُوں پہلے ترقی یافتہ ہَن۔ سرائیکی خطہ ڈیرہ اِسماعیل خان دِی ٻہُوں قدیم زبان ہِے۔

لوک ادب

عِلم و لوک ادب اَتے فنونِ لطیفہ دے حوالے نال ڈیرہ اِسماعیل خان مردم خیز خطہ ہِے۔ اِتھاں دے بے شمار شاعراں دِیاں تخلیقات قلمی نسخیاں تے مخطوطیاں دِی صُورت وِچ موجود ہِن اَتے ٻہُوں سارے قدیم شُعراء دا کلام تے حالاتِ زندگی سینہ بہ سینہ چلے آندِن۔

ماضی وِچ مشتاق رضا، دے منظوم قصے ، سوہݨی مہینوال اَتے مرزا صاحباں اُنہاں لکھے تے ٻہُوں مقبول رہیئے۔ سیّد عاشق شیرازی، قادرُ الکلام مرثیہ گو شاعر تِھی گُذرِن، اُنہاں دا کلام مجالسِ عزاء وِچ ذوق شوق نال پڑھیا ویندے۔

محمد دین فدوی (دوھے، سِی حرفیاں، کافیاں، حمد، نعت)، نواب شاہ نواز خاں خادم (ٹانک دِی شاعری)، محمد عظیم خان عظیم (گُلزارِ عظیم مجموعہ شاعری، وَفات 1920ء)، مولوی محمود مولائی (مرثیہ گو شاعر۔ پیدائش 1838ء، وفات 1915ء)۔

غلام فقیر (1819ء۔ 1938ء)۔ نماز نامہ، معراج نامہ، وداعِ رمضان، قِصّہ یوسف اَتے سوال عاشق، جواب گھڑا، اُنہاں دا کلام 1930ء وِچ مقبولِ عام پریس لاہور توں شائع تِھیا۔

غلام رسول پہاڑ پوری (1918ء۔ 1991ء)۔ مجموعۂ شاعری ’’نشترِ غم‘‘، ملک نور محمد (سرائیکی شاعر)، محمد ابراہیم المعروف نفیس عبدل، غلام عباس المعروف عباسݨ شاہ، اِیں وسیب دے معروف سرائیکی شاعر ہن۔ 1948ء وِچ ڈیرہ اِسماعیل خان وِچ اَنجمن سرائیکی دی بُنیاد رَکھی گئی اِیہ سرائیکی زبان و لوک ادب دے ودھارے دِی پہلی کاوِش ہَئی۔ اِیں انجمن دے زیرِ انتظام باقاعدہ مشاعرے تِھیندے ہَن اَتے اِیں انجمن دے زیرِ اہتمام ’’دمان، جھول، کلام مشتاق رضا، گلدستہ، پُونبل دے ناں نال کتابچے شائع کِیتے گئے۔ سن 1981ء وِچ ریڈیو پاکستان ڈیرہ اِسماعیل خان دے بنݨ نال سرائیکی نثری اَتے شعری لوک ادب وِچ وادھا تھیا۔

ڈیرہ اِسماعیل خان توں سرائیکی زبان وِچ سیرت النبیﷺ بارے پہلی کتاب محترمہ وقار عنایت اللہ نے لِکھی۔ موجودہ دور دے لکھاریاں وِچُوں حبیب موہاݨہ ہِک ناموّر ناول نگار دے طور تے سامݨے آئِن، اُنہاں دا ناول ’’اَللہ لہیسی مُونڄھاں‘‘ کوں اَکادمی اَدبیات پاکستان دِی طرفوں خواجہ غلام فریدؒ ایوارڈ ڈِتا گئے۔ مزار خاں لاشاری دے اَفسانیاں دے مجموعے ’’ککھ دِی کہاݨی‘‘ چَھپ چُکے۔ تے اُنہاں ݙُوڄھے اَفسانوی مجموعے ’’پاݨی نال کہاݨی‘‘ کوں اَکادمی اَدبیات پاکستان کوں اَکادمی ادبیات پاکستان دِی طرفوں خواجہ غلام فریدؒ ایوارڈ ڈِتا گئے۔

سعید اَختر سیال نامور اَتے جدید لہجے دے سرائیکی شاعر ہَن اَتے مترجم دے طور تے اُنہاں 16 عالمی افسانہ نگاراں دے افسانیاں دا سرائیکی زبان وِچ ’’رنگولی‘‘ دے ناں نال ترجمہ کِیتے۔ آصف سیال ’’تیڈی بھلی وار ہووے‘‘، ’’حُکم اے خُدا دا‘‘ دے عنوان نال ڈیرہ اِسماعیل خان دی تہذیب فکر ثقافت کُوں نشابر کریندے لوک قِصّے اِکٹھے کر تے شائع کِیتن۔

غلام عباس سیال ہُوراں نے ’’ضلع ڈیرہ اِسماعیل خان ۔ دریا پار۔ 1871ء‘‘ انگریزی محقق اَتے مؤرخ ڈبلیو  ایچ  ٹولبورٹ دی کتاب دا، انگریزی توں سرائیکی زبان وِچ ترجمہ کر تے چھاپیئے۔ سئیں حفیظ گیلانی، دیاں کتاباں ’’نِت کرلاوے کُونج (ناول)، اَݨ رادھ، سِڄھ دا سیک (سرائیکی لوک شاعری) شائع تِھی چُکیئن۔

شیخ اَمیر مجروح (1913ء۔ 1995ء) دے منظوم قِصّے شاہ بہرام، ہیر سیال، میاں رانجھا، کافیاں ڈوہڑے گیت، اِیں وسیب وِچ ٻہُوں مشہور ہِن۔

نصیر سرمد (1948ء۔ 2013ء)، سوجھلا، تے پکھڑے پیہم خواب (شعری مجموعے) شائع تِھی چُکیئن۔

عبداللہ یزدانی (اَسماناں تُوں لتّھے پُھل)، پروفیسر محمد نذیر اَشک مرحوم (دور کی آواز، اُردو سرائیکی شعری مجموعہ)، اَلطاف صفدر مرحوم (اُداسی کے رنگ، اُردو، سرائیکی شعری مجموعہ ’’پُھل کنݙے‘‘)، غفار بابر مرحوم دا سرائیکی شعری مجموعہ، شاہ نواز فخری (آساں، سرائیکی شعری مجموعہ)، سعید اختر سیال دا شعری مجموعہ، دیرا سندھ کنارے، روایتی سرائیکی لوک شاعری تُوں ہَٹ کرانہیں ہِے۔ اُنہاں دے ݙوڄھے شعری مجموعہ ’’وِساکھ‘‘ کُوں اَکادمی اَدبیات پاکستان دِی طرفوں خواجہ فریدؒ ایوارڈ ڈِتا گیا۔ طاہر شیرازی (جاتراں / سرائیکی لوک شاعری)، مخمور قلندری (خزاں دی جِھݨک، ترشنا سرائیکی لوک شاعری)، صاحبزادہ محمد رفیق (رفیق سحر)، ابرار بُزدار (مَچ)، مظہر علی تابش (ٹھیٹریاں)، جمشید ناصر (ناد)، غلام فرید نفیس (رنگ، سخن، خوشبو)، غازی خان عاجز (ٹھڈِیاں آہواں تے وگدے اَتھرو)، فضل پیامی (سوچاں دے ڈِیوے)، عبداللطیف اعوان (مِٹھڑے سُخن، صلّو علیہِ وآلہٖ  نعتیہ مجموعہ)، شہرے مدنی دے مرتبہ: حکیم راقش بھٹی (منتخب نعتیہ کلام)، کاظم شاہ نازک (ہاں دِی ہُوک، ہَتھ کیوں جوڑاں، اَمڑی)، جاں جو اُنہاں پازیب دے ناں نال دامان دے بارہ شاعراں دے کلام دا اِنتخاب وِی چھاپیئے۔

’’فانوسِ رابت و جرأت، مدحت اہلِ بیت تے مُشتمل منتخب کلام دو حِصیاں اُتے مشتمل ہِے، پہلا حصّہ (سیّد جعفر حُسین شاہ رایت)، تے ݙوجھا حِصّہ (سیّد صادق حُسین جرأت) دا کلام شامل ہِے۔ ڈاکٹر سلطان مستجیر (مسافر نمازِ ثوردا، سیرت ایوارڈ یافتہ)، نعتیہ کلام، اَمان اللہ معیز (اُبالھیاں ہنڄوں)، محمد رفیق (پھونہار، نعتیہ مجموعہ)، ثاقب دامانی (ٹِھڈِیاں چھانواں مدینے دِیاں، نعتیہ مجموعہ)، دامان، خطۂ دامان دے کُڄھ شاعراں دے منتخب کلام اتے مشتمل ہِے جِینکوں شیخ اَمیر مجروح تے سئیں نصیر سرمد نے شائع کِیتا۔ ’’تیݙے کَم آسوں‘‘ (13 شاعراں دے منتخب کلام اُتے مُشتمل مجموعہ ہِے)، جِینکوں عصمت کومل نے مُرتب کِیتے۔

ٻِیا ݙیکھو

• سرائیکی وسیب

حوالہ جات

۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔