حضرت محمدِ مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم

مسجد النبویﷺ دے دروازہ تے لکھا عربی خط اچ لفظ "محمد"

گنبدِ خضراء، مدینہ منورہ

ابو القاسم حضرت محمد بن عبد اللہ بن عبد المطلب (12 ربیع الاول عام الفیل / 8 جون 570ء یا 571ء – 12 ربیع الاول 10ھ / 8 جون 632ء) اللہ تعالیٰ دے آخری نبی تے رسول ہن۔ آپ صلی اللہ تعالیٰ علیہ وآلہٖ و سلم دی کنیت ابوالقاسم ہے۔ مسلماناں دے عقیدے دے مطابق حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ وسلم اللہ دی طرفوں انسانیت دی جانب بھیڄے ونڄݨ والے انبیاء کرام دے سلسلے دے آخری نبی ہن جنہاں کوں اللہ تعالیٰ نے اپݨے دین دی درست شکل انساناں دی جانب آخری وار پہنچاوݨ کیتے دنیا اچ بھیڄا۔ انسائیکلوپیڈیا بریٹانیکا دے مطابق آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دنیا دی تمام مذہبی شخصیات وچوں سب توں کامیاب شخصیت ہن۔ صلی اللہ تعالی علیہ وسلم۔

لفظ "محمد"ﷺ دے معنی

لفظ "محمد" عربی زبان دا لفظ اے ایندے معنی "جنہاں دی تعریف کیتی ڳئی" ہن۔ اے لفظ اپݨ‏ی اصل حمد کنے ہے جیندا مطلب اے تعریف کرݨ‏ا۔

لقب

حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم کوں رسول، خاتم النبیین، حضور اکرم، رحمت للعالمین تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے القابات کنے وی سݙیا ویندے۔ اپݨ‏ی سچائی ، دیانت داری تے شفاف کردار دی وجہ کنوں آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم عرب قبیلیاں اچ صادق تے امین دے القاب نال سنڄاݨ‏ے ونڄݨ‏ لگ ڳئن۔  ایندے علاوہ وی آپﷺ دے ٻہوں ناں تے القاب ہن۔ 

حلیہ مبارک

ابن عباس نے رسول صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دا حلیہ ایویں بیان کیتے: جسامت قد و قامت ݙوہیں معتدل تے درمیانے ہن (جسم نہ زیادہ فربہ تے نہ دبلا پتلا، ایویں ہی قد نہ زیادہ لمبا تے نہ چھوٹا بلکہ معتدل) آپﷺ دا رنگ صاف گندمی سفیدی مائل، اکھیں سرمگیں، خندہ دہن، خوبصورت ماہ تابی چہرہ، ݙاڑھی نہایت گنجان جیہڑی پورے چہرہ انور دا احاطہ کیتے ہوئے تے سینے دے ابتدائی حصے تے پھیلی ہوئی ہئی۔

خاندان مبارک

آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا تعلق قریش عرب دے معزز ترین قبیلہ بنو ہاشم نال ہئی۔ ایں خاندان دی شرافت، ایمانداری تے سخاوت بہت مشہور ہئی۔ ایہ خاندان حضرت ابراہیم علیہ السلام دے دین تے ہئی جینکوں دینِ حنیف آکھدن۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے والد حضرت عبداللہ بن عبدالمطلب رضی اللہ عنہ اپݨی خوبصورتی کیتے مشہور ہن مگر انہاں دا انتقال آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی ولادت باسعادت توں چھی مہینے پہلے تھی ڳیا ہئی۔ والدہ دا ناں حضرت آمنہ بنت وہب رضی اللہ عنہا ہئی جیہڑے قبیلہ بنی زہرہ دے سردار وہب بن عبدمناف بن قصی بن کلاب دی صاحبزادی ہن۔ یعنی انہاں دا شجرہ انہاں دے شوہر سیدنا عبداللہ بن عبدالمطلب رضی اللہ عنہ دے نال عبد مناف بن قصی تے مل ویندے۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے ݙاݙا عبدالمطلب قریش دے سردار ہن۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا شجرہ نسب حضرت عدنان نال ونڄ ملدے جیہڑے حضرت اسماعیل علیہ السلام ابن حضرت ابراہیم علیہ السلام دی اولاد وچوں ہن تے مشہور ترین عرباں وچوں ہن۔ حضرت عدنان دی اولاد کوں بنو عدنان آکھا ویندے۔ ایہ شجرہ پاک ایویں ہے:-

سیدنا محمد صلی اللہ تعالیٰ علیہ وآلہٖ و سلم بن عبداللہ بن عبدالمطلب بن ہاشم بن عبد مناف بن قصی بن کلاب بن مرہ بن کعب بن لوی بن غالب بن فہر بن مالک بن نضر بن کنانہ بن خزیمہ بن مدرکہ بن الیاس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان۔

ولادت باسعادت

آپ صلی اللہ تعالیٰ علیہ وآلہٖ و سلم دی ولادت باسعادت مشہور عام تاریخ دے مطابق 12 ربیع الاول عام الفیل بمطابق 570ء یا 571ء کوں تھئی۔ آپ صلی اللہ تعالیٰ علیہ وآلہٖ و سلم دی ولادت باسعادت تے معجزات رونما تھئے جنہاں دا ذکر قدیم آسمانی کتب اچ ہئی۔ مثلاً آتشکدہ فارس جیہڑا ہزار سال توں زیادہ عرصے توں روشن ہئی وسم ڳیا۔ مشکوٰۃ شریف دی ہک حدیث ہے جیندے مطابق حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا ارشاد ہے کہ ' میں صلی اللہ تعالیٰ علیہ وآلہٖ و سلم اوں وقت وی نبی ہم جݙݨ آدم علیہ السلام مٹی تے پاݨی دے درمیان اچ ہن۔ میں صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم ابراہیم علیہ السلام دی دعا، عیسیٰ علیہ السلام دی بشارت تے اپݨی والدہ ماجدہ رضی اللہ عنہا دا اوہ خواب ہاں جیہڑا انہاں نے میݙی ولادت باسعادت دے وقت ݙٹھا تے انہاں وچوں ہک اینجھا نور ظاہر تھیا جیندے توں شام دے محلات روشن تھی ڳئے'۔ جیں سال آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی ولادت باسعادت تھئی، اوں توں پہلے قریش معاشی بدحالی دا شکار ہن مگر اوں سال ویران زمین سرسبز و شاداب تھئی، سُکے ہوئے درخت ہرے تھی ڳئے تے قریش خوشحال تھی ڳئے۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی تاریخ ولادت باسعادت دے بارے اچ دیگر روایات وی ہن۔ اہل سنت دے نزدیک زیادہ روایات 12 ربیع الاول دے ہن اگرچہ کجھ علما 9 ربیع الاول کوں درست منیندن۔ اہلِ تشیع 17 ربیع الاول کوں درست سمجھدن۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا ناں آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے ݙاݙا حضرت عبدالمطلب نے رکھا۔ ایہ ناں اوں توں پہلے کݙہیں نہ رکھا ڳیا ہئی۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی ولادت مکہ دے علاقے شعب ابی طالب دے جیں گھر مبارک اچ تھئی، اوہ بعد اچ کافی عرصہ ہک مسجد رہی جینکوں ہݨ ہک کتب خانہ (لائبریری) بݨا ݙتا ڳئے۔

ٻلپݨ مبارک

آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے والد محترم حضرت عبداللہ ابن عبدالمطلب رضی اللہ عنہ، آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی ولادت باسعادت توں چھی مہینے قبل وفات پا چکے ہن تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی پرورش آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے ݙاݙا حضرت عبدالمطلب نے کیتی۔ اوں دوران آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے کجھ مدت ہک بدوی قبیلے دے نال بسر کیتی جیویں کہ عرب دا رواج ہئی۔ اوندا مقصد ٻالاں کوں فصیح عربی زبان سکھاوݨا تے کھلی آب و ہوا اچ صحت مند طریقے نال پرورش کرݨا ہئی۔ اوں دوران آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کوں حضرت حلیمہ بنت عبداللہ تے حضرت ثویبہ (درست تلفظ: ثُوَیبہ) نے کھیر پلایا۔ چھی سال دی عمر اچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی والدہ تے اٹھ سال دی عمر اچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے ݙاݙا وی وفات پا ڳئے۔ اوندے بعد آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی پرورش دی ذمہ داریاں آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے چاچا تے بنو ہاشم دے نویں سردار حضرت ابو طالب نے سر انجام ݙتے۔ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے حضرت ابو طالب دے نال شام دا تجارتی سفر وی اختیار کیتا تے تجارت دے امور توں واقفیت حاصل کیتی۔ اوں سفر دے دوران ہک بحیرا نامی عیسائی راہب نے آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم اچ کجھ ایسے نشانیاں ݙٹھے جیہڑے ہک آوݨ والے پیغمبر دے بارے اچ قدیم آسمانی کتب اچ لکھے ہن۔ اوں نے حضرت ابوطالب کوں ݙسا کہ اگر شام دے یہود یا نصاریٰ نے ایہ نشانیاں پا گھدے تاں آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی جان کوں معاذاللہ خطرہ تھی سڳدےے۔ چنانچہ حضرت ابوطالب نے ایہ سفر ملتوی کر ݙتا تے واپس مکہ آ ڳئے۔ ایندے توں معلوم تھیندے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا ٻلپݨ عام ٻالاں دی طرح کھیݙ اچ نی گزرا بلکہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم اچ نبوت دے نشانیاں شروع توں ہی موجود ہن۔ ایں قسم دا ہک واقعہ اوں وقت وی پیش آیا جݙݨ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم بدوی قبیلے اچ اپݨی دائی دے کول ہن۔ اتھاں حبشہ دے کجھ عیسائیاں نے آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کوں بغور ݙٹھا تے کجھ سوالات کیتے اتھاں تک کہ نبوت دے نشانیاں پاتے تے ول آکھݨ لڳے کہ اساں ایں ٻال کوں اپݨی سرزمین گھن ڄلسوں۔ اوں واقعے دے بعد حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کوں مکے شریف بھیڄ ݙتا ڳیا۔

شام دا ݙوجھا سفر تے شادی

تقریباً 25 سال دی عمر اچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے شام دا ݙوجھا وݙا سفر کیتا جیہڑا حضرت خدیجہ علیہا السلام دے تجارتی قافلے کیتے ہئی۔ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے ایمانداری دی بنا تے اپݨے آپ کوں ہک اچھا تاجر ثابت کیتا۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم ݙوجھے لوگاں دا مال تجارت وی تجارت دی غرض نال گھن کے ویندے ہوندے ہن۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم ایہ خدمات حضرت خدیجہ علیہا السلام کیتے وی انجام ݙیندے ہن۔ اوں سفر توں واپسی تے حضرت خدیجہ دے غلام میسرہ نے انہاں کوں حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی ایمانداری تے اخلاق دے کجھ ڳالہیں ݙسے۔ انہاں نے جݙݨ ایہ ڳالہیں اپݨے سوتر ورقہ بن نوفل کوں ݙسے تاں ورقہ بن نوفل نے آکھا کہ جیہڑے ڳالہیں تساں ݙسن اگر صحیح ہن تاں ایہ صاحب یقیناً نبی ہن۔ آپ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے اچھے اخلاق تے ایمانداری توں بہت متاثر تھئے تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کوں شادی دا پیغام ݙتا جینکوں آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے حضرت ابوطالب دے مشورے نال قبول کر گھدا۔ اوں وقت آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی عمر 25 سال ہئی۔ حضرت خدیجہ علیہا السلام قریش دے مالدار ترین تے معزز ترین خواتین وچوں ہن۔ حضرت خدیجہ علیہا السلام نال آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے چار صاحبزادیاں حضرت سیدہ زینب رضی اللہ عنہا، حضرت رقیہ رضی اللہ عنہا، حضرت ام کلثوم رضی اللہ تعالیٰ عنہا تے حضرت سیدہ فاطمہ رضیہ اللہ عنہا پیدا تھئے۔

بعثت (پہلی وحی)

حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم غور و فکر کیتے مکہ توں ٻاہر ہک غار، حرا اچ تشریف گھن ویندے ہن۔ ایہ کوہ حرا دا ہک غار ہے جینکوں کوہِ فاران وی آکھا ویندا ہئی۔ 610ء میں فرشتہ جبرائیل علیہ السلام پہلی وحی لے کر تشریف لائے، اس وقت سورۃ العلق کی وہ آیات نازل ہوئیں جن کا تذکرہ شروع میں ہوا ہے۔ اس وقت حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کی عمر مبارک تقریباً چالیہہ سال ہئی۔ شروع ہی اچ حضرت خدیجہ رضی اللہ تعالیٰ عنہا ، آپ دے سوتر حضرت علی رضی اللہ تعالیٰ عنہ، آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے قریبی دوست حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ تعالٰی عنہ تے آپ صلی اللہ تعالیٰ علیہ وآلہٖ و سلم دے آزاد کردہ غلام تے صحابی حضرت زید بن ثابت رضی اللہ عنہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم تے ایمان گھن آئے۔ مکہ دے ٻاہر توں پہلے شخص حضرت ابوذر غفاری رضی اللہ عنہ ہن جیہڑے اسلام گھن آئے۔ پہلے تاں آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے قریبی ساتھیاں وچ تبلیغ کیتی ول تقریباً پہلی وحی دے ترئے سال بعد آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے دعوتِ ذوالعشیرہ دے بعد توں اسلام دے پیغام دی کھلی تبلیغ شروع کیتی۔ اکثر لوگاں نے مخالفت کیتی مگر کجھ لوگ آہستہ آہستہ اسلام دی دعوت قبول کریندے ڳئے۔

قریش ولوں مخالفت

جیویں جیویں اسلام قبول کرݨ والیاں دی تعداد ودھدی ویندی ہئی، مقامی قبیلیاں تے لیڈراں نے آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کوں اپݨے کیتے خطرہ سمجھݨا شروع کر ݙتا۔ انہاں دی دولت تے عزت کعبہ دی وجہ توں ہئی۔ اگر اوہ اپݨے بت کعبے توں ٻاہر سٹ کے ہک اللہ دی عبادت کرݨ لڳدے تاں انہاں خوف ہئی کہ تجارت دا مرکز انہاں دے ہتھوں نکل نہ ونڄے۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کوں اپݨے قبیلے توں وی مخالفت دا سامݨا کرݨا پیا کیونکہ اوہ ہی کعبے دے رکھوالے ہن۔ قبائل نے ہک معاہدے دے تحت مسلماناں دا معاشی تے معاشرتی بائیکاٹ کیتا اتھاں تک کہ مسلمان ترئے سال شعبِ ابی طالب اچ محصور ریہے۔ ایہ بائیکاٹ اوں وقت ختم تھیا جݙݨ کعبہ تے لٹکے ہوئے معاہدے اچ ایہ ݙٹھا ڳیا کہ لفظ 'اللہ' دے علاوہ تمام حروف دیمک دی وجہ توں کھادے ڳن۔ جݙݨ مخالفت حد توں ودھ ڳئی تاں آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے اپݨے ساتھیاں کوں حبشہ جتھاں ہک عیسائی بادشاہ نجاشی حکومت کریندا ہئی، دی طرف ہجرت کرݨ دی اجازت ݙے ݙتی۔

619ء اچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی بیوی حضرت خدیجہ تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے پیارے چچا حضرت ابوطالب انتقال فرما ڳئے۔ اینہی کیتے حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ وسلم نے اوں سال کوں عام الحزن یعنی ݙکھ دا سال قرار ݙتا۔

واقعہ معراج

مسجد اقصٰی، جتھوں معراج نبی صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا سفر شروع تھیا

620ء اچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم معراج تے تشریف گھن ڳئے۔ اوں سفر دے دوران آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم مکہ توں مسجد اقصیٰ ڳئے تے اتھاں تمام انبیائے کرام دی نماز دی امامت فرمائی۔ ول آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم آسماناں تے اللہ تعالٰی نال ملاقات کرݨ تشریف گھن ڳئے۔ اتھاں اللہ تعالٰی نے آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ ٖو سلم کوں جنت تے دوزخ ݙکھائی۔ اتھاں آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی ملاقات مختلف انبیائے کرام نال وی تھئی۔ اونہی سفر اچ نماز وی فرض تھئی۔

ہجرت مدینہ

622ء تک مسلماناں کیتے مکہ اچ رہݨا ممکن نہ ریہا ہئی۔ کئی دفعہ مسلماناں تے خود حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کوں تکالیف ݙتے ڳئے۔ اوں وجہ توں آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے مسلماناں کوں مدینہ ہجرت کرݨ دی اجازت ݙے ݙتی۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم اللہ دے حکم نال حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دے نال ستمبر 622ء اچ مدینہ دی طرف روانہ تھئے تے مکہ اچ اپنی جگہ حضرت علی بن ابی طالب رضی اللہ عنہ کوں امانتاں دی واپسی کیتے چھوڑا۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے مدینہ پہنچݨ تے انصار نے انہاں دا شاندار استقبال کیتا تے اپݨے تمام وسائل پیش کر ݙتے۔ جݙݨ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم مدینہ پہنچے تاں انصار استقبال کیتے آئے تے خواتین چھتاں توں ݙیکھدیاں پیاں ہن تے دف وڄا کے کجھ اشعار پڑھدے پئے ہن جنہاں دا ترجمہ ایہ ہے:-

ساݙے تے چوݙہویں دی رات دا چندر طلوع تھی ڳیا، وداع دے پہاڑیاں توں ساݙے تے شکر واجب ہے جے تک کوئی اللہ کوں پکارݨ والا باقی رہوے۔

آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی ݙاچی حضرت ابو ایوب انصاری رضی اللہ عنہ دے گھر دے سامݨے رکی تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے انہاں دے گھر قیام فرمایا۔ جیہڑی جگہ ݙاچی رکی ہئی اونکوں حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے قیمتاً خرید کے ہک مسجد دی تعمیر شروع کیتی جیہڑی مسجد نبوی صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم سڋیجی۔ اوں تعمیر اچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے وی حصہ گھدا۔ اتھاں حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے مسلماناں دے درمیان عقدِ مؤاخات فرمایا یعنی مسلماناں کوں ایں طرح بھرا بھرا بݨایا کہ انصار اچوں ہک کوں مہاجرین وچوں ہک دا بھائی بݨایا۔ خود حضرت علی علیہ السلام کوں اپݨا بھائی قرار ݙتا۔ انصار نے مہاجرین دی مثالی مدد کیتی۔ ہجرت دے نال ہی اسلامی تقویم دا آغاز وی تھیا۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے مدینہ آوݨ نال، اوس تے خزرج، اتھوں دے ݙو قبائل جنہاں نے بعد اچ اسلام قبول وی کیتا، اچ لڑائی جھڳڑا ختم تھیا تے انہاں اچ اتحاد تے بھائی چارہ پیدا تھی ڳیا۔ ایندے علاوہ اتھاں کجھ یہودیاں دے قبائل وی ہن جیہڑے ہمیشہ فساد دا باعث ہن۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے آوݨ دے بعد یہودیاں تے مسلماناں دے درمیان اچ تھیوݨ والے معاہدہ 'میثاق مدینہ' نے مدینہ اچ امن دی فضا پیدا کر ݙتی۔ اونہی دور اچ مسلماناں کوں کعبہ دی طرف نماز پڑھݨ دا حکم ݙتا ڳیا، اوندے توں پہلے مسلمان بیت المقدس دی طرف منہ کر کے نماز ادا کریندے ہن جیہڑا یہودیاں دا وی قبلہ ہئی۔

میثاقِ مدینہ

حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے مدینہ ہجرت دے بعد اتھوں دی آبادی (خصوصاً یہود) دے نال ہک معاہدہ کیتا جیہڑا میثاق مدینہ دے ناں نال مشہور ہے۔ ایہ پہلا بین الاقوامی تحریری معاہدہ ہے۔ بعض مورخین میگنا کارٹا کوں پہلا بین الاقوامی معاہدہ قرار ݙیندن حالانکہ میثاق مدینہ 622ء اچ تھیا جبکہ میگنا کارٹا 600 سالاں بعد 1215ء اچ انگلستان دے شاہ جان اول دے زمانے اچ تھیا۔

میثاق مدینہ اچ 53 دفعات شامل ہن۔ ایندی سب توں اہم خصوصیت ایہ ہئی کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے یہود کولوں اپݨی سیادت تسلیم کرائی جیہڑے صدیاں توں مدینے دی سیادت کریندے پئے ہن۔

نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی آمد دے وقت مدینہ وچ ترئے یہودی قبائل بنو قینقاع، بنو نضیر تے بنو قریظہ ہن۔

معاہدے دی وجوہات

میثاق مدینہ دی اہم وجوہات ایہ ہن:

1. مسلماناں دی آمد توں قبل یا مدینہ وچ اسلام دی روشنی توں قبل یہودی شہر دے تمام معاملات تے چھائے ہوئے ہن۔ سیاست، اقتدار، معیشت غرض زندگی دا ہر شعبہ یہودیاں دے ہتھ وچ ہئی۔ بھلا اوہ کیویں برداشت کر سڳدے ہن کہ انہاں دی قیادت کہیں ٻئے ہتھ چلی ونڄے۔ ایں واسطے اوہ مسلماناں دا وجود اپݨے کیتے خطرہ سمجھݨ لڳے ہن۔ انہاں دی طرفوں خطرے دے امکانات کوں گھٹ کرݨ کیتے آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم معاہدہ کرݨا چاہندے ہن۔
2. مسلماناں دا تحفظ تے اسلامی ریاست کوں بیرونی خطرات توں بچاوݨا۔
3. انہاں توں ودھ کے آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم، قریش دے زخم خوردہ ہن ایں جیتے اتھاں آ کے ہر طرح نال اطمینان کر گھنݨا چاہندے ہن تاکہ اتھاں آباد کہیں غیر قوم دے اختلافات رکاوٹ نہ بݨ سڳن۔
4. بلا رکاوٹ تبلیغِ اسلام تھی سڳے۔

انہاں وجوہات دے پیش نظر آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے یہودیاں دے تریہے قبائل نال ہجرت دے پہلے ہی سال ہک سمجھوتہ کر گھدا جیہڑا میثاق مدینہ یا منشور مدینہ سݙیندے۔ رشتۂ اخوت دے بعد ݙوجھا قدم جیہڑا آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے اٹھایا اوہ یہودیاں نال اے معاہدہ ہئی۔

معاہدے دے اہم نکات

منشور دا اگر بغور جائزہ گھدا ونڄے تاں اوں معاہدے دے ݙو حصے نظر آندن۔ پہلے حصے دا تعلق انصار و مہاجریننال ہے۔ ایندے اہم نکات ایہ ہن :

1. تمام مسلمان اپݨے آپ کوں رضا کار سمجھسن۔
2. مسلمان آپس اچ امن و اتحاد قائم رکھسن جیہڑا اسلام دی بنیاد ہے۔
3. اگر انہاں وچ کوئی اختلاف ہووے تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے فیصلے کوں تسلیم کریسن۔
4. مسلماناں دے مختلف عناصر کوں حقوق و فرائض دے لحاظ نال مساوی سمجھا ویسی۔
5. فوجی خدمت سب کیتے ضروری ہوسی۔
6. قریشِ مکہ کوں پناہ نہ ݙتی ویسی۔
7. تمام مہاجرین کوں ہر معاملات اچ ہک قبیلے دی حیثیت ݙتی ڳئی جبکہ اوں منشور دی روشنی اچ انصار دے قبائل کوں اوں ہی شکل اچ تسلیم کیتا ڳیا۔
8. تمام معاملات کیتے تے آپس اچ اختلافات کیتے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا فیصلہ قطعی ہوسی۔

ݙوجھے حصے دا تعلق یہودیاں دے تریہے قبائل نال ہئی جیندے اہم نکات مندرجہ ذیل ہن:

1. مدینے اچ رہندے ہوئے یہودیاں کوں مذہبی آزادی ہوسی۔
2. مدینہ دا دفاع جیں طرح مسلماناں تے لازم ہے اونہی طرح یہودی وی اینکوں اپݨی ذمہ داری سمجھسن۔
3. بیرونی حملے دے وقت مسلماناں دے نال متحد تھی کے مدینہ دے دفاع اچ حصہ گھنسن۔
4. ہر قاتل سزا دا مستحق ہوسی۔
5. مسلمان دے قتل ناحق تے اگر ورثاء رضا مندی نال خوں بہا گھنݨ تے آمادہ نہ ہوون تاں قاتل کوں جلاد دے حوالے کیتا ویسی۔
6. تمدنی و ثقافتی معاملات اچ یہودیاں کوں مسلماناں دے برابر حقوق حاصل ہوسن۔
7. یہودی تے مسلمان ہک ݙوجھے دے حلیف ہوسن۔ کہیں نال لڑائی تے صلح دی صورت اچ ݙوہیں ہک ݙوجھے دا ساتھ ݙیسن۔
8. مسلماناں تے جارحانہ حملے دی صورت وچ یہودی مسلماناں، تے یہودیاں تے حملے دی صورت اچ مسلمان انہاں دا ساتھ ݙیسن۔
9. قریش یا انہاں دے حلیف قبائل دی یہودی مدد نہ کریسن۔
10. یہود تے مسلماناں دے درمیان کہیں قسم دے اختلافات دی صورت اچ عدالت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی ہوسی تے انہاں دا فیصلہ قطعی ہوسی۔
11. اسلامی ریاست دی سربراہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی ذات ہوسی تے یہودی وی آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی قیادت و سیادت تسلیم کریسن۔ ایں طریقے نال آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم مسلماناں تے یہودیاں دی متحدہ افواج دے سربراہ وی ہوسن۔
12. انہاں (یہودیاں تے مسلماناں) دے اندرونی معاملات اچ کوئی مداخلت نہ کیتی ویسی۔
13. شہر مدینہ اچ ہک فریق دا ݙوجھے فریق دے نال جنگ کرݨا حرام ہے۔

میثاقِ مدینہ دی اہمیت

انہاں نکات تے 1 ہجری اچ میثاق مدینہ طے تھیا تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کجھ عرصے تک انہاں دی مخالفت دے خطرے توں نجات حاصل کر کے اسلام دی ترقی و اشاعت اچ مصروف تھئے۔ ݙوجھی طرف اندرونی معاملات تے مذہبی آزادی برقرار رہݨ نال یہودی متاثر تھئے تے انہاں دے سارے غلط فہمیاں تے خدشات دور تھی ڳئے تے ہک مرکزی نظام قائم تھی ڳیا۔ یہودیاں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کوں حکمران تسلیم کر گھدا۔ ایہ ایں معاہدے دی سب توں اہم دفعہ تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی عظیم فتح ہئی۔

ایہ پہلا تحریری معاہدہ ہئی جیں نے اڄ توں چوݙہاں سو سال قبل انسانی معاشرے اچ ہک ایسا ضابطہ قائم کیتا جیندے نال شرکائے معاہدہ وچوں ہر گروہ تے ہر فرد کوں اپݨے اپݨے عقیدے تے کار بند رہندے ہوئے آزادی دا حق حاصل تھیا۔ یہودیاں دی مدینہ دی سیاست تے قیادت دا خاتمہ تھیا تے اسلام دا غلبہ تھیوݨ لڳا۔ یہودیاں دے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی قیادت کوں تسلیم کرݨ نال مسلماناں دی سیاست تے بڑا اہم اثر پیا۔ ایں معاہدے دی اہمیت ایویں وی نمایاں تھئی کہ ایہ دنیا دا پہلا بین الاقوامی تحریری معاہدے ہے جیہڑا 622ء وچ تھیا۔ ایہ پہلا تحریری بین الاقوامی منشور ہے جیندے اچ ہک غیر قوم نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی قیادت کوں قبول کیتا لیکن کجھ ہی عرصے دے بعد انہاں دی جانب توں عہد شکنی تھئی۔ انہاں حالات وچ وی آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے دوستانہ تعلقات قائم رکھے لیکن جݙݨ انہاں دی جانب توں کھلی بغاوت تھیوݨ لڳی تاں آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے جوابی قدم اٹھایا۔

میثاقِ مدینہ دے منشور تے تبصرہ

انسانی تہذیب و تمدن دی تاریخ وچ اسلام کوں مرکزی تے محوری مقام حاصل ہے۔ ھبوط آدم علیہ السلام توں تا ھنوز نسل انسانی نے تہذیب و تمدن دے ارتقاء دی بے شمار منزلاں کوں طے کیتا۔ ایں سفر وچ جیہڑی پیش رفت اسلام دے واسطے نال تھئی اوہ کہیں ݙوجھی مذہبی، علمی، فکری یا اصلاحی کاوش دے نتیجے وچ نی تھئی۔ اسلام ہک مکمل نظام زندگی ہے جیہڑا فطرت دے عین مطابق ہے۔ اسلام دے فطرت دے عین مطابق ہووݨ دا مفہوم ایہ ہے کہ نسل انسانی دی بقا اسلام دے اصول و ضوابط دی اتباع وچ ہے تے انہاں اصولاں توں انحراف خودکشی دے مترادف ہے۔ تاریخ انسانی گواہ ہے کہ جیں ملک و ملت نے وی اسلام دا اقرار کریندے ہوئے یا بغیر اعلانیہ اقرار دے، اسلام دے آفاقی قوانین دی پابندی کیتی، ہے ترقی و عروج ایندا مقدر ریہا ہے۔ حضور اکرم صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دا اسوہ حسنہ اوہ واحد معیار ہے جیہڑا اسلام دے آفاقی اصولاں دی عملی تعبیر و تشریح ہے۔ سیرت نبوی صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دا ہر گوشہ نسل انسانی کیتے اپݨے اندر رہنمائی دے ان گنت پہلو رکھدے۔

حضور اکرم صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم نے تحریک اسلام دے فروغ کیتے دعوتی و تبلیغی، عسکری و جہادی، آئینی و دستوری تے سیاسی و معاہداتی مناہج کوں اختیار فرمایا تے انہاں تمام تر اقدامات اچ آپ صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دی جدوجہد دی غایت جیہڑی احقاق حق، ابطال باطل تے غلبہ دین حق نال عبارت ہے، موجود رہی۔ میثاق مدینہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دی سیاسی و معاہداتی تے آئینی و دستوری جدوجہد وچ ہک نمایاں تے اساسی سنگ میل دی حیثیت رکھدے۔ میثاق مدینہ نے جتھاں ہک طرف آپ صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دی دعوت و تبلیغ دی مساعی کوں ہک نویں مرحلے وچ داخل کر ݙتا اتھاں عالمی منظرنامے اچ وی اسلام کوں ہک نمایاں تے بے مثال مقام ݙے ݙتا۔ میثاق مدینہ کوں شعور انسانی دا سب توں پہلا تحریری دستور ہووݨ دا مقام حاصل ہے۔ صحرائے عرب دے امی نبی صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم نے اوں وقت دنیا کوں پہلے جامع تحریری دستور نال متعارف کروایا جݙݨ حالی دنیا کہیں آئین یا دستور توں ناآشنا ہئی۔ جدید مغربی دنیا دا آئینی و دستوری سفر 1215ء وچ شروع تھیا جݙݨ شاہ انگلستان King John نے محضر کبیر (Magna Carta) تے دستخط کیتے جبکہ اوندے توں 593 سال قبل 622ء اچ ریاست مدینہ حضور اکرم صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دی طرفوں ہک جامع تحریری دستور ݙتا ونڄ چکا ہئی۔ مگر ایہ امر نہ صرف باعث حیرت بلکہ باعث صد تاسف وی ہے کہ میثاق مدینہ دی ایں تاریخی اہمیت دے اعتراف اچ اکثر اہل مغرب نے ہمیشہ تنگ نظری، تعصب تے علمی بخل دا مظاہرہ کیتا۔ جݙݨ وی عالمی تہذیب و تمدن دے ارتقاء دا تذکرہ تھیا، اہل مغرب نے اسلام دے درخشاں دور تے ایندے کارنامیاں کوں درخور اعتناء نی سمجھا مثلاً برطانیہ توں شائع تھیوݨ والے لائبریری آف ماڈرن نالج نے دنیا دے سیاسی و آئینی ارتقاء کوں بیان کریندے ہوئے لکھا:

"The world's first unified state of which we know was established in Egypt around 3200 B.C. . . . . . when the two kingdoms of upper and lower Egypt were united. A centralised and bureaucratic empire eventually developed. Other empires followed, notably those of Persia, China and Rome all of which covered vast areas of the world. But the state as it exists today is based on a model that evolved in Western Europe after the fall of the Roman Empire in the 5th Century A.D."

’’دنیا دی پہلی ریاست جینکوں اساں ڄاݨدے ہیں، 3200 ق م وچ مصر وچ قائم تھئی۔ جݙݨ مصر دے ݙوہیں مملکتاں متحد تھیاں۔ ایں طرح ہک مرکز تے باقاعدہ نظام دی حامل سلطنت وجود وچ آئی۔ ایندے بعد جیہڑے سلطنتاں وجود وچ آئیاں انہاں وچ اہم ایران، چین تے روم ہن جیہڑے دنیا دے وݙے حصے تے محیط ہن۔ لیکن جیہڑی ریاست اڄ موجود ہے ایندا وجود اوں ریاستی معیار تے مبنی ہے جیہڑا پنجویں صدی عیسوی وچ سلطنت روما دے زوال دے بعد مغربی یورپ وچ ارتقا پزیر تھئی۔،،

ایندے بعد یورپ دے جاگیرداری نظام تے Dark Ages دا تذکرہ کرݨ دے بعد تاریخ اسلام دے صدیاں تے محیط دور کوں نظرانداز کریندے ہوئے مصنف لکھدا ہے:

The next stage in the evolution of the state as we know it today was the development of the territorial states a defined area of land with a single ruler ..... By the end of the 17th century, this form of state was common all over the Europe.

(Reader's Digest Library of Modern Knowledge, Vol.2, Ed.1979)

’’ریاست دے ارتقا دی اڳلی منزل، جیسا کہ اساں اڄ ڄاݨدے ہیں، علاقائی ریاستاں دا وجود وچ آوݨا ہئی یعنی ہک مقررہ علاقے تے مشتمل ریاست جیندا ہک حکمران ہووے۔ ستارھویں صدی دے اختتام تک ایں طرح دی ریاستاں دا وجود پورے یورپ وچ عام ہئی۔،،

یعنی دنیا دے سیاسی و آئینی ارتقاء دے سارے سفر وچ مغربی مصنفین کوں اسلام دا کوئی کردار نظر نی آندا۔ حالانکہ تاریخ گواہ ہے کہ یورپ نے اپݨا موجودہ آئینی و سیاسی سفر صدیاں وچ طے کیتا۔ برطانیہ وچ 1215ء وچ محضر کبیر (Magna Carta) دے بعد 16 دسمبر 1689ء وچ Bill of Rights، 01۔ 1700ء وچ The Act of Settlement تے 1911ء وچ The Parliament Act کوں اختیار کیتا ڳیا۔ امریکہ دا Constitutional Convention 1787ء وچ تھیا تے فرانس وچ قومی اسمبلی نے آئین دی منظوری 1791ء وچ ݙتی۔

اگرچہ مغرب نے انسانی حقوق دے تحفظ کیتے دستوری سفر 1215ء وچ شروع کیتا مگر عام آدمی تک ایندے اثرات پہنچݨ اچ صدیاں بیت ڳئے، ایندا ثبوت ایں امر توں ملدے کہ ریاستی حکام دے خلاف عوامی شکایات دا ازالہ کرݨ کیتے محتسب (Ombudsman) دا تقرر یورپ وچ پہلی مرتبہ سویڈن وچ 1809ء وچ کیتا ڳیا جیہڑا ہک عرصے تک گمنام تے رسمی عہدہ ریہا۔ بہت بعد وچ دیگر یورپی ممالک نے اینکوں اختیار کیتا جبکہ 1ھ وچ میثاق مدینہ توں شروع تھیوݨ والا اسلام دا سیاسی و آئینی سفر 10 سال دے تھوڑے عرصے وچ اپݨے منتہائے کمال کوں پہنچ ڳیا۔ جݙݨ 10ھ وچ حجۃ الوداع دے موقع تے حضور اکرم صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم نے اوہ تاریخی خطبہ ارشاد فرمایا جیہڑا اڄ وی نسل انسانی کیتے ہک آفاقی تے ابدی ورلڈ آرڈر دی حیثیت رکھدے۔ ول ایندے تسلسل تے اثر آفرینی کوں خلفائے راشدین دے دور وچ اڳاں ودھایا ڳیا۔ جݙݨ ہک عام شہری کوں وی اتنی جرات تے اختیار حاصل ہئی کہ اوہ کہیں وی معاملے تے خلیفہ وقت دا احتساب کر سڳے۔

اڄ ترقی یافتہ ممالک دے دساتیر وچ امریکہ دے دستور کوں 7000 الفاظ دا مختصر ترین مثالی دستور قرار ݙتا ویندے مگر 1400 سال قبل حضور اکرم صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دا ݙتا ہویا 730 الفاظ تے مشتمل میثاق مدینہ ایندے توں کتھائیں زیادہ جامع، موثر تے مکمل دستور ہے جیندے وچ تمام آئینی طبقات دے حقوق دا تحفظ کیتا ڳیا، مختلف ریاستی وظائف دی ادائیگی دا طریق کار طے کر ݙتا ڳیا۔ اقلیتاں سمیت تمام افراد و طبقات دے حقوق کوں معاشرے وچ تحفظ ݙتا ڳیا تے ہک اسلامی فلاحی ریاست دی حقیقی بنیاداں کوں واضح کر ݙتا ڳیا۔

میثاق مدینہ نہ صرف پہلی اسلامی ریاست دا اساسی دستور ہے بلکہ عالمی تہذیب و تمدن دی تاریخ وچ وی ہک نمایاں تے عدیم النظیر پیش رفت ہے تے اوندے وچ طے کردہ بنیادی اصولاں دی روشنی وچ ہک مثالی اسلامی مملکت دی تشکیل دے نال نال اڄ وی دنیا کوں امن، بقائے باہمی تے فلاح دا گہوارہ بݨایا ونڄ سڳدا ہے۔

یہود و مشرکین دے سازشاں

میثاقِ مدینہ دے بعد یہود مجبور ہن کہ اوہ علی الاعلان حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم تے اسلام دے خلاف ڳالھ نہ کر سڳدے ہن اینہی ڳالہوں انہاں نے خفیہ سازشاں شروع کیتے جنہاں وچوں ہک ادب تے اظہارِ آزادی دی آڑ وچ معاذاللہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی ذاتِ گرامی حملہ کرݨا ہئی۔ عرب لوگ جیہڑے شعر و شاعری دے بڑے خوگر ہن، انہاں کیتے شاعری دے ذریعے حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی معاذاللہ ہجو کرݨ دی کوشش کیتی گئی کیونکہ اسلام وچ ایمان اوں وقت تک مکمل نی تھیندا جب تک حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی ذات دی اہمیت و درجہ مال و جان و اولاد توں زیادہ نہ تھی ونڄے۔ ایں مذموم مقصد کیتے ترئے ملعون شاعراں نے حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے خلاف معاذاللہ ہجو لکھیاں۔ ہک دا ناں کعب بن الاشرف ہئی جیہڑا یہودی ہئی، ݙوجھی دا ناں اسماء بنت مروان ہئی تے تریجھے دا نام ابوعفک ہئی۔ جݙݨ اوہ شاعر حد توں گزر ڳئے تے انہاں دے رکیک اشعار توں حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کوں شدید رنج پہنچا تاں انہاں تریہاں کوں انہی دے قبیلے دے افراد نے قتل کر ݙتا۔ کعب بن الاشرف کوں اوں دی ایک رشتہ دار ابونائلہ نے قتل کیتا۔ اسماء بنت مروان کوں اوندے ہم قبیلہ ہک نابینا صحابی حضرت عمیر بن عوف رضی اللہ تعالیٰ عنہ نے قتل کر ݙتا۔ ابو عفک کوں حضرت سالم بن عمیر رضی اللہ عنہ نے قتل کیتا۔

غزوات تے سرایا دا دور

مدینہ وچ ہک ریاست قائم کرݨ دے بعد مسلماناں کوں اپݨے دفاع دے کئی جنگاں لڑنے پئے۔ انہاں وچوں جنہاں وچ حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم شریک ہن، کوں غزوہ آہدن تے جنہاں اچ شریک آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نہ ہن انہاں کوں سریہ آکھا ویندے۔ حضرت محمد ﷺ دے دور نبوی دے جنگاں جنہاں دا تذکرہ مورخین تے سیرت نگار غزوات نبویﷺ دے عنوان نال کریندن انہاں دا آغاز ستویں صدی عیسوی وچ دین اسلام دے غلبے دے بعد توں ہی تھی ڳیا ہئی۔

غزوہ دے معنی

غزوہ دی جمع غزوات ہے۔ غزوہ دا معنی ہے قصد کرݨا تے غزوات یا مغازی دا لفظ رسول اللہ ﷺ دا بنفس نفیس کفار دے مقابلے کیتے لشکر دے ہمراہ تشریف گھن ونڄݨ دے ہن تے ایہ قصد کرݨا شہراں دی طرف ہووے یا میداناں دی طرف عام ہے۔

غزوہ تے سریہ ݙوہیں عربی زبان دے الفاظ ہن جیہڑے درج ذیل مفہوم دے حامل ہن:

• غزوہ: دشمن نال جنگ کیتے ونڄا۔
• سَرِیَّہ: فوج دی جماعت جیندے وچ ترئے سو توں پنج سو تک افراد ہوون۔

مصنفین سیرت دی ایں اصطلاح وچ او جنگی لشکر جیندے نال حضور ﷺ وی تشریف گھن ڳئے اوں کوں غزوہ آہدے ہن تے لشکراں دے او جماعتاں جنہاں وچ حضور ﷺ شامل نی تھئے انہاں کوں سرِیّہ آہدن۔

حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے زیر قیادت 28 غزوات تھئے۔ جنہاں وچوں 9 غزوات وچ قتال دی نوبت پیش آئی جبکہ باقی غزوات وچ بغیر قتال دے مقصد حاصل تھی ڳیا۔ 7 غزوات وچ حضور ﷺ کوں پیشگی اطلاع مل ڳئی ہئی کہ دشمن حملے دی سازش کریندے پئے ہن ۔ غزوات دا سلسلہ 8 (2 ہجری تا 9 ہجری) سال تک جاری ریہا جنہاں وچ سنہ 2 ہجری وچ سب توں زیادہ (8غزوات) غزوات پیش آئے ۔

غزوات دا مقصد تے پسِ منظر

قرآن کریم وچ جہاد دا حکم آوݨ تے جنگاں دا سلسلہ شروع تھیا، تاہم ایہ غزوات دیگر عام جنگاں دی طرح نہ ہن جنہاں وچ صرف قتل وغارت گری مقصود ہوندی ہے، بلکہ انہاں اچ اسلامی احکامات دی انتہائی سختی نال پابندی کیتی ویندی ہئی تے بے جا جاناں دے ضیاع، ضعیفاں، عورتاں، ٻالاں تے غزوہ وچ غیر موجود افراد نال قطعی تعرض نہ کیتا ویندا ہئی تے نہ ہی مویشیاں، درختاں تے کھیتیاں کوں تباہ و برباد کیتا ویندا ہئی۔ البتہ غزوہ بنی نضیر اچ اوں قبیلے دے جیہڑے باغات ختم کر ݙتے ڳئے ہن اوندی وجہ ایہ ہئی کہ ایہ باغات دشمن دے کمین گاہواں ہن جتھاں او سازشیں رچیندے ہوندے تھے، ایں واسطے انہاں کوں تباہ کرݨا پیا۔

پہلی مرتبہ جہاد دا حکم نبوت دے مدنی دور وچ نازل تھیا۔ ایندے توں قبل مسلماناں کوں طاقت دے استعمال دی اجازت نہ ہئی بلکہ صبر دی تلقین تے اوندے تے جنت دی بشارت ݙتی ویندی ہئی۔ جہاد دا حکم وی بتدریج نازل تھیا۔ آغاز وچ صرف اپݨے دفاع کیتے لڑݨ دی اجازت ݙتی ڳئی:

جنہاں نال جنگ کیتی ونڄے، اُنہاں کوں جنگ دی اجازت ݙتی ڳئی، اِیں کیتے کہ اُنہاں تے ظلم تھیا ہے، تے اللہ یقیناً اُنہاں دی مدد تے پوری قدرت رکھدے۔ اوہ جیہڑے اپݨے گھراں وچوں ناحق کڈھ ݙتے ڳئے، صرف اِیں ڳالھ تے کہ اوہ آہدے ہن کہ ساݙا رب اللہ ہے۔

قرآن: سورۃ الحج: 39 - 40

ول بتدریج حکم نازل تھیا کہ ہݨ اسلام دی شوکت تے غلبے کیتے جہاد کرو تاکہ دنیا توں فتنہ ختم تھیوے تے اللہ دی وحدانیت کوں فروغ ملے:

تے انہاں نال لڑو اتھاں تک کہ فتنہ ناپید تھی ونڄے تے اللہ دا دین غالب نہ تھی ونڄے۔ جے اے رک ونڄن (تاں تساں وی رک ونڄو) زیادتی تاں صرف ظالماں تے ہی ہے۔

قرآن: سورۃ البقرہ: 193

غزوات تے سرایا دی تفصیلی تاریخ درج ذیل ہے۔

غزوہِ ابواء

ایں غزوہ کوں غزوہ ودان وی آکھدن۔ اے سب توں پہلا غزوہ ہے یعنی پہلی مرتبہ حضور ﷺ جہاد دے ارادے نال صفر 2ھ کوں سٹھ مہاجرین کوں اپݨے نال گھن کے مدینہ توں ٻاہر روانہ تھئے تے مقام ابواءتک کفار دا پیچھا کریندے ہوئے تشریف گھن ڳئے مگر کفار مکہ فرار تھی چکے ہن ایں واسطے کوئی جنگ نہ تھئی۔ اے ہجرت دے ٻارہویں مہینے تھیا جݙݨ حضور اکرم ﷺ مہاجرین دا دستہ گھن کے مدینہ منورہ دے ٻاہر ڳئے۔ لشکر دا سفید جهنڈا حضرت حمزہ رضی اللہ عنہ دے کول ہئی۔ مدینہ منورہ وچ آپ ﷺ نے حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہ کوں امیر مقرر فرمایا۔ سب توں پہلے آپ ﷺ ابواء تشریف گھن ڳئے جتھاں آپ ﷺ دی والدہ ماجدہ دی قبر اطہر ہے اتھوں آپ ﷺ ودان تشریف گھن ڳئے انہاں ݙوہاں جاہواں دے درمیان چھی میل دا فاصلہ ہے۔ ایں علاقے وچ ہک قصبے وچ مزینہ قبیلہ رہندا ہئی، اے مقام مدینہ منورہ توں 80 کلومیٹر دے فاصلے تے ہے، اے مدینہ دے زیر اثر قبائل دی آخری سرحد ہے۔ اوں قبیلے دے لوگ پہلے ہی مسلمان تھی چکے ہن۔ انہاں دے اطراف وچ قبیلہ بنی کنانہ دی شاخ بنی ضمرہ آباد ہئی۔ آپ ﷺ نے چند ݙینہہ اتھاں قیام فرمایا تے اتھاں چند ݙینہہ ٹھہر کے قبیلہ بنو ضمرہ دے سردار مخشی بن عمرو ضمری ن امداد باہمی دا ہک تحریری معاہدہ کیتا۔ معاہدہ اے ہئی:-

اے تحریر محمدﷺ دی طرفوں بنو ضمرہ کیتے ہے۔ انہاں لوگاں دا (بنوضمرہ دا) مال و جان محفوظ رہسی تے اگر کوئی انہاں تے حملہ کریسی، انہاں دی مدد کیتی ویسی لیکن اگر اے اپݨے مذہب کیتے لڑائی کریسن تاں انہاں دی مدد نہ کیتی ویسی۔ جݙݨ پیغمبرﷺ انہاں کوں مدد کیتے سݙن تاں اے مدد کوں آسن۔

اے معاہدہ کرݨ کیتے حضور اکرمﷺ پندرہ روز مدینہ توں ںاہر قیام فرماوݨ دے بعد بنا جنگ و جدل مدینہ منورہ واپس تشریف گھن آئے۔

غزوۂِ بواط

ہجرت دے تیرهویں مہینے ربیع الاول 2 ہجری وچ رسول اکرم ﷺ ہک وار دوبارہ مدینہ منورہ توں سعد بن معاذ کوں حاکم بݨا کے ٻاہر روانہ تھئے۔ ایں مرتبہ آپ ﷺ دے نال ݙو سو سوار شامل ہن تے لشکر دا جهنڈا حضرت سعد بن ابی وقاص رضی اللہ عنہ دے کول ہئی۔ آپ ﷺ مسلمان قبیلہ جہینہ دے علاقے وچ بواط تک ڳئے۔ بواط مدینے توں 48 میل دے فاصلے تے ہے۔ ہک مہینے دے قریب اتھاں قیام فرماوݨ دے بعد واپس مدینہ منورہ تشریف گھن آئے۔ ایں غزوہ دا مقصد کفار مکہ دے ہک تجارتی قافلے دا رستہ روکݨا ہئی۔ اوں قافلے دا سالار امیہ بن خلف جمحی ہئی تے اوں قافلے وچ ہک سو قریشی کفار تے ڈھائی ہزار اُٹھ ہن۔ حضور ﷺ اوں قافلے دی تلاش اچ مقام بواط تک تشریف گھن ڳئے مگر کفار قریش دا کتھائیں سامݨا نہ تھیا ایں واسطے حضور ﷺ بغیر کہیں جنگ دے مدینہ منورہ واپس تشریف گھن آئے۔

غزوۂِ ذی العشیرہ

ایں غزوہ کوں العشیرہ تے العسیرہ وی آہدن۔ قریش دا ہک قافلہ مال تجارت گھن کے مکہ توں شام ویندا پیا ہئی اونکوں روکݨ کیتے ہجرت دے سولہویں مہینے آپ ﷺ ہک وار ول مدینہ منورہ توں ہک دستے دے ہمراہ ٻاہر تشریف گھن ڳئے۔ آپ ﷺ دے ہمراہ ݙیڈھ سو تے ہک روایت دے مطابق ݙو سو مسلمان ہن۔ جنہاں دے کول تریہہ اٹھ ہن، او واری واری انہاں تے سواری کرہندے ہن۔ مدینہ منورہ وچ آپ ﷺ نے ابو سلمہ بن عبد الاسد مخزومی کو امیر مقرر فرمایا۔ منزل منزل چلدے ہوئے آپ ﷺ ذی العشیرہ پہنچے۔ اے مقام بحیرہ احمر دی بندرگاہ ینبوع دے نواح وچ مدینہ منورہ توں 109 میل دور ہئی۔ اتھاں پہنچ کے معلوم تھیا کہ قافلہ بہت اڳاں ودھ ڳیا ہے۔ ایں واسطے کوئی ٹکراؤ نہ تھیا مگر ایہو قافلہ جݙݨ شام توں واپس ولیا تے حضور ﷺ اوندی مزاحمت کیتے روانہ تھئے تاں جنگ بدر دا معرکہ پیش آ ڳیا۔ آپ ﷺ ہک مہینہ اتھاں مقیم ریہے۔ آپ ﷺ نے اتھاں بنو ضمرہ دے حلیف قبیلے بنو مدلج نال ایں طرح دا معاہدہ کیتا جیں طرح دا معاہدہ آپ ﷺ نے بنو ضمرہ نال کیتا۔

غزوۂِ سفوان

اے غزوہ وی ہجرت دے تیرہ مہینے بعد وقوع پزیر تھیا۔ مدینہ توں ترئے میل دور تک ہک پہآڑی چراگاہ ہئی۔ مدینہ دے لوگ اپݨے مال مویشی چرݨ کیتے اتھاں چهوڑ ݙیندے ہوندے ہن۔ ہجرت دے تیرهویں مہینے مکہ دا ہک سردار کرزبن جابر فہری ہک چهاپہ مار دستے دے نال آیا تے رات دے وقت مسلماناں دے اٹھ چراگاہ توں ہکل کے گھن ڳیا۔ مدینہ وچ اطلاع پہنچی تاں رسول اکرم ﷺ نے فوری طور تے ہک دستہ تیار کیتا۔ مدینہ وچ حضرت زید بن حارثہ رضی اللہ عنہ کوں امیر مقرر فرمایا تے حضرت علی رضی اللہ عنہ کوں علمبردار بݨا کے صحابہ دی ہک جماعت دے نال کرز دے تعاقب وچ روانہ تھئے۔ آپﷺ بدر دے نواح وچ وادی سفوان تک اوندے پچھوں ڳئے مگر او ہتھ نہ آیا۔ او بھڄ کے اڳاں نکل ڳیا ۔ وادی سفوان بدردے قریب ہے اینہی ڳالہوں بعض مؤرخین نے ایں غزوہ دا ناں غزوۂ بدرِاولیٰ رکھا ہے۔ ایں واسطے اے یاد رکھݨا چاہیدا اے کہ غزوۂ سفوان تے غزوۂ بدرِ اولیٰ ݙوہیں ہک ہی غزوہ دے ݙو ناں ہن۔

غزوہ بدر

غزوہ بدر 17 رمضان 2 ہجری بمطابق 13 مارچ 624ء کوں محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی قیادت وچ مسلماناں تے ابو جہل دی قیادت وچ مکہ دے قبیلہ قریش تے دیگر عرباں دے درمیاں مدینہ دے جنوب مغرب اچ واقع بدر نامی مقام تے تھیا۔ اینکوں غزوہ بدر کبریٰ وی آکھدن۔ بدر دا پورا ناں بدر حنین ہے جیہڑا سعودی عرب دے صوبے المدینہ وچ مدینہ منورہ شہر توں 80 میل دور، شام کوں ونڄݨ والی سڑک تے ہک گرانہہ ہے۔

اسلام نے مکہ دی سرزمین تے اعلان حق بلند کیتا تاں معاشرے دے مخلص ترین افراد ہک ہک کر کے داعی اسلام دے ہتھ تے بیعت کرݨ لڳے۔ او لوگ جنہاں دے مفادات پراݨے نظام نال وابستہ ہن، تشدد تے اتر آئے، نتیجہ ہجرت دی صورت اچ سامݨے آیا۔ لیکن تصادم اوندے باوجود وی ختم نہ تھیا۔ اسلام مدینہ وچ تیزی نال ترقی کریندا پیا ہئی تے اے ڳال قریش مکہ کیتے بہت تکلیف دہ ہئی تے او مسلماناں کوں ختم کرݨ دے منصوبے بݨیندے رہندے ہن تے مسلمان ہر وقت مدینہ تے حملے دا خدشہ رکھدے ہن۔ اوں صورت حال دی نزاکت دا اے عالم ہئی کہ صحابۂِ کرام ہتھیار لا کے سمھدے ہن تے خود حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ وسلم وی ایں طرح دی حفاظتی تدابیر اختیار کریندے ہن۔

غزوۂِ بدر دے اسباب

قریش مکہ نے مدینہ دی اوں اسلامی ریاست تے حملہ کرݨ دا ایں واسطے وی فیصلہ کیتا کہ او شاہراہ جیہڑی مکہ توں شام دی طرف ویندی ہئی، مسلماناں دی زد وچ ہئی۔ اوں شاہراہ توں تجارت نال اہل مکہ لکھاں اشرفیاں سالانہ حاصل کریندے ہن۔ ایندا اندازہ ساکوں ایں واقعے توں تھیندے کہ بنو اوس دے مشہور سردار سعد بن معاذ جݙݨ طواف کعبہ کیتے ڳئے تاں ابوجہل نے خانہ کعبہ دے دروازے تے انہاں کوں روکا تے آکھا، توں ساݙے دین دے مرتداں کوں پناہ ݙیویں تے اساں تیکوں اطمینان دے نال مکے وچ طواف کرݨ ݙیوں؟ اگر توں امیہ بن خلف دا مہمان نہ ہوندا تاں اتھوں زندہ نہ ونڄ سڳدا ہاویں۔ اے سݨ کے حضرت سعد بن معاذ رضی اللہ عنہ نے جواب ݙتا۔

خدا دی قسم اگر توں میکوں ایندے توں روکا تاں میں تہاکوں اوں چیز توں روک ݙیساں جیہڑا تہاݙے کیتے ایندے توں اہم تر ہے یعنی مدینہ دے کولوں تہاݙا رستہ۔

حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے ساتھیاں کوں مدینہ وچ تبلیغ کرݨ دی پوری آزادی ہئی تے اسلام دے اثرات دور دراز علاقیاں وچ پہنچدے پئے ہن۔ جنوب دے یمنی قبائل وچوں وی بعض سلیم الفطرت لوگ مشرف بہ اسلام تھی ڳئے ہن تے انہاں دے کوششاں نال بحرین دا ہک سردار عبدالقیس مدینہ دی طرف آندا پیا ہئی کہ قریش مکہ نے رستے وچ اونکوں روک ݙتا۔ ایندے نال اے ڳال واضح تھی ڳئی کہ جے تک خدا پرستی تے شرک وچوں ہک چیز ختم نہ تھی ویسی، کشمکش ختم نی تھی سڳدی۔

قریشی سردار دا قتل

رجب 2 ھ وچ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے عبداللہ بن حجش دی قیادت اچ ٻارہاں آدمیاں تے مشتمل ہک دستہ ایں غرض نال بھیڄا کہ قریش دے تجارتی قافلیاں دی نقل و حرکت تے نگاہ رکھے۔ اتفاق نال ہک قریشی قافلہ مل ڳیا تے ݙوہاں گروہاں دے درمیان جھڑپ تھی ڳئی جیندے وچ قریش مکہ دا ہک شخص عمر بن الحضرمی مقتول تھیا تے ݙو گرفتار تھئے۔ جݙݨ عبداللہ، حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے کول پہنچے تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے اوں واقعے تے ناپسندیدگی دا اظہار فرمایا۔ جنگی قیدی رہا کر ݙتے ڳئے تے مقتول کیتے خون بہا ادا کیتا ڳیا۔ ایں واقعے دی حیثیت سرحدی جھڑپ توں زیادہ نہ ہئی، چونکہ اے جھڑپ ہک ایسے مہینے وچ تھئی جیندے وچ جنگ و جدال حرام ہئی۔ ایں کیتے قریش مکہ نے ایندے خلاف خوب پروپیگنڈہ کیتا تے قبائل عرب کوں وی مسلماناں دے خلاف اکساوݨ دی کوشش کیتی۔ عمرو دے ورثاء نے وی مقتول دا انتقام گھنݨ کیتے اہل مکہ کوں مدینہ تے حملہ کرݨ تے اکسایا۔

ابوسفیان دا تجارتی قافلہ

مکہ تے مدینہ دے درمیان کشیدگی ودھدی ویندی ہئی۔ ہک مکی سردار کرز بن جابر فہری نے مدینہ دے ٻاہر مسلماناں دی ہک چراگاہ تے حملہ کر کے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے مویشی لٹ گھدے۔ اے ڈاکہ مسلماناں کیتے کھلا چیلنج ہئی۔ چند مسلماناں نے کرز دا تعاقب کیتا لیکن او بچ نکلا۔ قریش مکہ نے اسلامی ریاست کوں ختم کرݨ دا فیصلہ کر کے جنگ دے بھرپور تیاریاں شروع کر ݙتے۔ افرادی قوت کوں مضبوط بݨاوݨ کیتے انہاں نے مکہ مکرمہ دے گرد و نواح دے قبائل نال معاہدات کیتے تے معاشی وسائل کوں مضبوط تر کرݨ کیتے اے فیصلہ کیتا، ایں مرتبہ جیہڑا تجارتی قافلہ شام بھیڄا ونڄے اوندا تمام منافع اینہی غرض کیتے وقف ہووے۔ چنانچہ ابوسفیان کوں اوں قافلے دا قائد مقرر کیتا ڳیا تے مکہ مکرمہ دے عورتاں نے اپݨے زیور تک کاروبار اچ لائے۔ اسلامی ریاست دے خاتمے دے اوں منصوبے نے مکہ مکرمہ تے مدینہ منورہ دے درمیان کشیدگی وچ بہت اضافہ کر ݙتا۔

جݙݨ ابوسفیان دا مذکورہ بالا قافلہ واپس آندا پیا ہئی تاں ابوسفیان کوں خطرہ محسوس تھیا کہ کتھائیں اے قافلہ رستے ہی وچ نہ لٹ گھدا ونڄے چنانچہ اوں نے ہک ایلچی کوں بھیڄ کے مکہ توں امداد منگوائی۔ قاصد نے عرب دستور دے مطابق اپݨے اٹھ دی نک چیر ݙتی تے رنگ دار رومال ہلا کے واویلا کیتا تے اعلان کیتا کہ ابوسفیان دے قافلے تے حملہ کرݨ کیتے محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم پیش قدمی کریندے آندے ہن۔ ایں واسطے فوراً امداد کیتے پہنچو۔ اہل مکہ سمجھے کہ قریش دا قافلہ لٹیج ڳیا ہے۔ سب لوگ انتقام کیتے نکل کھڑے تھئے۔ رستے وچ معلوم تھیا کہ اے قافلہ صحیح سلامت واپس آندا پیا ہے۔ لیکن قریش دے مکار سرداراں نے فیصلہ کیتا کہ ہݨ مسلماناں دا ہمیشہ کیتے کم تمام کر کے ہی واپس ویسن۔ نیز حضرمی دے ورثاء نے حضرمی دا انتقام گھنݨ تے اصرار کیتا۔ چنانچہ قریشی لشکر مدینہ دی طرف ودھدا چلا ڳیا تے بدر وچ خیمہ زن تھی ڳیا۔

مدینہ وچ قریشی لشکر دی آمد دی اطلاع ملی تاں آپ ﷺ نے مجلس مشاورت سݙوائی تے خطرے توں نبڑݨ کیتے تجاویز طلب فرمائے۔ مہاجرین نے جانثاری دا یقین ݙیوایا۔ آپ ﷺ نے دوبارہ مشورہ طلب کیتا تاں انصار وچوں حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہ نے عرض کیتا کہ غالباً آپ ﷺ کا روئے سخن ساݙی طرف ہے۔ آپ ﷺ نے فرمایا ہا۔ حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہ نے عرض کیتا کہ: "یا رسول اللہ ﷺ ! اساں تہاݙے تے ایمان گھن آئے ہیں۔ اساں تہاݙی تصدیق کیتی ہے تے گواہی ݙتی ہے کہ جیہڑی کتاب تساں گھنائے ہو او حق ہے تے اساں تہاݙی اطاعت تے فرمانبرداری دا عہد کیتا ہے۔ یا رسول اللہ ﷺ جیہڑی طرف مرضی ہووے تشریف گھن ڄلو۔ قسم ہے اوں ذات دی جیں نے حق دے نال تہاکوں معبوث کیتا اگر تساں ساکوں سمندر وچ ترپݨ دا حکم ݙیسو تاں اسںاں ضرور اوندے وچ ترپ مریسوں تے ساݙے وچوں ہک شخص وی باقی نہ رہسی۔"

حضرت مقداد نے عرض کیا: "اساں حضرت موسیٰ علیہ السلام دی امت دی طرح نی جیں نے حضرت موسیٰ علیہ السلام کوں آکھا کہ تساں تے تہاݙا رب ݙوہیں لڑو۔ اسںاں تاں اتھاں ٻیٹھے ہیں بلکہ اساں تہاݙے سڄے کھٻے ، اڳاں پچھاں تہاݙے نال لڑسوں۔" مشاورت دے بعد مجاہدین کوں تیاری دا حکم تھیا۔ مسلماناں دے ذوق شہادت دا اے عالم ہئی کہ ہک نوعمر صحابی حضرت عمیر بن ابی وقاص رضی اللہ عنہ ایں خیال توں لکدے پھردے ہن کہ کتھائیں کم عمر ہووݨ دی وجہ توں واپس نہ بھیڄ ݙتے ونڄن۔ ایندے باوجود مجاہدین دی کل تعداد 313 توں زیادہ نہ تھی سڳی۔ اے لشکر ایں شان نال میدان کارزار دی طرف ودھدا ویندا ہئی کہ کہیں دے کول لڑݨ کیتے پورے ہتھیار وی نہ ہن۔ پورے لشکر دے کول صرف 70 اٹھ تے 2 گھوڑے ہن جنہاں تے او واری واری سواری کریندے ہن۔ مقام بدر تے پہنچ کے ہک چشمے دے قریب اے مختصر لشکر خیمہ زن تھیا۔ مقابلے تے ترئے گنا توں وی زیادہ لشکر ہئی۔ ہک ہزار قریشی جوان جنہاں وچوں اکثر سر توں پیر تک آہنی لباس وچ ملبوس ہن ایں خیال نال بدمست ہن کہ او صبح تھیندے ہی انہاں مٹھی بھر فاقہ کشاں دا خاتمہ کر ݙیسن لیکن قدرت کاملہ کوں کجھ ٻیا ہی منظور ہئی۔

رات بھر قریشی لشکر عیاشی و بدمستی دا شکار ریہا۔ خدا دے نبی نے خدا کے حضور آہ و زاری میں گزاری صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم تے قادر مطلق نے فتح دی بشارت فرما ݙتی۔ جیہڑی طرف مسلماناں دا پڑاؤ ہئی اتھاں پاݨی دی کمی ہئی تے ریت مسلماناں دے گھوڑیاں کیتے مضر ثابت تھی سڳدی ہئی۔ لیکن خداوند تعالٰی نے باران رحمت نال مسلماناں دے اے ݙوہیں دقتاں دور کر ݙتے۔ ریت ڄم ڳئی تے قریشی لشکر دے پڑاؤ والی مقبوضہ چکنی مٹی دی زمین تے کیچڑ تھی ڳیا۔

غزوۂِ بدر دے واقعات

17 رمضان المبارک 2ھ (17 مارچ 624ء) کوں فجر دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے سب کوں جہاد دی تلقین فرمائی۔ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے ارشاد گرامی دے مطابق انہاں نے صف بندی کیتی تے آہن پوش لشکر کوں شکست ݙیوݨ دا آہنی عزم گھن کے میدان دی طرف ٹرے۔ قریشی لشکر تکبر و غرور وچ بدمست نسلی تفاخر دے نعرے لیندا ہویا سامݨے موجود ہئی۔ مسلماناں کیتے سخت آزمائش دا وقت ہئی، ایں واسطے کہ اپݨے ہی بھائی بند سامݨے کھڑے ہن۔ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ اپݨے پتر عبد الرحمن نال تے حضرت حذیفہ رضی اللہ عنہ کوں اپݨے پیؤ عتبہ نال مقابلہ کرݨا ہئی۔ عرب دے دستور دے مطابق پہلے انفرادی مقابلے تھئے۔ سب توں پہلے عمر بن الحضرمی دا بھرا عامر میدان وچ نکلا تے مدمقابل طلب کیتا۔ مقابلے تے حضرت عمر رضی اللہ عنہ دا ہک غلام آیا تے اوں نے چشم زدن وچ اوں مغرور دا خاتمہ کر ݙتا جیہڑا اپݨے بھائی دا انتقام گھنݨ کیتے آیا ہئی۔ اوندے بعد عتبہ بن ربیعہ، اوندا بھائی شیبہ تے اوندا پتر ولید بن عتبہ میدان وچ نکلے تے مبارز طلب کیتے۔ ترئے انصاری صحابہ میدان وچ نکلے لیکن انہاں تریہاں نے اے آکھ کے انہاں نال مقابلہ کرݨ توں انکار کر ݙتا کہ اے ساݙے ہم پلہ نی تے پکار کے آکھا اے محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم، ساݙے مقابلے تے قریشی بھیڄو۔ اساں عرب دے چرواہاں نال مقابلے کرݨ کیتے تیار نی ۔ چنانچہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کے ارشار تے حضرت حمزہ رضی اللہ عنہ، حضرت علی رضی اللہ عنہ اور حضرت عبیدہ رضی اللہ عنہ مقابلے کیتے نکلے۔ مغرور قریشی سرداراں نے انہاں دے ناں پچھے تے آکھا۔ ’’ہا تساں ساݙے ہم پلہ ہو‘‘ مقابلہ شروع تھیا۔ چند لمحیاں وچ حضرت حمزہ رضی اللہ عنہ نے شیبہ کوں جہنم رسید کر ݙتا تے حضرت علی رضی اللہ عنہ نے ولید کوں قتل کر ݙتا تے لشکر اسلام توں تکبیر دی آواز بلند تھئی۔ اوں دوران عتبہ تے حضرت عبیدہ رضی اللہ عنہ نے ہک ݙوجھے تے بھرپور وار کیتا تے ݙوہیں زخمی تھی کے ڈھے پئے۔ حضرت علی رضی اللہ عنہ اپݨے مدمقابل توں فارغ تھی کے عتبہ دی طرف لپکے تے ہک ہی ضرب نال اوندا کم تمام کرکے حضرت عبیدہ رضی اللہ عنہ کوں لشکر وچ چا آئے۔ قریش نے اپݨے نامور سرداراں کوں ایویں کٹیندے ݙٹھا تاں یکبارگی حملہ کر ݙتا تاکہ اکثریت دے بل بوتے تے لشکر اسلام کوں شکست ݙیون۔

ایں غزوہ وچ مومنین دے جوش جہاد دا اے حال ہئی کہ ہک صحابی حضرت عمر بن جام رضی اللہ عنہ کھجوراں کھاندے ٻیٹھے ہن۔ انہاں نے حضور اکرم ﷺ دا اعلان ’’اڄ دے ݙینہہ جیہڑا شخص صبر و استقامت نال لڑسی تے کنڈ پھیر کر نہ بھڄسی، او یقیناً جنت وچ ویسی‘‘۔ سݨا تاں کھجوراں سٹ چھوڑے تے فرمایا ’’واہ واہ میݙے تے جنت دے درمیان بس اتنا وقفہ ہے کہ اے لوگ میکوں قتل کر ݙیون۔‘‘ اے آکھ کے اتنی بہادری نال لڑے کہ شہید تھئے تے چند لمحیاں وچ جنت دا فاصلہ طے کر گھدا۔ میدان کارزار خوب گرم ہئی، قریش دے مغرور آہن پوش لوہے دے لباس سمیت کپیج ٹکیج کے ڈہندے ویندے ہن۔ مسلمان وی خود داد شجاعت ݙیندے پئے ہن۔

ابوجہل دا قتل

ایں ہنگامے وچ انصار دے ݙو کم عمر ٻال حضرت معاذ تے معوذ رضی اللہ عنہم، حضرت عبدالرحمن بن عوف رضی اللہ عنہ دے کول آئے تے انہاں اچوں ہک نے آکھا۔

’’چاچا! تساں ابوجہل کوں پہچاݨدے ہو، او کتھاں ہے۔ اساں سݨے کہ او رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی شان وچ گستاخی کریندے۔ اوں پاک ذات دی قسم جیندے قبضے وچ میݙی جان ہے، اگر میں اونکوں ݙیکھ گھناں تاں اوں وقت تک اوندے توں جدا نہ تھیساں جب تک کہ او مر نہ ونڄے یا میں شہید نہ تھی ونڄاں‘‘ اتفاق نال ابوجہل دا گزر سامݨے توں تھیا۔ حضرت عبد الرحمن بن عوف رضی اللہ عنہ نے اوندی طرف اشارہ کر ݙتا۔ اے اشارہ پیندے ہی ݙوہیں ننھے مجاہد اپݨے تلواراں گھن کے اوندی طرف بھڄے۔ او گھوڑے تے سوار ہئی تے اے ڋوہیں پیدل۔ ویندے ہی انہاں وچوں ہک نے ابوجہل دے گھوڑے تے تے ݙوجھے نے ابوجہل دی لت تے حملہ کر ݙتا۔ گھوڑا تے ابوجہل ݙوہیں ڈھے پئے۔ عکرمہ بن ابوجہل نے معاذ بن عمر دے مونڈھے تے وار کیتا تے انہاں دا بازو لٹک ڳیا۔ باہمت نوجوان نے بازو کوں رستے وچ حائل تھیندے ݙٹھا تاں پیر دے تلے ݙے کے الگ کر ݙتا تے ہک ہی ہتھ نال اپݨے شکار تے حملہ کر ݙتا۔ اتنے وچ معاذ دے بھائی معوذ اتھاں پہنچے تے انہاں نے ابوجہل کوں ٹھڈھا کر ݙتا تے حضرت عبد اللہ بن مسعود رضی اللہ عنہ نے اوندا سر تن توں جدا کر ݙتا۔

امیہ بن خلف دا قتل

میدان بدر اچ ابوجہل دے علاوہ امیہ بن خلف جیں نے حضرت بلال رضی اللہ عنہ تے بے پناہ ظلم ڈھائے ہن تے ابوبختری جیہے اہم سردارانِ قریش وی مارے ڳئے تے اے مغرور لشکر میدان چھوڑ کے بھڄ کھڑا تھیا۔ اللہ تعالٰی نے اسلام کوں فتح ݙتی تے دنیا نے ݙیکھ گھدا کہ فتح و شکست وچ مادی قوت توں زیادہ روحانی قوت دا دخل ہوندے۔ مسلماناں دے کل 14 آدمی شہید تھئے۔ اویندے مقابلے وچ قریش دے 70 آدمی مارے ڳئے جنہاں وچوں 36 حضرت علی کرم اللہ وجہہ دے ہتھوں قتل تھئے۔ 70 توں زیادہ گرفتار تھئے۔ قریشی مقتولین وچ انہاں دے تقریباً تمام نامور سردار شامل ہن تے گرفتار تھیوݨ والے وی انہاں دے معززین وچوں ہن۔ مثلاً حضرت عباس بن عبد المطلب ’’حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے چاچا‘‘ عقیل بن ابی طالب، اسود بن عامر، سہیل بن عمرو تے عبد اللہ بن زمعہ وغیرہ۔

جنگی قیدیاں نال سلوک

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے اسیرانِ جنگ کوں صحابہ وچ تقسیم کرکے انہاں کوں آرام نال رکھݨ دا حکم ݙتا۔ صحابہ کرام نے نبی صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے فرمان تے ایں حد تک عمل کیتا کہ خود کھجوراں کھا کے قیدیاں کوں کھاݨا کھوایا۔ صحابہ کرام توں انہاں دے بارے مشورہ طلب کیتا ڳیا تاں حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے انہاں کوں قتل کر کے دشمن دی قوت تروڑݨ دی تجویز پیش کیتی، حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ نے فدیہ گھن کے چھوڑ ݙیوݨ دا مشورہ ݙتا۔ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ نال اتفاق فرمیندے ہوئے اسیران جنگ کوں فدیہ گھن کے چھوڑ ݙتا، جیہڑے قیدی غربت دی وجہ توں فدیہ ادا نہ کر سڳدے ہن تے پڑھے لکھے ہن، انہاں کوں ݙاہ مسلماناں کون پڑھݨا لکھݨا سکھاوݨ دے عوص رہا کر ݙتا ڳیا۔ اے قیدی حسن سلوک توں ایں حد تک متاثر تھئے کہ انہاں وچوں بہت سارے مشرف بہ اسلام تھئے جنہاں وچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے چاچا حضرت عباس بن عبد المطلب رضی اللہ عنہ تے حضرت عقیل بن ابوطالب رضی اللہ عنہ شامل ہن۔

غزوۂِ بدر اچ مسلماناں دی کامیابی دے اسباب

غزوہ بدر وچ مسلمان، قریش دے مقابلے وچ ہک ترہائی توں وی گھٹ ہن۔ قریش دے کول اسلحہ وی مسلماناں توں زیادہ ہئی۔ ایندے باوجود کامیابی نے مسلماناں دے قدم چمے۔ غزوہ بدر وچ مسلماناں دی فتح دا سب توں وݙا تے اصل سبب نصرت الہی ہئی۔ اللہ تبارک و تعالٰی توں حضور نبی اکرم صلی اللہ تعالیٰ علیہ و آلہٖ و سلم نے دعا فرمائی ہئی:

"اے اللہ! اے قریش اپݨے سامانِ غرور دے نال آئن تاکہ تیݙے رسول صلی اللہ تعالیٰ علیہ و آلہٖ و سلم کوں کُوڑا ثابت کرن۔ اے اللہ ہݨ تیݙی او مدد آ ونڄے جیندا توں میݙے نال وعدہ فرمایا۔ اے اللہ ! جے اڄ اے مٹھی بھر جماعت ہلاک تھی ڳئی تاں ول روئے زمین تے تیݙی عبادت کتھائیں نہ تھیسی۔"

ایندے جواب وچ اللہ تعالٰی نے فتح دی بشارت ݙتی تے ہک ہزار فرشتیاں نال امداد فرمائی۔ سورهِٔ الانفال وچ غزوه بدر دی تفصیل موجود ہے۔ اسلام نے مسلماناں دے جیہڑے عقائد مقرر کیتے ہن انہاں وچ عقیدہ آخرت کوں بنیادی حیثیت حاصل ہے۔ مسلمان موت دے بعد آوݨ والی ابدی زندگی کیتے ایں زندگی کوں قربان کرݨ کیتے تیار ہوندے۔ شہادت دی موت اوندے نزدیک موت نی، ابدی زندگی ہے۔ ایں عقیدے نے مسلماناں کوں بےجگری نال لڑݨ تے آمادہ کیتا تے موت جیندے توں ہر انسان خائف ہوندے، مسلمان اینکوں خوشی نال قبول کرݨ کیتے تیار ہن۔

اسلامی لشکر اپݨے سالارِ اعظم حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے ہکو حکم تے جان قربان کرݨ کوں تیار ہئی۔ ہر شخص اپݨے رہبر دے ہر حکم کوں بلا جھجھک منیندا ہئی۔ مسلمان آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے ادنٰی جیہے اشارے تے حرکت وچ آ ویندے ہن۔ لہٰذا انہاں دا تنظیمی ڈھانچہ حریفاں توں بہتر ہئی۔ ایندے برعکس لشکر کفار کئی سرداراں دی کمان وچ ہئی تے انہاں سرداراں وچ اتحاد عمل پیدا تھیوݨا بہت مشکل ہئی۔ چنانچہ جݙݨ قریش نے مل کے حملہ کیتا تاں اونکوں مسلماناں نے روک گھدا لیکن مسلماناں دے منظم حملے کوں قریش نہ روک سڳے۔

عام لڑائی دے آغاز توں پہلے ترئے نامور قریشی سردار میدان وچ آئے تے انہاں نے نہایت متکبرانہ انداز وچ مدمقابل طلب کیتے لیکن او تریہے مقتول تھئے۔ عتبہ، ولید تے شیبہ قریش دے بہت ہی بہادر سردار سمجھے ویندے ہن۔ انہاں دے قتل نال قریش دے حوصلے پست تھی ڳئے۔ بعد وچ ابوجہل دی ہلاکت نے رہی سہی کسر پوری کر ݙتی۔

قبائلی نظام جتھاں وی ہوسی اتھاں اتحاد کامل پیدا تھیوݨا ناممکن ہے۔ قبائلی کبر و غرور تنظیم دا دشمن ہوندے۔ قریشی لشکر وی ایں اصول توں مسثنیٰ نہ ہئی۔ ایں وجہ توں مکہ توں آوݨ والے لشکر وچ اتحاد دا فقدان ہئی۔

اگرچہ لشکر قریشی خاندانی شرافت کوں برقرار رکھݨ کیتے میدان جنگ میں آ ڳیا لیکن ایں مسئلے تے انہاں دے درمیان اختلاف رائے تے بددلی پاتی ویندی ہئی۔ ابوسفیان جݙݨ اپݨے قافلے کوں بچا کے نکل ڳیا تاں اوں نے پیغام بھیڄا کہ جنگ کیتے بغیر واپس ول آؤ لیکن ابوجہل نہ منا۔ ایں تے بنی زہرہ تے بنی عدی واپس ول ڳئے۔ بنو ہاشم کوں مغرور قریشی سرداراں نے آکھا۔ ’’اے بنو ہاشم ! اگرچہ تے ساں ساݙے نال ٹر پئے او لیکن تہاݙا دل تاں حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے نال ہے۔‘‘ ایندے تے بنی ہاشم وچوں ہک گروہ طالب بن ابی طالب دی سرکردگی وچ واپس ول ڳیا۔ حکیم بن حزام تے عتبہ نے وی جنگ نہ کرݨ دا مشورہ ݙتا لیکن ابوجہل تے حضرمی دے خاندان دے اصرار تے معرکہ کارزار گرم تھی کے رہیا تے سرداراں نے بادل ناخواستہ ایں جنگ وچ شرکت کیتی۔ ایں ہی سلسلے وچ اے ڳال وی قابل ذکر ہے کہ بعض قریشی پکار پکار کے آہدے رہیے ہن کہ ساکوں محسوس تھیندے کہ آسمان توں ساݙے تے بلائیں نازل تھیندے پئے ہن ۔ انہاں دے بعض افراد نے اینجھے خواب ݙٹھے ہن جنہاں وچ انہاں دی تباہی دی خبر ݙتی ڳئی ہئی۔ انہاں تمام چیزاں دی حقیقت اے ہئی کہ جیہڑے لوگ اسلام دی حقانیت کوں سمجھدے ہن تے انہاں کوں معلوم ہئی کہ اساں ’’خدا دا مقابلہ‘‘ کرݨ ویندے پئے ہیں، ایں کیتے او خواب ݙیکھدے ہن کہ انہاں خواباں دے عام چرچیاں نال لشکر قریش وچ اندر ہی اندر بددلی پھیلی ہوئی ہئی۔

مسلماناں دی کامیابی دے بعض دیگر وجوہات وی ہن۔ مثلاً قریش کوں لڑائی دے وقت سورج سامݨے پوندا ہئی تے اوندے نال انہاں دے اکھیاں چندھیاندے پئے ہن۔ جنگ توں چند گھنٹے پہلے بارش تھئی جیں نے قریش دے پڑ دے قریب گپ کر ݙتی جب کہ مسلماناں دا پڑاؤ ریتڑی زمین تے ہئی تے انہاں کوں ایندا فائدہ پہنچا کہ ریت ڄم گئی، اینجھے تمام چیزاں کوں مسلماناں نے اپݨے کیتے غیبی امداد سمجھا تے قریش مکہ نے اتھوں برے شڳݨ گھدے تے انہاں دے حوصلے پست تھیندے چلے ڳئے۔

غزوۂِ بدر دے اثرات تے اہمیت:

اللہ تعالٰی نے مسلماناں دے نال فتح دا وعدہ فرمایا ہئی۔ ابوجہل تے دیگر قریشی سرداراں نے مکہ توں روانہ تھیوݨ توں پہلے خانہ کعبہ دا پردہ پکڑ کے دعا کیتی ہئی کہ ’’خدایا ݙوہاں گروہاں وچوں جیہڑا بہتر ہے اونکوں فتح عطا کر تے جیہڑا برسر ظلم ہووے اونکوں تباہ کر‘‘ چنانچہ غزوہ بدر وچ اللہ تعالٰی نے فیصلہ فرما ݙتا کہ کون حق تے ہے تے باطل تے کون ہے۔ میدان بدر وچ آوݨ والے قریشی لشکر دی حالت اے ہئی کہ او اکڑدا ہویا تے لوگاں کوں نمائش کریندا ہویا ودھدا پیا ہئی۔ انہاں دا ارادہ ہئی کہ بدر وچ لڳݨ والے میلے وچ لوگ ساݙی قوت ݙیکھسن تاں پورے عرب تے ساݙا رعب طاری تھی ویسی۔ لیکن جنگ نے غرور دا سر نیچا کر ݙتا۔ غزوہوہ بدر میں اسلام دی فتح نے اسلامی حکومت کوں عرب دی ہک عظیم قوت بݨا دیا۔

مدینہ وچ بنو اوس تے بنو خزرج قبائل دے بہت سارے لوگاں نے حالی تک اسلام قبول نہ کیتا ہئی تے او ہوا دا رخ ݙیکھدے پئے ہن۔ 313 دے ہتھوں ہک ہزار قریشی سرداراں دی شکست نے انہاں تے لات، منات، عزیٰ تے ہبل دی قوت دا کھوکھلپ واضح کر ݙتا ۔ غزوہ بدر دے نتیجے دے طور تے بہت سارے اینجھے لوگاں نے وی اسلام قبول کر گھدا جیہڑے فی الحقیقت اسلام دے قائل نہ تھئے ہن۔ بلکہ دلوں ایندے دشمن ہن۔ نتیجے دے طور تے منافقین دا گروہ پیدا تھی ڳیا ہئی، جیہڑا بعد وچ مسلماناں دے اندر گھس کے خلاف اسلام سرگرمیاں وچ مصروف رہیا۔ عبد اللہ بن ابی ’’رئیس المنافقین‘‘ نے وی جنگ بدر دے بعد مسلمان تھیوݨ دا اعلان کر ݙتا۔

یہودی ہݨ تک اے امید لائی ٻیٹھے ہن کہ مسلمان، قریشِ مکہ دے ہتھوں ختم تھی ویسن تے مدینہ تے انہاں دی سیادت حسب سابق قائم تھی ویسی۔ لیکن ایں جنگ دے نتیجے نے انہاں کوں سیخ پا کر ݙتا۔ چنانچہ یہودی سردار مکہ ڳئے تے "اشراف عرب" دے مرݨ تے رُنے، ماتم کیتا تے قریش کوں ازسر نو مدینہ تے حملہ کرݨ دی ترغیب ݙیوائی تے امداد دا وعدہ کیتا۔ ایں طرح یہودیاں دے نال وی مسلماناں دے تصادم دا آغاز تھی ڳیا۔ قریش مکہ دے بڑے بڑے سردار ایں جنگ وچ مارے ڳئے۔ صرف ابوسفیان بچا ہئی جیہڑا اوں جنگ وچ شریک نہ تھیا ہئی۔ ایں واسطے قریش دی قیادت ابو سفیان دے ہتھاں وچ آ ڳئی۔ بنو امیہ دے اقتدار دی جدوجہد دے پس منظر وچ ابوسفیان کوں بڑا دخل حاصل ہئی۔ مکہ پہنچ کے ابوسفیان تے اوندی ذال ھندہ نے انتقامی جذبات کوں بھڑکایا تے مدینے تے ازسرنو ݙوجھے حملے دے منصوبے بݨاوݨے شروع کر ݙتے تے ایندے بعد اسلام دے خلاف تمام جنگاںوچ کفار مکہ دی قیادت اوں نے کیتی۔

غزوہ بدر اسلام تے کفر دا پہلا تے اہم ترین تصادم ہے۔ ایندے بعد دنیا تے واضح تھی ڳیا کہ نصرت الٰہی دی بدولت مومنین اپݨے توں کئی گنا فوج کوں شکست ݙے سڳدن۔ اللہ تعالٰی نے قرآن پاک وچ سو مومناں کوں ہزار کافراں تے فتح دی بشارت ݙتی۔ غزوہ بدر وچ شامل مسلماناں نے جیں قوت ایمانی دا مظاہرہ کیتا اوندا اندازہ ایں ڳال توں تھی سڳدے کہ پیؤ، پتر دے خلاف تے پتر، پیؤ دے خلاف، بھݨینجا مامے دے خلاف تے چاچا بھتریجے دے خلاف میدان وچ آیا۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے اپݨے مامے کوں اپݨے ہتھ نال قتل کیتا۔ حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ دے صاحبزادے عبد الرحمن جیہڑے قریش دی طرفوں جنگ وچ شریک تھئے ہن۔ اسلام گھناوݨ دے بعد ہک دفعہ حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ کوں انہاں نے ݙسا کہ جنگ وچ ہک مرتبہ تساں میݙی زد وچ آ ڳئے ہاوے لیکن میں تہاݙے تے وار کرݨا پسند نہ کیتا۔ حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ نے فرمایا، خدا دی قسم اگر توں میݙی زد وچ آ ویندا تاں میں کݙہیں لحاظ نہ کریندا۔ حضرت حذیفہ رضی اللہ عنہ دا پیؤ عتبہ بن ربیعہ لشکر قریش دا سپہ سالار ہئی تے سب توں پہلے قتل تھیوݨ والیاں وچ شامل ہئی۔ ایں جنگ دا ہک ٻیا پہلو اے ہے کہ مسلماناں نے بہت نظم و ضبط نال دشمن دا مقابلہ کیتا تے اپݨیاں صفاں نی ترٹݨ ݙتے۔ جنگ دے خاتمے تے اللہ تعالیٰ تے رسول صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے حکم دے تحت مال غنیمت دی تقسیم تھئی۔ مال غنیمت دی اتنی پر امن تے دیانت دارانہ تقسیم دی مثال گھٹ ہی ملدی اے۔ القصہ مسلماناں دے تقوی تے اطاعت رسول صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی وجہ توں انہاں دی برتری روز روشن دی طرح ثابت تھی ڳئی تے کفار دے حوصلے پست تھئے۔ جبکہ مسلماناں دا اللہ تے توکل ودھ ڳیا۔

6۔ غزوۂِ بنوسلیم

غزوہ بنو سلیم (عربی:غزوہ قرقرۃالکدر)، شوال 2 ہجری یا محرم 3 ہجری بمطابق 623ء وچ مسلماناں تے بنو سلیم دے درمیان پیش آیا، مگر جنگ دی نوبت نہ آئی۔ آپ ﷺ نے مدینہ منورہ وچ حضرت سباع بن عرفطہ یا عبداللہ ابن ام مکتوم رضی اللہ عنہ کوں نائب بݨایا۔

اے مقابلہ بنو سلیم نال ہئی ایں واسطے اینکوں غزوۂ بنو سلیم آہدن۔ جیں مقام تے مسلماناں نے جنگ دے کیتے دیرہ لایا، اتھاں ہک تلاء، قرقرۃالکدر ناں دا ہئی۔ جیں وجہ توں ایں غزوہ کوں قرقرۃالکدر وی آہدن۔ قرقرہ دراصل ہموار زمین کوں تے کدر ہک خاکستری رنگ دے پرندے دا ناں ہے۔

حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کوں اطلاع ملی کہ بنو سلیم تے بنو غطفان دی بھاری جمعیت مسلماناں نال جنگ کیتے تیار ہے۔ مسلمان دفاع کیتے نکلے تے مقام قرقرۃالکدر (ہک تلاہ دا ناں) تے پہنچے۔ مسلمان اتھاں ترئے ݙیہنہ، بعض روایات دے مطابق ݙاہ ݙینہہ ٹھہرے، لیکن لڑائی دی نوبت نہ آئی، کیونکہ بنو سلیم ݙر کے منتشر تھی ڳئے ہن۔ مسلماناں دے حصے وچ 500 اٹھ تے ہک غلام بطور مال غنیمت دے آئے۔ غلام کوں بعد وچ آزاد کر ݙتا ڳیا۔

غزوۂِ بنی قینقاع

مدینہ منورہ وچ آباد یہودیاں دا ہک قبیلہ قینقاع ہئی۔ نبی کریم ﷺ نے مدینے دے یہودی قبائل نال اے معاہدہ کیتا ہئی کہ جنگ دی صورت وچ فریقین ہک ݙوجھے دی مدد کریسن (ݙیکھو: میثاق مدینہ)۔ جنگ بدر دے موقعے تے یہود نے اوں معاہدے دی خلاف ورزی کیتی تے غیر جانبداری دا اعلان کر ݙتا۔ مسلمان کلہے ہی مشرکین مکہ تے فتح حاصل کرکے مدینے واپس ولے تاں یہودیاں کوں ٻیا ناگوار گزرا۔ حسد وچ او مسلم دشمنی تے اتر آئے۔ مجبوراً مسلماناں کوں سب توں پہلے یہود دے قبیلہ بنو قینقاع کوں مدینے توں جلاوطن کرݨا پیا۔ اے خیبر وچ ونڄ آباد تھئے۔ مگر اسلام دشمنی توں ول وی باز نہ آئے۔ بدستور سازشاں وچ مصروف رہیے۔ اسلامی لشکر نے جنگ خیبر وچ انہاں دی سرکوبی کیتی۔ رمضان2 ھ وچ حضور ﷺ جنگ بدر دے معرکے توں مدینہ واپس تشریف گھن آئے۔ ایندے ہک مہینے بعد ہی 15 شوال 2ھ وچ غزوہ بنی قینقاع دا واقعہ درپیش تھیا۔ بدر دے بعد یہودیاں نے شر و عداوت دا مظاہرہ کیتا۔ مدینے دے اطراف وچ یہودیاں دے ترئے وݙے وݙے قبائل آباد ہن۔بنو قینقاع، بنو نضیر، بنو قریظہ۔ انہاں تریہاں نال مسلماناں دا معاہدہ ہئی مگر جنگ بدر دے بعد جیہڑے قبیلے نے سب توں پہلے معاہدہ توڑا او قبیلہ بنو قینقاع دے یہودی ہن جیہڑے سب توں زیادہ بہادر تے دولت مند ہن۔ واقعہ اے تھیا کہ ہک برقع پوش عرب عورت یہودیاں دے بازار وچ آئی، دکانداراں نے شرارت کیتی تے اوں عورت کوں ننگا کر ݙتا۔ اوندے تے تمام یہودی قہقہہ لا کے کھلݨ لڳے، عورت چلائی تاں ہک عربی آیا تے یہودی دکان دار کوں قتل کر ݙتا۔ ایندے تے یہودیاں تے عرباں وچ لڑائی شروع تھی ڳئی۔ حضور ﷺ کوں خبر تھئی تاں تشریف گھن آئے تے یہودیاں دی اوں غیر شریفانہ حرکت تے ملامت فرمائی ۔ ایندے تے بنوقینقاع دے خبیث یہودی بگڑ ڳئے تے ٻولے کہ جنگ ِبدر دی فتح نال تساں مغرور نہ تھیوو۔ مکہ والے جنگ دے معاملے وچ بے ڈھنگے ہن ایں واسطے تساں انہاں کوں مار گھدا، اگر ساݙے نال تہاݙا سابقہ پیا تاں تہاکوں معلوم تھی ویسی کہ جنگ کیہڑی چیز دا ناں ہے؟ تے لڑݨ والے کینجھے ہوندن؟ جݙݨ یہودیاں نے معاہدہ توڑ ݙتا تاں حضور ﷺ نے نصف شوال 2 ھ پیر دے ݙینہہ انہاں یہودیاں تے حملہ فرما ݙتا۔ یہودی جنگ دی تاب نہ گھنا سڳے تے اپݨے قلعیاں دا پھاٹک بند کرکے قلعہ بند تھی ڳئے مگر پندرہ ݙینہہ دے محاصرے دے بعد بالآخر یہودی مغلوب تھی ڳئے تے ذی القعدہ دی چندر رات کوں یہودی ہتھیار سٹݨ تے مجبور تھی ڳئے۔ حضور ﷺ نے صحابۂ کرام دے مشورے نال انہاں یہودیاں کوں جلاوطن کر ݙتا تے اے عہد شکن، بدذات یہودی، ملک شام دے مقام اذرعات وچ ونڄ کے آباد تھی ڳئے۔

8۔ غزوۂِ سویق

جنگِ بدر دے بعد مکہ دے ہر گدر ہ سرداران قریش دے قتل تھی ونڄݨ دا ماتم برپا تھئے تے اپݨے مقتولاں دا بدلہ گھنݨ کیتے مکہ دا ٻچہ ٻچہ مضطرب تے بے قرار ہئی۔ چنانچہ غزوهٔ سویق تے جنگ ِاُحد وغیرہ دے لڑائیاں مکہ والیاں دے ایں ہی جوشِ انتقام دا نتیجہ ہن۔

عتبہ تے ابو جہل دے قتل تھی ونڄݨ دے بعد قریش دا سردارِ اعظم ابوسفیان ہئی تے اوندا سب توں وݙا مقصد غزوهٔ بدر دا انتقام ہئی۔ ابوسفیان نے نذر منی ہئی کہ جے تک حضرت محمد ﷺ توں غزوہ بدر دے مقتولاں دا بدلہ نہ گھنساں، نہ غسل جنابت کریساں، نہ سر وچ تیل لیساں ۔ جنگِ بدر دے ݙو مہینے بعد ذوالحجہ 2ھ وچ ابو سفیان ݙو سو شترسواراں دا لشکر گھن کے مدینہ دی طرف ودھیا۔ اونکوں م یہودیاں تے بڑا بھروسا بلکہ ناز ہئی کہ مسلماناں دے مقابلے وچ او اوندی امداد کریسن۔ ایں ہی امید تے ابو سفیان پہلے حیی بن اخطب یہودی دے کول ڳیا مگر اوں نے دروازہ وی نہ کھولا۔

اتھوں مایوس تھی کے سلام بن مشکم کوں ملا جیہڑا قبیلہ بنو نضیر دے یہودیاں دا سردار ہئی تے یہود دے تجارتی خزانے دا نگران وی ہئی، اوں نے ابو سفیان دا پرجوش استقبال کیتا تے حضور ﷺ تے مدینہ منورہ دی اطراف وچ عریض ناں دے مقام تے چھاپہ مار کے کھجور دے کجھ درخت کٹے تے ݙو آدمیاں کوں وی قتل کر کے راہِ فرار اختیار کیتی۔ البتہ انہاں نے اپنا ٻوجھ ہلکا کرݨ کیتے ستو تے توشے سٹ ݙتے۔ مسلماناں نے انہاں دا بہت تعاقب کیتا مگر ہتھ نہ لڳ سڳے، مسلماناں نے قرقرۃ الکدر تک انہاں دا تعاقب کیتا ۔ ایں ہی کیتے ایں مہم دا ناں غزوۂِ سویق تے غزوۂ قرقرہ الکدر ہے۔ سویق عربی زبان وچ ستو کوں آکھا ویندے۔

غزوۂِ غطفان

غزوہ ذی امر یا غزوہ غطفان (عربی:غزوة ذي أمر) ربیع الاول 3 کوں ہجری بنو ثعلبہ و بنو محارب تے مدینہ دے 450 مسلماناں دے درمیان پیش آیا۔ اے غزوہ غطفان وچ ذی امر دے مقام تے تھیا، جیں بناء تے اینکوں غزوہ ذی امر تے غزوہ غطفان آہدن۔ بنو ثعلبہ تے بنو محارب دی ملی جلی ہک جماعت مدینے تے حملے دے ارادے نال جمع تھئی، اوندا سالار نجد دا ہک مشہور بہادر دعثور بن حارث محاربی ہئی۔ بعض نے سالار دا ناں غورث تے عورک وی بیاں کیتے۔ حضرت محمد ﷺ 450 صحابہ کرام دے ہمراہ دفاع کیتے شہر توں روانہ تھئے، دشمن اطلاع پا کے پہاڑاں دے چوٹیاں تے چھپ ڳیا۔ اتفاق نال اوں روز زور دار بارش تھی ڳئی۔ حضور ﷺ ہک درخت دے تلے سمھ کے اپݨے کپڑے سکاوݨ لڳے۔ پہاڑ دی بلندی توں کافراں نے ݙیکھ گھدا کہ آپ ﷺ بالکل کلہے تے اپݨے اصحاب توں دور وی ہن، ہک دم دعثور بجلی دی طرح پہاڑ توں لیہہ کے ننگی شمشیر ہتھ وچ گھدے ہوئے آیا تے حضور ﷺ دے سر مبارک تے تلوار بلند کرکے ٻولا کہ ݙسو ہݨ کون ہے جیہڑا تہاکوں میݙے کولوں بچا گھنے؟ آپ ﷺ نے جواب ݙتا کہ میݙا ﷲ میکوں بچیسی۔ اے فرماوݨ ہئی کہ دعثور دی تلوار اوندے ہتھوں ڈھے پئی تے او کنبݨ لڳ ڳیا۔ رسول ﷲ ﷺ نے فوراً تلوار چا گھدی تے فرمایا کہ ٻول ہݨ تیکوں میݙی تلوار توں کون بچیسی؟ دعثور نے کنبدے ہوئے بھرائی ہوئی آواز وچ آکھا کہکوئی نہ۔ رحمۃ للعالمین ﷺ کوں اوندی بے کسی تے رحم آ ڳیا تے آپ ﷺ نے اوندا قصور معاف فرما ݙتا۔ دعثور ایں اخلاقِ نبوت ﷺ توں بے حد متاثر تھیا تے کلمہ پڑھ کے مسلمان تھی ڳیا تے اپݨی قوم وچ آ کے اسلام دی تبلیغ کرݨ لڳا۔ ایں غزوہ وچ کوئی لڑائی نہ تھئی تے حضور ﷺ یارہاں یا پندرہ ݙینہہ مدینہ توں ٻاہر رہ کے ول مدینہ منورہ تشریف گھن ڳئے۔ ایندے علاوہ ایں دوران مسلماناں دی آمد دی اطلاع پا کے بنو ثعلبہ تے بنو محارب دا مشترکہ لشکر بھڄ ڳیا ہئی، انہاں دا ہک آدمی حبان ناں دا مسلماناں نے پکڑ گھدا، اے بنو ثعلبہ نال تعلق رکھدا ہئی۔ اوندے تے اسلام پیش کیتا ڳیا تاں اوں نے اسلام قبول کر گھدا۔

غزوۂِ بَحران

غزوہ بَحران (عربی:غزوة بَحران) جمادی الاول ترئے ہجری کوں مسلماناں تے بنو سلیم دے درمیان پیش آیا۔ مسلماناں دے پہنچݨ توں پہلے ہی دشمن بھڄ چکا ہئی۔ مسلمان جیہڑی جگہ دفاع کیتے پہنچے، اوں مقام دا نام بحران ہئی، اونہی نسبت نال ایں غزوہ دا ناں وی غزوۂِ بحران مشہور تھی ڳيا۔ مسلماناں کوں اطلاع ملی کہ بنو سلیم جمعیت کٹھی کریندے پئے ہن، حضور سانچہ:درود 300 افراد دے ہمراہ دفاع کیتے روانہ تھئے تے بحران نامی مقام تے پہنچے، بحران، فرع دے کول ہک جگہ ہے، چوݙہ ݙینہہ مدینے توں ٻاہر رہیے مگر دشمن منتشر تھی چکا ہئی تے مقابلہ نہ تھیا۔ دشمن بغیر مقابلہ کیتے بھڄ ڳیا، کوئی جانی یا مالی نقصان نہ تھیا۔ اوں دوران مدینہ وچ حضرت ابن ام مکتوم نائب مقرر ہن، جیہڑے ہک نابینا صحابی ہن۔

غزوۂِ احد

جنگ احد 17 شوال 3ھ (23 مارچ 625ء) اچ مسلماناں تے مشرکینِ مکہ دے درمیان احد دے پہاڑ دے دامن وچ تھئی۔ مشرکین دے لشکر دی قیادت ابوسفیان دے کول ہئی تے اوں نے 3000 توں زائد افراد دے نال مسلماناں تے حملے دی ٹھاݨی ہئی جیندی باقاعدہ تیاری کیتی ڳئی ہئی۔ مسلماناں دی قیادت حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے کیتی۔ ایں جنگ دے نتیجے کوں کہیں دی فتح یا شکست نی اکھیج سڳدا کیونکہ ݙوہاں طرف شدید نقصان تھیا تے کݙہیں مسلمان غالب آئے تے کݙہیں مشرکین لیکن آخر وچ مشرکین دا لشکر لڑائی ترک کر کے مکہ واپس چلا ڳیا۔

غزوۂِ بدر وچ مسلماناں کوں شاندار فتح تھئی ہئی۔ اوندے بعد علاقے دے قوتاں بشمول قریشِ مکہ تے یہودیاں کوں اندازہ تھیا کہ ہݨ مسلمان ہک معمولی قوت نہ رہیے۔ شکست کھاوݨ دے بعد مشرکینِ مکہ نہایت غصے وچ ہن تے نہ صرف اپݨی بے عزتی دا بدلہ گھنݨ چاہندے ہن بلکہ انہاں تجارتی رستیاں تے دوبارہ قبضہ کرݨا چاہندے ہن جنہاں دی ناکہ بندی مسلماناں نے غزوۂ ِبدر دے بعد کر ݙتی ہئی۔ جنگ دے شعلے بھڑکاوݨ وچ ابوسفیان، اوندی بیوی ہندہ تے ہک یہودی کعب الاشرف دے ناں نمایاں ہن۔ ہندہ نے اپݨے گھر محفلاں شروع کر ݙتے جیندے وچ اشعار دی صورت وچ جنگ دی ترغیب ݙتی ویندی ہئی۔ ابوسفیان نے غزوہ احد توں کجھ پہلے مدینے دے قریب ہک یہودی قبیلہ دے سردار دے کول کچھ ݙینہہ رہائش رکھی تاکہ مدینہ دے حالات توں مکمل آگاہی تھی سڳے۔ ابوجہل غزوۂِ بدر وچ مارا ڳیا ہئی جیندے بعد قریش دی سرداری ابوسفیان دے کول ہئی جیندی قیادت وچ مکہ دے دارالندوہ وچ ہک اجلاس وچ فیصلہ تھیا کہ جنگ دی تیاری کیتی ونڄے۔ ایں مقصد کیتے مال و دولت وی کٹھی کیتی ڳئی۔ جنگ دی بھر پور تیاری کیتی ڳئی۔ 3000 توں کجھ زائد سپاہی جنہاں وچوں ست سو زرہ پوش ہن، تیار تھی ڳئے۔ انہاں دے نال 200 گھوڑے تے 300 اونٹ وی تیار کیتے ڳئے۔ کجھ عورتاں وی نال ڳئے جیہڑے اشعار پڑھ پڑھ کے مشرکین کوں جوش ݙیویندے ہن۔ ابوسفیان دی بیوی ہندہ نے اے ارادہ کیتا کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے چاچا حضرت حمزہ رضی اللہ عنہ دا کلیجا چتھسی چنانچہ ایں مقصد کیتے اوں نے حضرت حمزہ رضی اللہ عنہ دے قتل دے کیتے اپݨے ہک غلام کوں خصوصی طور تے تیار کیتا۔ بالآخر مارچ 625ء وچ اے فوج مسلماناں دا مقابلہ کرݨ کیتے روانہ تھی ڳئی۔ ۔

حضرت محمد ﷺ دے چاچا حضرت عباس رضی اللہ ئ نے، جیہڑے مکہ ہی وچ رہندے ہن، انہاں کوں مشرکین دی ایں سازش توں آگاہ کر ݙتا ہئی۔ حضور ﷺ نے انصار و مہاجرین نال مشورہ کیتا کہ شہر و رہ کے دفاع کیتا ونڄے یا ٻاہر ونڄ کے جنگ لڑی ونڄے۔ فیصلہ ݙوجھی صورت وچ تھیا یعنی ٻاہر نکل کے جنگ لڑی ونڄے چنانچہ 6 شوال کوں نمازِ جمعہ دے بعد حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے اصحاب کرام کوں استقامت دی تلقین فرمائی تے 1000 دی فوج دے نال مدینے توں روانہ تھی ڳئے۔ اشواط دے مقام تے ہک منافق عبد اللہ بن ابی 300 سواراں دے نال جنگ توں الڳ تھی ڳیا تے بہانہ اے بݨایا کہ جنگ شہر دے اندر رہ کے لڑݨ دا اوندا مشورہ نی منا ڳیا۔ ہفتہ 7 شوال 3ھ (23 مارچ 625ء) کوں ݙوہیں فوجاں احد دے دامن وچ آمݨے سامݨے آ ڳئے۔ احد دا پہاڑ مسلماناں دی پشت تے ہئی۔ اتھاں ہک درے تے حضور ﷺ نے حضرت عبد اللہ بن جبیر دی قیادت وچ پنجاہ تیر اندازاں کوں مقرر فرمایا تاکہ دشمن اوں رستے توں میدانِ جنگ وچ نہ آ سڳے۔۔ جنگ دا آغاز مشرکین دی طرفوں تھیا جݙݨ ابوعامر نے تیر اندازی کیتی۔ اوں مرحلہ تے نؤں افراد مشرکین ولوں آئے جیہڑے سب قتل تھئے۔ ݙوجھے مرحلے وچ مشرکینِ مکہ نے کٹھا بھرپور حملہ کر ݙتا۔ اوں دوران انہاں دے کجھ عورتاں انہاں کوں اشعار نال اشتعال ݙیویندے ہن تاکہ او غزوہ بدر دی عبرتناک شکست دا داغ دھو سڳن۔ ابتدا دی زبردست جنگ وچ مسلماناں نے مشرکین دے کئی لوگاں کوں قتل کیتا جیندے تے مشرکین فرار تھیوݨ لڳے۔ مسلمان اے سمجھے کہ او جنگ جیت ڳن چنانچہ درہ عینین تے تعینات اصحاب نے حضور ﷺ دی اے ہدائت فراموش کر ݙتی کہ درہ کہیں قیمت تے نی چھوڑنا، درہ چھوڑ کے میدان وچ مالِ غنیمت کٹھا کرنا شروع کر ݙتا۔ صرف ݙاہ افراد درے تے رہ ڳئے۔ خالد بن ولید (جیہڑے اوں وقت مسلمان نہ تھئے ہن) نے موقع غنیمت ڄاݨدے ہوئے کوہِ احد دا چکر لا کے درے تے قبضہ کر گھدا تے مسلماناں تے یکدم پچھوں وار کر ݙتا۔ اونہی اثناء وچ اے افواہ پھیلی کہ حضرت محمد ﷺ معاذاللہ شہید کر ݙتے ڳئے ہن۔ اے سݨ کے کجھ اصحاب نے ہمت ہار ݙتی تے راہِ فرار اختیار کیتی۔۔ کجھ ارد گرد دے پہاڑیاں تے چڑھ ڳئے۔ کجھ لوگاں نے اے سوچا کہ حضور ﷺ دے بعد زندگی کہیں کم دی نی تے کجھ لوگ حضور ﷺ دے نال رہ ڳئے تے انہاں دی بھر پور حفاظت کیتی۔ اوں موقعے تے حضور ﷺ نے حضرت علی کرم اللہ وجہہ کوں ہک تلوار وی عنایت فرمائی جیہڑی "ذو الفقار" دے ناں نال مشہور ہے۔ اوں دوران حضور ﷺ دے کجھ ݙند مبارک وی شہید تھئے۔ حضرت حمزہ رضی اللہ عنہ وی شہید تھی ڳئے۔۔ ایں بارے اللہ نے قران وچ فرمایا۔

جݙݨ تساں (افراتفری دی حالت وچ) بھڄدے ویندے ہاوے تے کہیں کوں مڑ کے نہ ݙیکھدے ہاوے تے رسول صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم اوں جماعت وچ (موجود ہن) جیہڑی تہاݙے قیادت اچ (ثابت قدم) رہی ہئی تہاکوں پکاردے پئے ہن، ول اوں نے تہاکوں غم تے غم ݙتا (اے نصیحت و تربیت ہئی) تاکہ تساں اوندے تے جیہڑا تہاݙے ہتھوں ویندا رہیا تے اوں مصیبت تے جیہڑی تہاݙے تے آݨ پئی، رنج نہ کرو تے اللہ تہاݙے کماں توں خبردار ہے۔ سورۃ آل عمران آیت 153

کجھ وقفے بعد اصحاب میدان وچ واپس آوݨا شروع تھی ڳئے۔ چونکہ مشرکین اپݨے بھاری سامانِ جنگ مثلاً زرہ بکتر دی وجہ توں احد دے پہاڑ تے چڑھ نہ سڳے ایں واسطے کئی مسلماناں دی جان بچ ڳئی۔ ابوسفیان دی بیوی ہندہ تے اوندے نال کجھ لوگاں نے مسلمان شہداء دے نک تے کن کٹے تے ہندہ نے سید الشہداء حضرت حمزہ رضی اللہ عنہ دا کلیجا کڈھ کے چتھیا جیندا حضور ﷺ کوں بے حد رنج رہیا۔ کجھ مسلماناں دے واپس آوݨ تے اے معلوم تھیوݨ دے بعد کہ حضور ﷺ شہید نی تھئے، مشرکین نے جنگ کولوں مکہ دی طرف واپسی اختیار کیتی۔

بعض لوگ ایں جنگ کوں مسلماناں دی شکست خیال کریندن تے بعض دے خیال دے مطابق ایندا کوئی ٹھوس نتیجہ نی نکلا۔ بہرحال اے واضح تھی ڳیا کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی ہدایات کوں فراموش کرݨ یا عسکری نظم و ضبط کوں ترک کرݨ دا کیا نتیجہ نکل سڳدے۔ اگر درہ عینین تے تعینات لوگ درہ نہ چھوڑیندے تاں مسلمان فتحیاب تھی چکے ہن۔ ایں جنگ وچ ستر صحابہ کرام شہید تھئے جبکہ ستاویہہ مشرکین ہلاک تھئے۔ مسلماناں نے اپݨے شہداء کوں اتھائیں دفن کیتا۔ ایں غزوہ وچ کہیں حد تک شکست ہک تعمیری شکست ثابت تھئی کیونکہ مسلماناں کوں کجھ سبق ملے جیہڑے اڳلے جنگاں وچ کم آئے۔ مسلماناں کوں اپݨیاں غلطیاں کوں ݙیکھݨ دا موقع ملا۔ خدا نے قرآن وچ یقین ݙوایا کہ حزن و ملال نہ کرو کیونکہ بالآخر مومنین ہی غالب آسن۔

غزوۂِ حمراء الاسد

حضور نبی کریم رؤف رحیم صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم تے مجاہدین اسلام کوں جنگ احد دے بعد ہتهیار لہائے حالی ہک ݙینہہ وی نہ گزرا ہئی کہ غزوہ حمراء الاسد پیش آ ڳیا۔ جݙݨ کفار مکہ میدان احد توں ٻاہر نکلے ہن تاں حضور نبی کریم ﷺ نے حضرت علی المرتضیٰ رضی اللہ عنہ کوں انہاں دا تعاقب کرݨ دا حکم ݙتا تاکہ اے یقین کر گھدا ونڄے کہ او واقعی مکہ معظمہ واپس ویندے پئے ہن یا دوبارہ مدینہ منورہ تے حملہ کرݨ دا کوئی ارادہ رکھدن حضرت علی المرتضیٰ رضی اللہ عنہ نے کافی دور تک انہاں دا تعاقب فرمایا تے واپس آ کے خبر ݙتی کہ کفار نے مکہ دا ہی رخ کیتا ہویائے۔ لہٰذا ہݨ خطرے دی کوئی ڳالھ نی۔ لیکن شیطان نے انہاں کوں ورغلایا کہ مسلماناں دیاں اہم ہستیاں حالی زندہ ہن تے اے لوگ دوبارہ مسلماناں کوں منظم کرکے مزید طاقتور لشکر گھن کے دوبارہ مکے تے حملہ کرݨ دی صلاحیت رکهدن لیکن ایں وقت مسلمان زخماں توں نڈهال ہن، حالی انہاں وچ لڑݨ دی سکت نی لہٰذا دوبارہ انہاں تے حملہ کر ݙیوݨا چاہیدا اے۔ ایں قسم دے بیہودہ خیالات نے انہاں کوں دوبارہ حملہ کرݨ تے آمادہ کیتا لہٰذا ݙوجھے روز او مکہ دی جانب ونڄݨ دی بجائے مدینہ دی طرف روانہ تھی ڳئے۔ حضور نبی کریم ﷺ کوں اطلاع ملی تاں آپ ﷺ نے مسلماناں کوں فوری تیاری دا حکم ݙتا تے اعلان فرمایا کہ ایں لشکر وچ صرف اوہے مجاہدین شامل تھیسن جیہڑے کل غزوہ احد وچ شریک تھئے ہن جنگ احد دے اڳلے ݙینہہ مجاہدین نے دوبارہ اسلحہ چاتا تے جنگ کیتے تیار تھی ڳئے، انہاں وچ اکثر مجایدین زخمی ہن، کہیں دے جسم تے ستر زخم ہن تاں کہیں دے جسم تے اسی۔ لیکن حضور اکرم ﷺ دے اشارے تے زخماں توں چور اے لشکر دوبارہ جنگ کیتے تیار تھی ڳیا۔

حضرت جابر بن عبد اللہ رضی اللہ عنہ ہتهیار لائے بارگاہ رسالت ﷺ وچ پیش تھئے تے عرض کرݨ لڳے یا رسول اللہ ﷺ، میں جنگِ احد وچ ایں واسطے شریک نہ تھی سڳا کہ میݙے والد صیحب نے میکوں آکھا ہئی کہ توں حالی کم عمر ہیں تے گهر وچ تیݙے ست بھیݨیں ہن، توں انہاں دے کول گهر وچ رہو، جہاد کیتے میں وینداں چنانچہ میرے والد جنگِ احد وچ شہید تھی ڳئے تے ہݨ آپ ﷺ میکوں ایں غزوہ و شرکت دی اجازت عنایت فرماون۔ نبی کریم رؤف رحیم ﷺ نے حضرت جابر بن عبد اللہ رضی اللہ عنہ کوں اجازت عطا فرما ݙتی۔ جابر دے سوا اوں لشکر وچ شریک تمام مجاہدین اوہے ہن جیہڑے جنگ احد وچ شریک تھئے ہن۔ حمراء الاسد، مدینہ منورہ توں اٹھ میل دے فاصلے تے ہک بستی ہے۔ جݙݨ لشکر اسلام اتھاں پہنچا تاں حضور نبی کریم ﷺ نے اتھاں خیمہ زن ہووݨ دا حکم صادر فرمایا۔ اینہی مقام تے قبیلہ بنو خزاعہ دا ہک رئیس شخص معبد نامی بارگاہ رسالت وچ حاضر تھی کے حلقہ بگوش اسلام تھیا۔ معبد مسلمان تھیوݨ دے بعد مکہ دی طرف ویندے ہوئے الروحاء دے مقام تے ابوسفیان نال ملا۔ ابوسفیان کوں ݙسا کہ مسلمان ہک لشکر جرار گھن کے نہایت جوش و جذبہ تے غصہ دی حالت وچ تہاݙے پچھوں دوڑے آندن۔ جیہڑے مسلمان غزوۂ احد وچ شریک نہ تھی سڳے ہن او سب ایں لشکر وچ شامل ہن، ایں واسطے تہاݙے کیتے بہتر ایہو ہے کہ تساں واپس مکہ چلے وںڄو ورنہ سخت نقصان اٹھیسو۔ ابوسفیان نے اپݨے لشکر کوں حالات نال باخبر کیتا تے او سب مکہ دی طرف روانہ تھی ڳئے۔ آپ ﷺ کئی روز حمراء الاسد وچ تشریف فرما رہیے تے کفار دے لشکر دا انتظار کریندے رہیے۔ چند روز اتھاں قیام کرݨ دے بعد آپ ﷺ اللہ تعالی دا شکر ادا کریندے ہوئے تے فتح و کامرانی دا پرچم لہریندے ہوئے واپس مدینہ طیبہ تشریف گھن آئے۔

غزوۂِ بنی نضیر

بنی نضیر فلسطین دے باشندے ہن۔ 132ء وچ رومیاں دی سخت روی دی وجہ توں یہودیاں دے چند قبائل جنہاں وچ بنی نضیر تے بنو قریظہ شامل ہن، فلسطین کوں چھوڑ کے یثرب وچ آکے آباد تھی ڳئے۔ بنی نضیر مدینہ وچ قباء دے قریب مشرقی جانب آ کے آباد تھی ڳئے ہن۔ اوں وقت مدینہ وچ عرب قبائل وچوں بنی اوس تے بنی خزرج ممتاز قبائل ہن اے ݙوہیں یہودی قبائل بنی نضیر دے خزرج تے بنو قریظہ اوس دے حلیف بݨ ڳئے تے بنی اوس تے بنی خزرج دے باہمی لڑائیاں وچ اول الذکر دا ساتھ ݙیندے رہیے۔

جݙݨ نبی کریم ﷺ ہجرت کر کے مدینہ منورہ تشریف فرما تھئے تاں آپ ﷺ نے ہر ݙو عرب قبائل تے مہاجرین کوں ملا کے ہک برادری بݨائی تے مسلم معاشرے تے یہودیاں دے درمیان واضح شرائط تے ہک معاہدہ طے کیتا۔ لیکن یہودی قبائل تے خاص کر بنی نضیر ہمیشہ منافقانہ رویہ اختیار کیتے رہیے۔ اتھاں تک کہ 4 ھ وچ انہاں نے رسول کریم ﷺ دے قتل دی سازش کیتی جیندا بروقت آپ ﷺ کوں علم تھی ڳیا۔ جیندے تے آپ ﷺ نے ربیع الاول 4ھ وچ انہاں کوں الٹی میٹم ݙے ݙتا۔ کہ پندرہ ݙینہہ دے اندر اندر اتھوں نکل ونڄن۔ لیکن جݙݨ انہاں نے لڑائی دی ٹھاݨ گھدی تاں مسلماناں نے انہاں دا محاصرہ کر گھدا جیندے تے او ملک شام تے خیبر دی طرف نکل ڳئے۔ بنی نضیر کوں اے گھمنڈ ہئی کہ یہودی تے عرب قبائل دی مدد نال او مسلماناں دا ڈٹ کے مقابلہ کریسن۔ لیکن خدائی طاقت دے سامݨے بہت جلد انہاں کوں ہار من کے اپݨی وستی کوں چھوڑ کے چلے ونڄݨا پیا۔ یہودیوں دا اے قبیلہ جیہڑا مدینہ منورہ دے نواح وچ آباد ہئی۔ اے لوگ بار بار مسلماناں نال عہد ٻدھیندے تے ول تروڑ ݙیندے ہک موقعے تے انہاں نے حضور ﷺ دے معاذاللہ قتل دی سازش وی کیتی لیکن بروقت مطلع تھی ونڄݨ تے آپ ﷺ محفوظ رہیے۔ بنو نضیر دے وعدہ خلافیاں تے سازشاں توں تنگ آکے آپ ﷺ نے انہاں دے قلعے دا محاصرہ کر گھدا جیہڑا پندرہ ݙینہہ تک جاری رہیا۔ بالآخر 4ھ و بنو نضیر نے صلح کیتے التجا کیتی۔ قرار پایا کہ او مدینہ خالی کر ݙیون تے جو مال اسباب چا کے ونڄ سڳدن تاں چا ونڄن ۔ بنو نضیر اتھوں اٹھ کے خیبر وچ ونڄ وسے۔ انہی لوگاں نے قریش کوں وک وار ول مدینے تے حملہ کرݨ کیتے اکسایا۔ جیندے وچ قریش دے علاوہ ݙوجھے قبیلے وی شریک تھئے۔

غزوۂِ ذات الرقاع

رقاع کپڑے دی تھڳڑی کوں آہدن۔ حضرت ابو موسیٰ اشعری رضی اللہ عنہ فرمیندن کہ ایں غزوہ وچ ٹردے ٹردے ساݙے پیر پھٹ ڳئے تے اساں انہاں تے کپڑیاں دے تھڳڑیاں ولہیٹ گھدے۔ اینہی ڳالہوں ایں غزوہ دا ناں ذات الرقاع پئے ڳیا- بعض مؤرخین نے آکھے کہ چونکہ اتھاں دی زمین دے پتھر سفید و سیاہ رنگ دے ہن تے زمین اینجھی نظردی ہئی جیویں سفید تے کالے پیوند ہک ݙوجھے نال جڑے ہوئے ہن، لہٰذا ایں غزوہ کوں غزوہ ذات الرقاع اکھیجݨ لڳا تے بعض دا قول ہے کہ اتھاں ہک درخت دا ناں ذات الرقاع ہئی ایں واسطے لوگ اینکوں غزوہ ذات الرقاع آکھݨ لڳے۔ تھی سڳدے کہ اے ساریاں ڳالہیں ہوون۔

ہک شخص تجارت کیتے مدینہ آیا، اوں نے ݙسا کہ قبائل انمار و ثعلبہ مدینہ تے چڑھائی کرݨ دا ارادہ رکھدن۔ جݙݨ حضور ﷺ کوں اِیں دی اطلاع ملی تاں آپ ﷺ نے چار سو صحابہ کرام دا لشکر اپݨے ہمراہ کیتا۔ حضرت عثمان بن عفان رضی اللہ عنہ کوں مدینہ وچ نائب مقرر کیتا۔ 10 محرم 5ھ کوں مدینہ توں روانہ تھی کے مقامِ ذات الرقاع تک تشریف گھن ڳئے لیکن آپ ﷺ دی آمد دا حال سݨ کے اے کفار پہاڑاں وچ بھڄ کے لک ڳئے ایں واسطے کوئی جنگ نہ تھئی۔ مشرکین دے چند عورتاں ملے جنہاں کوں صحابہ کرام نے گرفتار کر گھدا۔ اوں وقت مسلمان بہت ہی مفلس تے تنگ دستی دی حالت وچ ہن۔ حضرت ابو موسیٰ اشعری رضی اللہ عنہ دا بیان ہے کہ سواریاں دی اتنی کمی ہئی کہ چھی چھی آدمیاں دی سواری کیتے ہک ہک اونٹ ہئی جیندے تے اساں لوگ واری واری سوار تھی کے سفر کریندے ہن۔ پہاڑی زمین وچ پیدل چلݨ نال ساݙے قدم زخمی تے پیراں دے نؤں کِر ڳئے ہن۔ ایں واسطے اساں لوگاں نے اپݨے پیراں تے کپڑیاں دے تھڳڑ ولہیٹ گھدے ہن۔ ایہا وجہ ہے کہ ایں غزوہ دا ناں غزوہ ذات الرقاع (پیونداں والا غزوہ) تھی ڳیا۔ مشہور امام سیرت ابن سعد دا قول ہے کہ سب توں پہلے ایں غزوہ وچ حضور ﷺ نے صلوٰۃ الخوف پڑھی۔

غزوۂِ بدر صغریٰ

غزوہ بدر صغریٰ شعبان 4ھ جنوری 626ء وچ رسول اللہﷺ نے مدینے دا انتظام حضرت عبد اللہ بن رواحہ رضی اللہ عنہ کوں سونپ کے طے شدہ جنگ کیتے بدر دا رُخ فرمایا۔ آپﷺ دے ہمراہ ݙیڈھ ہزار دی جمعیت تے ݙاہ گھوڑے ہن۔ آپﷺ نے فوج دا عَلَم حضرت علی رضی اللہ عنہ کوں ݙتا تے بدر پہنچ کے مشرکین دے انتظار وچ خیمہ زن تھی ڳئے۔ ݙوجھی طرف ابو سفیان وی پنجاہ سوار سمیت ݙو ہزار مشرکین دی جمعیت گھن کے روانہ تھیا تے مکے توں ہک مرحلہ دور وادی مَرالظَّہران پہنچ کے مجنہ نام دے مشہور چشمے تے خیمہ زن تھیا۔ لیکن او مکہ ہی توں ٻوجھل تے بددل ہئی۔ بار بار مسلماناں دے نال تھیوݨ والی جنگ دا انجام سوچیندا ہئی تے رعب و ہیبت نال لرز اٹھدا ہئی۔ مَرالظَّہران پہنچ کے اوندی ہمت جواب ݙے ڳئی تے او واپسی دے بہانے سوچݨ لڳا۔ بالآخر اپݨے ساتھیاں کوں آکھا : قریش دے لوگو! جنگ اوں وقت موزوں ہوندی ہے جݙݨ شادابی تے ہریالی تھی کہ جانور وی چر سڳن تے تساں وی کھیر پی سڳو۔ ایں وقت خشک سالی ہے لہٰذا میں واپس ویندا پیاں۔ تساں وی واپس چلے ونڄو۔ ایسا معلوم تھیندے کہ سارے ہی لشکر دے اعصاب تے خوف و ہیبت سوار ہئی کیونکہ ابو سفیان دے اوں مشورے تے کہیں قسم دی مخالفت دے بغیر سب نے واپسی دی راہ گھدی تے کہیں نے وی سفر جاری رکھݨ تے مسلماناں نال جنگ لڑݨ دی رائے نہ ݙتی۔ اݙوں مسلماناں نے بدر وچ اٹھ روز تک ٹھہر کے دشمن دا انتظار کیتا تے اوں دوران اپݨا سامانِ تجارت ویچ کے ہک درہم دے ݙو درہم بݨیندے رہیے۔ اوندے بعد ایں شان نال مدینہ واپس آئے کہ جنگ وچ اقدام دی واڳ انہاں دے ہتھ آ چکی ہئی۔ دلاں تے انہاں دی دھاک ٻیہہ چکی ہئی تے ماحول تے انہاں دی گرفت مضبوط تھی چکی ہئی۔ اے غزوۂ بدر موعد، بدر ثانیہ، بدر آخرہ تے بدر صغریٰ دے ناواں نال معروف ہے۔

غزوۂِ دومۃ الجندل

اے غزوہ ربیع الاول 5 ہجری کوں پیش آیا۔ دومتہ الجندل حکومت روم دی حدود وچ صوبہ شام دا ہک سرحدی شہر ہئی۔ دومتہ الجندل تے اوندے گرد و نواح دے علاقے ڈاکواں تے لٹیریاں دا مرکز بݨے ہوئے ہن۔ جیہڑے انہاں علاقیاں وچوں گزرݨ والے تجارتی قافلیاں تے مسافراں کوں لٹ گھندے ہن۔ کہیں کوں انہاں دی سرکوبی دی ہمت نہ تھیندی ہئی۔ چونکہ دومتہ الجندل ہک تجارتی گزرگاہ ہئی، انہاں ڈاکواں نے مسلماناں دے قافلیاں کوں روکݨا تے لٹݨا شروع کر ݙتا۔ ایں واسطے نبی کریم ﷺ نے فوری طور تے انہاں دی سرکوبی دا فیصلہ فرمایا۔ آپ ﷺ ربیع الاول 5 ہجری کوں ہک ہزار سپاہیاں دا لشکر گھن کے دومتہ الجندل دی طرف روانہ تھئے۔ لیکن جݙݨ انہاں لوگاں کوں لشکر اسلام دی آمد دی اطلاع ملی تاں اے لوگ بھڄ ڳئے۔ جݙݨ مجاہدین اتھاں پہنچے تاں سارا علاقہ خالی پیا ہئی۔ صرف انہاں دے جانور چردے پئے ہن جنہاں تے مجاہدین نے قبضہ کر گھدا۔ نبی کریم ﷺ نے قرب و جوار وچ بھی اپݨے دستے روانہ کیتے لیکن اتھاں کوئی آدمی نہ ملا۔ نبی کریم ﷺ نے چند روز اتھاں قیام فرمایا ول مدینہ منورہ واپس تشریف گھن آئے۔ ایں غزوہ وچ جانوراں دی بڑی تعداد بطور مال غنیمت مسلماناں دے ہتھ آئی جینکوں مجاہدین وچ برابر تقسیم کر ݙتا ڳیا۔ اے لشکر 20 ربیع الثانی 5 ہجری کوں واپس مدینہ منورہ پہنچا۔

غزوۂِ بنی مصطلق

قبیلہ بنی مصطلق نے غزوہ احد وچ قریش دے نال رل کے سازشاں کیتے ہن جیندے بعد انہاں نے مسلماناں نال جنگ دی تیاری شروع کر ݙتی۔ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم کوں ایندا علم تھیا تاں آپ ﷺ نے مسلماناں کوں جنگ کیتے تیار فرمایا تے شعبان 6ھ وچ مریسیع دے مقام تے قبیلہ بنی مصطلق دے نال جنگ فرمائی جیندے وچ جݙݨ انہاں دے ݙاہ افراد ہلاک تھی ڳئے تاں او فرار تھیوݨا شروع تھی ڳئے۔ مسلماناں دے کول ݙو ہزار اٹھ، پنج ہزار بھیݙاں مال غنیمت دے طور تے آئے تے لاتعداد قیدی وی تھئے جنہاں وچ عورتاں تے ٻچے شامل ہن۔ مدینہ پہنچݨ دے بعد حضور ﷺ نے اوں قبیلے دے سردار حارث بن ابی ضرار دی بیٹی (جویریہ) نال فدیہ دے بعد نکاح کر گھدا۔ جویریہ جیں شخص دی قیدی بݨی ہن انہاں کوں انہاں نے آکھا کہ میں تیکوں فدیہ ݙے کے آزاد تھیوݨا چاہندی ہاں مگر انہاں دے کول رقم نی۔ او حضور ﷺ دے کول آئے، اپݨا تعارف کروایا تے آپ ﷺ کولوں فدیے دے سلسلے وچ مدد طلب کیتی۔ حضور ﷺ نے فرمایا کہ کیا تہاکوں پسند ہے کہ میں تہاݙے کیتے ایندے توں بہتر کم انجام ݙیواں؟ جنہاں پیسیاں دے تساں قرضدار ہو او میں ادا کر ݙیواں تے تہاݙے نال شادی کر گھناں۔ جویریہ رضی اللہ عنہا ایں ڳالھ توں نہایت مسرور تھئے چنانچہ ایویں ہی تھیا۔ جݙݨ ایویں تھیا تاں مسلماناں نے حضور ﷺ نال قبیلے دی ایں نویں قرابت داری دی وجہ توں اپݨے قیدیاں کوں فدیہ گھدے بغیر ہی رہا کر ݙتا۔ ایں حسنِ سلوک دی وجہ توں بنی مصطلق دے تمام افراد مسلمان تھی گلڳئے تے اپݨے گھراں کوں ول ڳئے۔۔

غزوۂِ خندق

شوال۔ ذی القعدہ 5ھ (مارچ 627ء) وچ مشرکینِ مکہ نے مسلماناں نال جنگ دی ٹھاݨی۔ ابوسفیان نے قریش تے دیگر قبائل حتیٰ کہ یہودیاں نال وی لوگاں کوں جنگ تے راضی کیتا تے ایں سلسلے وچ کئی معاہدے کیتے تے ہک بہت وݙی فوج کٹھی کر گھدی مگر مسلماناں نے حضرت سلمان فارسی رضی اللہ عنہ دے مشورے نال مدینہ دے ارد گرد ہک خندق کھٹ گھدی۔ مشرکینِ مکہ انہاں دا کچھ نہ وڳاڑ سڳے۔ خندق کھٹݨ دی عرب وچ اے پہلی مثال ہئی کیونکہ اصل وچ اے ایرانیاں دا طریقہ ہئی۔ ہک مہینے دے محاصرے تے اپݨے بے شمار افراد دے قتل دے بعد مشرکین مایوس تھی کے واپس چلے ڳئے۔ اینکوں غزوہ خندق یا جنگِ احزاب آکھا ویندے۔ احزاب دا ناں ایں واسطے ݙتا ویندے کہ اصل وچ اے کئی قبائل دا مجموعہ ہئی۔ جیویں اڄکل امریکا، برطانیہ وغیرہ دے اتحادی افواج سݙیندن۔ ایں جنگ دا ذکر قرآن وچ سورۃ الاحزاب وچ ہے۔

خندق دے مقام تے مسجد فتح

جنگ احد دے بعد قریش، یہودی تے عرب کے دیگر بت پرست قبائل دے درمیان طے پایا کہ مل جل کے اسلام کوں ختم کیتا ونڄے۔ ایں سلسلے وچ پہلا معاہدہ قریش دے سردار ابوسفیان تے مدینہ توں کڈھیجݨ والے یہودی قبیلے بنی نضیر دے درمیان تھیا۔ اوندے بعد بنی نضیر دے نمائندے نجد روانہ تھئے تے اتھوں دے مشرک قبائل 'غطفان' تے 'بنی سلیم' کوں ہک سال تک خیبر دا محصول ݙے کے مسلماناں دے خلاف جنگ تے آمادہ کیتا۔ اسلام دے خلاف ایں اتحاد کوں قرآن نے احزاب دا ناں ݙتے۔ انہاں وچ ابوسفیان دی قیادت وچ 4000 پیدل فوجی، 300 گھڑ سوار تے 1500 دے قریب شتر سوار (اٹھاں تے سوار) شامل ہن۔ ݙوجھی وݙی طاقت قبیلہ غطفان دی ہئی جیندے 1000 سوار انینہ دی قیادت وچ ہن۔ ایندے علاوہ بنی مرہ دے 400، بنی شجاع دے 700 تے کجھ دیگر قبائل دے افراد شامل ہن۔ مجموعی طور تے تعداد ݙاہ ہزار توں تجاوز کر ڳئی جیہڑی اوں زمانے وچ اوں علاقے دے لحاظ نال ہک انتہائی وݙی فوجی طاقت ہئی۔ اے فوج تیار تھی کے ابوسفیان دی قیادت وچ فروری یا مارچ 627ء وچ مسلماناں نال جنگ کرݨ کیتے مدینہ روانہ تھی ڳئی۔
حضرت محمد ﷺ کو ایں سازش دا علم تھیا تاں آپ ﷺ نے اصحاب نال مشورہ فرمایا۔ حضرت سلمان فارسی نے ہک دفاعی خندق کھٹݨ دا مشورہ ݙتا جیہڑی عرباں کیتے ہک نویں ڳالھ ہئی۔ حضور ﷺ کوں اے مشورہ پسند آیا چنانچہ خندق دی کھاٹی شروع تھی ڳئی۔ مدینہ دے اردگرد پہاڑ ہن تے گھر ہک ݙوجھے نال متصل ہن جیہڑے ہک قدرتی دفاعی فصیل دا کم کریندے ہن۔ ہک جگہ کوہِ عبیدہ تے کوہ راتج دے درمیان وچوں حملہ تھی سڳدا ہئی ایں واسطے اتھاں خندق کھٹݨ دا فیصلہ کیتا ڳیا۔ اوندی کھاٹی وچ حضور ﷺ سمیت سب لوگ شریک تھئے۔ اوں دوران سلمان فارسی نہایت جوش و خروش نال کم کریندے رہیے تے ایں وجہ توں انصار آکھݨ لڳے کہ سلمان ساݙے وچوں ہن تے مہاجرین آکھݨ لڳے کہ سلمان ساݙے توں ہن۔ ایندے تے حضور ﷺ نے فرمایا کہ 'سلمان میݙے اہلِ بیت اچوں ہن'۔ کھاٹی دے دوران حضرت سلمان فارسی رضی اللہ عنہ دے سامنے ہک وݙا سفید پتھر آ ڳیا جیہڑا انہاں توں تے ݙوجھے ساتھیاں توں نہ ترٹا۔ آخر حضرت محمد ﷺ خود تشریف گھن آئے تے کہاڑی دی ضرب لائی۔ ہک بجلی جیہی چمکی تے پتھر دا ایک ٹکڑا ترٹ کے الڳ تھی ڳیا۔ حضور ﷺ نے تکبیر بلند فرمائی۔ ݙوجھی تء تریجھی ضرب تے وی ایویں ہی تھیا۔ حضرت سلمان فارسی رضی اللہ عنہ نے سوال کیتا کہ ہر دفعہ بجلی چمکݨ دے بعد آپ ﷺ تکبیر کیوں بلند فرمیندن۔ حضور ﷺ نے جواب ݙتا کہ جݙݨ پہلی دفعہ بجلی چمکی تاں میں یمن تے صنعاء دے محلاں کوں کھلدے ݙٹھا۔ ݙوجھی مرتبہ بجلی چمکݨ تے میں شام و مغرب دے کاخہائے سرخ کوں فتح تھیندے ݙٹھا تے جݙݨ تریجھی وار بجلی چمکی تاں میں م ݙٹھا کہ کاخہائے کسریٰ میݙی امت دے ہتھوں مسخر تھی تھیسن'۔ ۔ ویہہ ݙینہہ وچ خندق مکمل تھی ڳئی۔ جیہڑی تقریباً پنج کلومیٹر لمبی ہئی، پنج ہتھ (تقریباً سوا ݙو توں ڈھائی میٹر) گہری ہئی تے اتنی چوڑی ہئی کہ ہک گھڑ سوار جست لا کے وی پار نہ کر سڳدا ہئی۔ مسلماناں دی تعداد 3000 دے قریب ہئی جیہڑے پندرہ سال توں زیادہ عمر دے ہن او جنگ وچ حصہ گھن سڳدے ہن۔

خندق کھٹݨ دے ترئے روز بعد دشمن دی فوج مدینہ پہنچ ڳئی تے خندق ݙیکھ کے مجبوراً رک ڳئی۔ انہاں دی عظیم فوج اوں خندق دی وجہتوں ناکارہ تھی کے رہ ڳئی۔ کئی ݙینہہ تک انہاں دے سپاہی خندق کوں پار کرݨ دی کوشش کریندے رہیے۔ کجھ ݙینہہ دے بعد عمرو ابن عبد ود دی قیادت وچ پنج سواراں(عمرو بن عبد ود، عکرمہ بن ابو جہل، ضرار بن الخطاب، نوفل بن عبد اللہ تے ابن ابی وھب) نے خندق کوں ہک کم چوڑی جگہ توں پار کر گھدا۔ عمرو بن عبد ود عرب دا مشہور سورما ہئی تے اوندی دہشت توں لوگ کنبدے ہن۔ اوں نے سپاہ اسلام کوں للکار کے جنت دا مذاق بݨیندے ہوئے آکھا کہ 'اے جنت دے دعویدارو کتھاں ہیوے؟ کیا کوئی ہے جینکوں میں جنت کوں روانہ کر ݙیواں یا او میکوں دوزخ وچ بھیڄ ݙیوے' تے اپݨی ڳالھ دی تکرار کریندا رہیا۔ حضور ﷺ نے فرمایا کہ 'کوئی ہے جیہڑا ایندے شر کوں ساݙے سروں دور کرے؟'۔ حضرت علی رضی اللہ عنہ نے آمادگی ظاہر فرمائی۔ اوں وقت حضور ﷺ نے انہاں کوں اجازت نہ ݙتی تے ݙوجھی تے ول تریجھی دفعہ پچھا۔ تریہاں دفعہ حضرت علی رضی اللہ عنہ ہی تیار تھئے۔ حضور ﷺ نے انہاں کوں اپݨا عمامہ تے تلوار عطا فرمائی تے فرمایا کہ ' کل ایمان کل کفر دے مقابلے تے ویندا پیا ہے'۔ ہک سخت جنگ جیندے دوران گرد و غبار چھا ڳیا، نعرہ تکبیر دی آواز آئی۔ حضور ﷺ نے فرمایا کہ 'خدا دی قسم علی نے اونکوں قتل کر ݙتے'۔ عمرو بن عبد ود دے قتل دی دہشت اتنی ہئی کہ اوندے باقی ساتھی فوراً فرار تھیوݨ لڳے۔ نوفل بن عبداللہ فرار تھیندے وقت خندق وچ ڈھے ڳیا جینکوں تلے لیہہ کے حضرت علی رضی اللہ عنہ نے قتل کر ݙتا۔ باقی فرار تھی ڳئے۔ حضور ﷺ نے فرمایا کہ ' روزِ خندق علی دی ضرب تمام جن و انس دی عبادت توں افضل ہے' ۔

ایں جنگ وچ مسلماناں دے چھی افراد شہید تھئے۔ مشرکین دے اٹھ توں زیادہ افراد ہلاک تھئے۔ مالی نقصان بہت شدید ہئی۔ اے مسلماناں دی شاندار فتح ہئی جیندے وچ خندق کھٹݨ دی تدبیر بڑی کم آئی۔ مشرکین بہت دیر تک ایں جنگ دے اثرات توں سنبھل نہ سڳے۔ ایں جنگ دے بارے وچ سورۃ احزاب وچ آیات 9 توں 25 نازل تھئے۔ ایں جنگ توں ہک ڳالھ واضح تھی ڳئی کہ یہودیاں تے اعتماد ٹھیک نی۔ یہودی قبیلہ بنی قریظہ دی عہد شکنی نے مسلماناں دے اکھیاں کھول ݙتے۔ چنانچہ اوندے بعد مسلماناں نے بنی قریظہ کوں سبق سکھاوݨ دی ٹھاݨی تے غزوہ خندق دے فوراً بعد خدائی احکام دے تحت انہاں دے ساتھ جنگ کیتی جینکوں غزوہ بنی قریظہ آہدن۔

غزوۂِ بنی قریظہ

مدینہ دے اندر ہک یہودی قبیلہ بنی قریظہ رہندا ہئی جیندے نال مسلماناں نے امن دا معاہدہ کر رکھا ہئی۔ غزوۂ خندق وچ انھاں نے مسلماناں دی کنڈ وچ چھرا گھونپݨ دی کوشش کیتی جیہڑی خدا دے فضل نال ناکام تھی ڳئی۔ اینہی وجہ توں مسلماناں نے انہاں نال جنگ کیتی تے عہد شکناں کوں ہلاک کر ݙتا۔ غزوہ خندق دے دوران مشرکین و یہود نے بنی قریظہ نال رابطہ کیتا تے مسلماناں کوں قتل کرݨ دی ترغیب ݙتی۔ یہودیاں نے مسلماناں نال معاہدہ کر رکھا ہئی ایں واسطے مسلماناں نے انہاں دی طرفوں بے فکری اختیار کیتی ہوئی ہئی۔ یہودیاں نے اپݨی قدیم فطرت دے عین مطابق دغا کیتا تے نو سو افراد مسلماناں تے حملے کیتے تیار تھی ڳئے۔ جݙݨ اے افواہ پھیلی تاں حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے سعد بن معاذ تے سعد بن عبادہ کوں تحقیق کیتے بنی قریظہ دی طرف بھیڄا۔ فیصلہ اے تھیا کہ اگر اے ڳال ٹھیک نکلی تاں ایندی اطلاع خفیہ طور تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کوں ݙتی ونڄے تاکہ مسلماناں دے حوصلے پست نہ تھیون۔ سے ڳال درست نکلی۔ بنو قریظہ کوں شک ہئی کہ اگر او مسلماناں دے نال عہد شکنی کرن تے قریش کنڈ پھیر کے چلے ونڄن تاں اچھا نہ تھیسی۔ ایں واسطے انہاں نے قریش توں کجھ انہاں دے لوگ بطور یرغمال منگے جینکوں قریش نے اپݨی توہین سمجھا۔ ایں دوران مسلمان یہودی سازش توں آگاہ تھی چکے ہن ایں واسطے انہاں نے راتاں کوں پنج سو سواراں دا گشت شروع کیتا تے نعرہ تکبیر لا کے بزدل یہودیاں دا جگر پاݨی کریندے رہیے۔ انہی وجوہ توں بنی قریظہ عملی طور تے حملہ نہ کر سڳے۔

ذی القعدہ۔ ذی الحجہ 5ھ (اپریل 627ء) دے دوران اے جنگ تںئی۔ 23 ذی القعدہ کو غزوہ خندق دے فوراً بعد حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم ترئے ہزار سپاہ دے نال بنی قریظہ نال جنگ کیتے روانہ تھئے تاکہ انہاں کوں انہاں دی عہد شکنی دی سزا ݙی ونڄے۔ نمازِ عصر قلعہ بنی قریظہ دے کول پڑھی ڳئی تے قلعہ دا محاصرہ کر گھدا ڳیا۔ ایں دوران تیر اندازی دے علاوہ کوئی جنگ نہ تھئی مگر بنی قریظہ سمجھ ڳئے کہ انہاں دی خیر نی تے مسلماناں نال مقابلہ نی تھی سڳدا۔ انہاں نے اپݨا نمائندہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے کول بھیڄا تے آکھا کہ او اپݨا مال گھن کے مدینہ چھوڑ ݙیسن مگر اے درخواست قبول نہ تھئی ول بنی قریظہ نے پیشکش کیتی کہ او اپݨا مال وی چھوڑیندن لیکن انہاں دی جان بخشی کیتی ونڄے۔ مگر حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کوں اے معلوم ہئی کہ اگر بنی قریظہ مدینے توں چلے ڳئے تاں او وی بنی نضیر جیہے دیگر یہودی قبائل دی طرح مسلماناں دے خلاف سارشاں کریندے رہسن۔ جݙݨ یہودی محاصرے توں تنگ آ ڳئے تاں انہاں نے حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کولوں درخواست کیتی کہ انہاں دے دیرینہ دوست ابولبابہ کوں انہاں دے کول مشورے کیتے بھیڄ ݙیون۔ ابو لبابہ اسلام گھن آئے ہن۔ جݙݨ ابولبابہ، بنی قریظہ دے کول پہنچے تاں انہاں نے پچھا کہ کیا اساں خود کوں مسلماناں دے حوالے کر ݙیؤں تاں ابو لبابہ نے اتوں اتوں آکھا کہ ہا حوالے کر ݙیو مگر ہتھ کوں گردن تے پھیر کے اشارے نال انہاں کوں ݙسا ݙتا کہ او گردن مار ݙیسن۔ ایں طرح ابولبابہ نے مسلماناں نال ہک طرح دی خیانت کیتی۔ انہاں کوں ایندا احساس تھیا تاں انہاں نے واپس آ کے اپݨے آپ کوں مسجد دے ستون نال ٻدھ گھدا تے کئی ݙینہہ ٻدھے رہیے جے تک خدا نے انہاں دی توبہ قبول نہ کیتی تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے انہاں دے رسیاں نہ کھولے۔ ابو لبابہ تا زندگی اپݨی توبہ تے قائم رہیے تے محلہ بنی قریظہ وچ ساری زندگی قدم نہ رکھا۔

ایں واقعے دے بعد بنی قریظہ دے کول کوئی چارہ نہ رہیا مگر اے کہ اپݨے آپ کوں مسلماناں دے حوالے کر ݙیون۔ بنی قریظہ ہی دی مرضی نال اے فیصلہ تھیا کہ انہاں دا فیصلہ سعد بن معاذ کریسن۔ سعد بن معاذ غزوہ خندق وچ لڳݨ والے ہک تیر دی وجہ توں زخمی ہن۔ انہاں نے اے فیصلہ کیتا کہ انہاں مردوں کوں قتل کر ݙتا ونڄے جیہڑے عہد شکن ہن، عورتاں کوں اسیر کیتا ونڄے تے انہاں دا مال ضبط کر گھدا ونڄے۔ اے فیصلہ ݙو وجوہ نال تھیا ہئی۔ ہک اے کہ یہودیاں دی مذہبی کتاب تورات دے مطابق ایں قسم دی عہد شکنی دی سزا موت ہئی تے ݙوجھے اے کہ بنی قریظہ تے مسلماناں دے درمیان معاہدے دی ہک شق اے ہئی کہ اگر او دغا کریسن تاں انہاں کوں قتل تے عورتاں کوں اسیر کر کے انہاں دا مال ضبط کرݨ دا اختیار حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے کول ہوسی۔ چنانچہ 700 یہودیاں کوں علی، زبیر تے قبیلہ اوس دے کجھ افراد نے قتل کیتا۔ ایں جنگ دے مالِ غنیمت وچ بہت ساری شراب وی شامل ہئی جینکوں زمین تے وہا ݙتا ڳیا۔

غزوۂِ بنی لحیان

بنولحیان او قبیلہ ہئی جیں نے حضرت محمد ﷺ دے صحابہ کرام کوں رجیع وچ قتل کیتا ہئی۔ اے حجاز دے بہت اندر عسفان دے مقام تے آباد ہن۔ ایں واسطے محمد ﷺ نے انہاں نال نبݨݨ وچ قدرے تاخیر فرمائی۔ جݙݨ کفار دے مختلف گروہاں وچ پُھٹ پئے ڳئی تے آپ ﷺ دشمن توں کسے قدر مطمئن تھئے تاں حضرت محمد ﷺ نے مدینہ دا انتظام ابن مکتوم کوں سونپا تے ݙو سو صحابہؓ تے ویہہ گھوڑیاں دے ہمراہ بنو لحیان تے یلغار فرمیندے ہوئے بطن غران دے مقام تک ونڄ پہنچے۔ اے بطن غران تے عسفان دے درمیان ہک وادی ہے جتھاں صحابہؓ کرام شہید کیتے ڳئے ہن۔ مسلمان فوج ݙو ݙینہہ اتھاں قیام کر کے ول حملے کیتے نکلے۔ مگر اتھاں بنو لحیان کوں خبر تھئی تے او پہاڑ دے چوٹیاں ول بھڄ نکلے تے انہاں دا کوئی آدمی مسلماناں دے ہتھ نہ لڳ سڳا۔ ول آپ ﷺ نے عسفان دا قصد کیتا تے اتھاں ݙاہ سواراں دا دستہ اڳاں بھیڄا تاکہ قریش کوں خبر تھی ونڄے تے مرعوب تھی ونڄن۔ اوں دستے نے کراع الغمیم تک چکر لایا۔ اوندے بعد آپ ﷺ کل چوݙہ ݙینہہ مدینہ تو باہر گزارݨ دے بعد واپس مدینہ تشریف گھن ڳئے۔

غزوۂِ ذی قرد

صلح حدیبیہ دے بعد حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم اپݨے سب توں وݙے دشمن قریش دے مکر و فریب تے شر و عداوت توں مطمئن تھی چکے ہن کیونکہ اے عہد تھیا ہئی کہ ݙاہ سال تک جنگ بند رہسی۔ تݙانہہ آپ ﷺ اپݨے سب توں شریر دشمن یہود دی طرف متوجہ تھئے کیونکہ یہود ہر پل مسلماناں کوں ستاوݨ وچ کوئی کسر نہ چھوڑیندے، تاں حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے اے فیصلہ فرمایا کہ او یہود نال نبڑسن۔ یہودی خیبر تے اوندے شمال وچ آباد ہن۔ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم انہاں دی طرف روانگی دی تیاری فرمیندے پئے ہن کہ اوں وقت ہک چھوٹا جیہا واقعہ درپیش تھیا جینکوں غزوۂ غابہ یا غزوہ ذی قرد آکھا ویندے۔

ایں واقعے دا خلاصہ اے ہے کہ حضرت محمد ﷺ نے اپݨے اُٹھ احد دے اطراف، غابہ دے اندر چرݨ کیتے بھیڄ ݙتے۔ نال ہی آپ ﷺ دا غلام رباح، اٹھاں دا چرواہا تے سلمہ بن اکوع ( ہک مرد صحابی دا ناں ) ہن۔ حضرت سلمہؓ دے نال ابوطلحہؓ وی ہن۔ اچانک عبد الرحمان بن عینہ فزاری نے اٹھاں تے چھاپہ مارا تے تمام اٹھ ہانک کے گھن ڳیا۔ سلمہؓ نے اپݨا گھوڑا رباح کوں ݙتا کہ او جلدی ونڄ کے مدینے وچ حضرت محمد ﷺ کوں آگاہ کرے تے سلمہ ؓ خود ہک ٹیلے تے کھڑے تھی ڳئے تے ترئے وار بلند آواز نال پکارا ’’یا صباحاہ‘‘ (ہائے صبح دا حملہ)، ول سلمہؓ حملہ آوراں دے پچھوں چل نکلے، او تیر وسیندے ہن تے سلمہؓ بن اکوع اے رجز پڑھدے ویندے ہن:

خُذُھَا ،أنَا ابنُ اَکُوُعِ وَالیَومُ الرُّضَّعِ

یعنی ’’اے گھن! میں اکوع دا بیٹا ہاں تے اڄ دا ݙینہہ کھیر پیوݨ والے دا ݙینہہ ہے‘‘ اوندے بعد جناب سلمہ بن اکوعؓ دشمن دا پیچھا کریندے ڳئے تے تیر وسیندے رہیے۔ آخرکار، جݙݨ دشمن یعنی عبد الرحمان بن عینہ فرازی ہک پہاڑ دے تنگ رستے وچ داخل تھیا تاں سلمہؓ پہاڑ دے اتے چڑھ ڳئے تے عبد الرحمان بن عینہ تے پتھر لڑھکاوݨ لگے۔ ایویں اوں نے تمام او اٹھ چھوڑ ݙتے جیہڑے اوں نے حضرت محمد ﷺ دی چراگاہ توں ہکلے ہن۔

ایندے باوجود وی سلمہ بن اکوعؓ اوندا پیچھا کریندے رہیے حتٰی کہ اوں نے ٻوجھ گھٹ کرݨ کیتے تریہہ چادراں تے تریہہ نیزے سٹ ݙتے۔ حضرت سلمہؓ انہاں تے بطور نشان تھوڑے تھوڑے پتھر سٹیندے ڳئے تاکہ انہاں کوں پہچاݨ گھدا ونڄے۔ ول او لوگ گھاٹی دے ہک تنگ موڑ تے ٻیہہ ڳئے۔ سلمہؓ نے ݙٹھا کہ رسول اللہ ﷺ دے شہسوار درختاں دے درمیان آندے پئے ہن۔ آڳوں جناب اخرم ول ابوقتادہؓ ول مقدادؓ ول اخرم تے عبد الرحمان وچ تکرار تھئی۔ اخرمؓ نے عبد الرحمان دے گھوڑے کوں زخمی کیتا مگر عبد الرحمان نے واپس انہاں کوں نیزہ مار کے شہید کر ݙتا تے انہاں دے گھوڑے تے ول آیا لیکن اتنے وچ ابوقتادہؓ عبد الرحمان دے سر تے ونڄ پہنچے تے اونکوں نیزہ مار کے قتل کر ݙتا۔ دشمن دے باقی آدمی بھڄ کھڑے تھئے۔ حضرت سلمہ وی انہاں دے نال پیدل بھڄدے ویندے ہن۔سورج ڈھلݨ توں کچھ دیر پہلے دشمن ہک گھاٹی وچ ونڄ پہنچا جیندے وچ ذی القرد ناں دا چشمہ ہئی۔ دشمن پیاسا ہئی تے پاݨی پیوݨا چاہندا ہئی۔ لیکن سلمہؓ نے اونکوں تیر مار کے پرے (زخمی) کر ݙتا۔ رسول ﷺ تے صحابہ ݙینہہ دھلݨ توں پہلے سلمہؓ دے کول پہنچے۔ سلمہؓ نے فرمایا کہ یارسول اللہﷺ ! اے سب پیاسے ہن۔ اگر تساں ساکوں سو آدمی ݙے ݙیو تاں میں انہاں دے جانوراں سمیت انہاں دے گردناں پکڑ آواں۔ آپ ﷺ نے فرمایا:

اکوع دے صاحبزادے (سلمہؓ)! توں قابو پا ڳئیں تے ہݨ نرمی کر۔ اوں وقت بنوغطفان وچ انہاں دی مہمان نوازی تھیندی پئی ہے۔

این غزوہ وچ سلمہ بن اکوعؓ کوں رسولﷺ نے پیدل تے سوار ݙوہاں دا حصہ ݙتا تے عضباء ݙاچی تے نال ٻلہھایا تے فرمایا: اڄ ساݙے بہترین سوار ابوقتادہؓ تے بہترین پیادے سلمہؓ ہن۔

اے غزوہ آپ ﷺ دے خیبر روانگی توں صرف ترئے روز پہلے پیش آیا۔ ایں غزوہ دے دوران مدینے دا انتظام آپ ﷺ نے ابن ام مکتوم کوں سونپا تے پرچم حضرت مقدادؓ کوں عطا فرمایا۔

صلح حدیبیہ

مکہ معظمہ توں ہک منزل دے فاصلے تے ہک کھوہ حدیبیہ دے ناں توں مشہور ہے, اتھاں ریاست مدینہ تے مشرکینِ مکہ دے درمیان مارچ 628ء کوں ہک معاہدہ تھیا جینکوں صلح حدیبیہ (عربی وچ صلح الحديبية) آہدن۔ 628ء (6 ھجری) وچ 1400 مسلماناں دے ہمراہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم مدینے توں مکہ دی طرف عمرے دے ارادہ توں روانہ تھئے۔ عرب دے رواج دے مطابق غیر مسلح افراد چاہے او دشمن کیوں نہ ہوون کعبہ دی زیارت کر سڳدے ہن جیندے وچ رسومات وی شامل ہ۔۔ ایہا وجہ ہئی کہ مسلمان تقریباً غیر مسلح ہن۔ مگر عرب دے رواج دے خلاف مشرکینِ مکہ نے حضرت خالد بن ولید (جیہڑے بعد و مسلمان تھی ڳئے) دی قیادت وچ ݙو سو مسلح سواراں دے نال مسلماناں کوں حدیبیہ دے مقام تے مکہ دے ٻاہر ہی روک گھدا۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ کوں سفیر بݨا کے مکہ بھیڄا۔ انھاں کوں اتھاں روک گھدا ڳیا۔ انہاں دے واپس آوݨ وچ تاخیر تھئی تاں آپ ﷺ نے صحابہ توں بیعت گھدی جیہڑی بیعت رضوان دے نام نغ مشہور ہے۔ اوں بیعت وچ مسلماناں نے عہد کیتا کہ او مردے دم تک حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا ساتھ نہ چھوڑیسن۔۔ تھوڑی دیر بعد حضرت عثمان رضی اللہ عنہ واپس آ ڳئے۔ ایں بیعت دی خبر مکہ والیاں کوں تھئی تے انھاں نے مسلماناں کوں جنگ کیتے تیار پاتا تاں صلح تے آمادہ تھی ڳئے۔ رسول پاک صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے مکہ والیاں دے شرائط قبول فرما گھدے۔

آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ وسلم نے حضرت علی بن ابی طالب رضی اللہ عنہ کولوں اے صلح نامہ لکھوایا۔ صلح حدیبیہ تک مسلمان انتہائی طاقتور تھی چکے ہن مگر اے یاد رہوے کہ اوں وقت مسلمان جنگ دی تیاری دے نال نہ آئے ہن۔ اینہی واسطے بعض لوگ چاہندے ہن کہ جنگ ضرور تھیوے۔ خود مسلماناں وچ ایسے لوگ ہن جنہاں کوں معاہدے دے شرائط پسند نہ ہن مثلاً اگر کوئی مسلمان مکہ دے لوگاں دے کول چلا ونڄے تاں اونکوں واپس نہ کیتا ویسی مگر کوئی مشرک مسلمان تھی کے اپݨے بزرگاں دی اجازت دے بغیر مدینہ چلا ونڄے تاں اونکوں واپس کیتا ویسی۔ مگر حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی دانشمندی نال صلح دا معاہدہ تھی ڳیا۔ اس دی بنیادی شق اے ہئی کہ ݙاہ سال تک جنگ نہ لڑی ویسی تے مسلمان ایں سال واپس چلے ویسن تے عمرہ کیتے اڳلے سال آسن۔ چنانچہ مسلمان واپس مدینہ آئے تے ول 629ء وچ حج کیتا۔ ایں معاہدے دے بہت سود مند اثرات برآمد تھئے۔

معاہدہ اے ہئی:

"ابتدا اللہ دے ناں توں۔ امن دے اے شرائط محمد بن عبداللہ (صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم) تے سہیل بن عمرو سفیرِ مکہ دے درمیان طے تھئے۔ ݙاہ سال تک کوئی جنگ نہ تھیی۔ کوئی وی (حضرت) محمد (صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم) دا ساتھ ݙیوݨا چاہے یا انہاں نال معاہدہ کرݨا چاہے تاں ایں امر اچ آزاد ہے۔ اینہی طرح کوئی وی قریش (مشرکینِ مکہ) دا ساتھ ݙیوݨا چاہے یا انہاں نال معاہدہ کرݨا چاہے تاں ایں امر وچ آزاد ہے۔ کوئی وی جوان آدمی یا ایسا شخص جیندا باپ زندہ ہووے، (حضرت) محمد (صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم) دی طرف اپݨے والد یا سرپرست دی اجازت دے بغیر ونڄے تاں اونکوں اوندے والد یا سرپرست کوں واپس کر ݙتا ویسی لیکن اگر کوئی وی قریش دی طرف ونڄے تاں اونکوں واپس نہ کیتا ویسی۔ ایں سال (حضرت) محمد (صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم) مکہ وچ داخل تھئے بغیر واپس چلے ویسن۔ مگر اڳلے سال او تے انہاں دے ساتھی مکہ وچ داخل تھی سڳدن، ترئے ݙینہہ گزار سڳدن تے طواف کر سڳدن۔ انہاں ترئے ݙینہاں اچ قریشِ مکہ اردگرد دے پہاڑیاں توں ہٹ ویسن۔ جݙݨ (حضرت) محمد (صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم) تے انہاں دے ساتھی مکہ وچ داخل تھیسن تاں غیر مسلح ہوسن سوائے انہاں سادہ تلواراں دے جیہڑے عرب ہمیشہ اپݨے نال رکھدن“۔ ایں سال مسلمان جیہڑے تعداد وچ تھوڑے تے غیر مسلح ہن، جنگ توں محفوظ رہیے تے ایندے توں اڳلے سال مکہ وچ داخل تھئے۔ معاہدہ دے دوران پہلے حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا اسمِ گرامی 'محمد رسول اللہ ' ( صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم) لکھا ڳیا مگر مشرکین کوں اعتراض تھیا تاں حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے اپݨا ذاتی اسمِ مبارک لکھوا گھدا۔

غزوۂِ خیبر

محرم 7ھ (مئی 628ء) اچ مسلماناں تے یہودیاں دے درمیان اے جنگ تھئی جیندے وچ مسلمان فتح یاب تھئے۔ خیبر، یہودیاں دا مرکز ہئی جیہڑا مدینہ توں 150 کلومیٹر عرب دے شمال مغرب اچ ہئی، جتھوں او ݙوجھے یہودی قبائل نال رل کے مسلماناں دے خلاف سازشاں کریندے رہندے ہن۔ چنانچہ مسلماناں نے ایں مسئلے کوں ختم کرݨ کیتے اے جنگ شروع کیتی۔

خیبر دا علاقہ بالخصوص ایندے کئی قلعے یہودی فوجی طاقت دے مرکز ہن جیہڑے ہمیشہ مسلماناں کیتے خطرہ بݨے رہیے تے مسلماناں دے خلاف کئی سازشاں وچ شریک رہیے۔ انہاں سازشاں وچ غزوہ خندق تے غزوہ احد دے دوران یہودیاں دی کارروائیاں شامل ہن۔ ایندے علاوہ خیبر دے یہود نے قبیلہ بنی نظیر کوں وی پناہ ݙتی ہئی جیہڑے مسلماناں دے نال سازش تے جنگ وچ ملوث رہیے ہن۔ خیبر دے یہود دے تعلقات بنو قریظہ دے نال وی ہن جنہاں نے غزوہ خندق وچ مسلماناں نال عہد شکنی کریندے ہوئے انہاں سخت مشکل نال دوچار کر ݙتا ہئی۔ خیبر والیاں نے فدک دے یہودیاں دے علاوہ نجد دے قبیلہ بنی غطفان دے نال وی مسلماناں دے خلاف معاہدے کیتے ہن۔ محرم 7ھ (مئی 628ء) وچ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم 1600 دی فوج دے نال، جنہاں وچوں ہک سو توں کجھ زائد گھڑ سوار ہن، خیبر دی طرف جنگ دے ارادے نال روانہ تھئے تے پنج چھوٹے قلعے فتح کرݨ دے بعد قلعہ خیبر دا محاصرہ کر گھدا جیہڑا دشمن دا سب توں وݙا تے اہم قلعہ ہئی۔ اے قلعہ ہک نسبتاً اچی پہاڑی تے بݨا ہویا ہئی تے اوندا دفاع بہت مضبوط ہئی۔ یہودیاں نے عورتاں تے ٻال ہک قلعے وچ تے سامانِ خورد و نوش و دیگر ساز و سامان ہک ٻئے قلعے وچ رکھ ݙتا تے ہر قلعے تے تیر انداز تعینات کر ݙتے جیہڑے قلعے وچ داخل تھیوݨ دی کوشش تے تیراں دی بارش کر ݙیندے ہن۔ مسلماناں نے پہلے پنج قلعیاں کوں ہک ہک کر کے فتح کیتا جیندے وچ پنجاہ مجاہدین زخمی تے ہک شہید تھئے۔ یہودی رات دی تاریکی وچ ہک توں ݙوجھے قلعے تک اپݨا مال و اسباب تے لوگاں کوں منتقل کریندے رہیے۔ باقی ݙو قلعیاں وچ قلعہ قموص سب توں بنیادی تے وݙا ہئی تے ہک پہاڑی تے بݨا ہویا ہئی۔ حضور ﷺ نے واری واری حضرت ابوبکر، حضرت عمر تے حضرت سعد بن عبادہ دی قیادت وچ افواج ایں قلعے کوں فتح کرݨ کیتے بھیڄے مگر مسلمان کامیاب نہ تھی سڳے۔ ول حضور ﷺ نے ارشاد فرمایا کہ کل میں اونکوں علم ݙیساں جیہڑا اللہ تے اوندے رسول ﷺ نال محبت کریندے تے اللہ تے اوندا رسول ﷺ اوندے نال محبت کریندن۔ او شکست کھاوݨ والا تے بھڄݨ والا نی۔ خدا اوندے ݙوہاں ہتھاں نال فتح عطا کریسی۔ اے سݨ کے اصحاب خواہش کرݨ لڳے کہ اے سعادت انہاں کوں نصیب تھیوے۔ اڳلے ݙینہہ حضور ﷺ نے حضرت علی کرم اللہ وجہہ کوں طلب فرمایا۔ صحابہ کرام نے ݙسیا کہ انہاں کوں آشوبِ چشم ہے۔ لیکن جݙݨ حضرت علی کرم اللہ وجہہ آئے تاں حضور ﷺ نے اپݨا لعابِ دہن مبارک انہاں دے اکھیاں اچ لایا جیندے بعد تا زندگی انہاں کوں کݙہیں آشوب چشم نہ تھیا۔ حضرت علی کرم اللہ وجہہ قلعے تے حملہ کرݨ کیتے پہنچے تاں یہودیاں دے مشہور پہلوان مرحب دا بھائی مسلماناں تے حملہ آور تھیا مگر حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے اونکوں قتل کر ݙتا تے اوندے ساتھی بھڄ ڳئے۔ اوندے بعد مرحب رجز پڑھدا ہویا میدان وچ اترا۔ اوں نے زرہ بکتر تے خود پاتا ہویا ہئی۔ اوندے نال ہک زبردست لڑائی دے دوران حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے اوندے سر تے تلوار دا ایسا وار کیتا کہ اوندا خود تے سر درمیان توں ݙو ٹکڑے تھی ڳیا۔ اوندی ھلاکت تے خوفزدہ تھی کے او دے ساتھی بھڄ کے قلعے وچ پناہ گزین تھی ڳئے۔ حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے قلعے دا دروازہ جیہڑا ویہہ آدمی کھلیندے ہن، اکھاڑ گھدا تے اونکوں قلعے دے دروازے دے سامݨے والی خندق تے رکھ ݙتا تاکہ افواج گھڑ سواراں سمیت قلعے وچ داخل تھی سڳن۔ ایں فتح موچ 93 یہودی ہلاک تھئے تے قلعہ فتح تھی ڳیا۔ مسلماناں کوں شاندار فتح تھئی۔ حضور ﷺ نے یہودیاں کوں انہاں دی خواہش تے پہلے دی طرح خیبر اچ رہݨ دی اجازت ݙتی تے انہاں دے نال معاہدہ فرمایا کہ او اپݨی آمدنی دا نصف بطور جزیہ مسلماناں کوں ݙیسن تے مسلمان جݙݨ مناسب سمجھسن انہاں کوں خیبر توں کڈھ ݙیسن۔ ایں جنگ وچ بنی نضیر دے سردار حئی بن اخطب دی بیٹی صفیہ وی قید تھئے جنہاں کوں آزاد کر کے حضور ﷺ نے انہاں نال نکاح فرمایا۔

ایں جنگ نال مسلماناں کوں ہک حد تک یہودیاں دے گھناؤنے سازشاں توں نجات مل ڳئی تے انہاں کوں معاشی فوائد وی حاصل تھئے۔ اینہی جنگ دے بعد بنو نضیر دی ہک یہودی عورت جیندا ناں زینب ہئی، نے حضور ﷺ کوں گوشت پیش کیتا جیندے وچ ہک سریع الاثر زہر ملا ہویا ہئی۔ حضور ﷺ نے اونکوں اے محسوس تھیوݨ تے تھک ݙتا کہ اس وچ زہر ہے مگر آپ ﷺ دے ہک صحابی حضرت بشر بن براء رضی اللہ عنہ جیہڑے آپ صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دے نال کھاݨے وچ شریک ہن، شہید تھی ڳئے۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم نے حسب عادت اپݨا بدلہ تاں اوں عورت توں نہ گھدا لیکن حضرت بشر رضی اللہ عنہ دی شہادت دے بدلے اوں عورت کوں قتل کر ݙتا ڳیا۔ ہک روایت دے مطابق بسترِ وفات تے حضور ﷺ نے فرمایا ہئی کہ انہاں دی بیماری اوں زہر دا اثر ہے جیہڑا خیبر وچ ݙتا ڳیا ہئی۔
مسلماناں کوں ایں جنگ توں بھاری تعداد وچ جنگی ہتھیار ملے جنہاں نال مسلماناں دی طاقت ودھ ڳئی۔ ایں جنگ دے اٹھارہ مہینے بعد مکہ فتح تھی ڳیا۔ ایں جنگ دے بعد حضرت جعفر طیار رضی اللہ عنہ حبشہ توں واپس آئے تاں حضور ﷺ نے فرمایا کہ سمجھ اچ نی آندا کہ میں کیہڑی ڳال کیتے زیادہ خوشی مناواں۔ فتحِ خیبر کیتے یا جعفر دی واپسی کیتے ۔

عمرۃ القضاء

عمرۃ القضاءصلح حدیبیہ دی وجہ توں اوں سال عمرہ کیتے بغیر مدینہ واپس ونڄݨ دے بعد اڳلے سال اونہی عمرے کوں ادا کیتا ڳیا جیندا ناں عمرۃ القضاء تھی ڳیا۔ چونکہ حدیبیہ دے صلح نامے وچ ہک شق اے وی ہئی کہ آئندہ سال حضور ﷺ مکہ آ کے عمرہ ادا کریسن تے ترئے ݙینہہ مکہ وچ قیام فرمیسن۔ ایندے دے مطابق ماہ ذوالقعدہ 7ھ وچ آپ ﷺ نے عمرہ ادا فرماوݨ کیتے مکہ روانہ تھیوݨ دا عزم فرمایا تے اعلان کرا ݙتا کہ جیہڑے لوگ گزشتہ سال حدیبیہ وچ شریک ہن او سب میݙے نال ڄلن۔ چنانچہ بجز انہاں لوگاں دے جیہڑے جنگ خیبر وچ شہید یا وفات پا چکے ہن، سب نے اے سعادت حاصل کیتی۔

حضورﷺ کوں چونکہ کفار مکہ تے بھروسا نہ ہئی کہ او اپݨے عہد کوں پورا کریسن، ایں واسطے آپ ﷺ جنگ دی پوری تیاری دے نال روانہ تھئے۔ بوقت روانگی ابو رہم غفاری کوں آپ ﷺ نے مدینہ تے حاکم بݨا ݙتا تے ݙو ہزار مسلماناں دے نال جنہاں وچ ہک سو گھوڑیاں تے سوار ہن، آپ ﷺ مکہ کیتے روانہ تھئے۔ سٹھ اٹھ قربانی کیتے نال ہن۔ جݙݨ کفار مکہ کوں خبر ملی کہ حضورﷺ ہتھیاراں تے سامان جنگ دے نال مکہ تشریف گھدی آندن تاں او بہت گھبرائے تے انہاں نے چند آدمیاں کوں صورت حال دی تحقیقات کیتے مرالظہران تک بھیڄا۔ محمد بن مسلمہ جیہڑے اسپ سواراں دے افسر ہن، قریش دے قاصداں نے انہاں نال ملاقات کیتی۔ انہاں نے اطمینان ݙیوایا کہ نبی ﷺ صلح نامہ دی شرط دے مطابق بغیر ہتھیار دے مکہ مکرمہ داخل تھیسن۔ اے سݨ کے کفار قریش مطمئن تھی ڳئے۔

چنانچہ حضور ﷺ جݙݨ مقام یاجج پہنچے جیہڑا مکہ توں اٹھ میل دور ہے تاں تمام ہتھیاراں کوں اوں جگہ رکھ ݙتا تے بشیر بن سعد دی ماتحتی وچ چند صحابہ کرام کوں انہاں ہتھیاراں دی حفاظت کیتے متعین فرما ݙتا تے اپݨے نال ہک تلوار دے سوا کوئی ہتھیار نہ رکھا تے صحابہ کرام دے مجمعے دے نال لبیک پڑھدے ہوئے حرم دی طرف ودھے۔ جݙݨ رسول اکرم ﷺ حرم کعبہ وچ داخل تھئے تاں کجھ کفار قریش مارے حسد دے اوں منظر دی تاب نہ جھل سڳے تے پہاڑاں تے ٹر ڳئے۔ مگر کجھ کفار اپݨے دارالندوہ(کمیٹی گھر) دے پاس کھڑے اکھیاں پھاڑ پھاڑ کے بادهٔ توحید و رسالت نال مست تھیوݨ والے مسلماناں دے طواف دا نظارہ کرݨ لڳے تے آپس وچ آکھݨ لڳے کہ اے مسلمان بھلا کیا طواف کریسن؟ انہاں کوں تاں بکھ تے مدینے دے بخار نے کچل کے رکھ ݙتے۔ حضور ﷺ نے مسجد حرام وچ پہنچ کے اضطباع فرما گھدا۔ یعنی چادر کوں ایں طرح ولہیٹ گھدا کہ آپ ﷺ دا سڄا شانہ تے بازو کھل ڳیا تے آپ ﷺ نے فرمایا کہ خدا اوندے تے اپݨی رحمت نازل فرماوے جیہڑا انہاں کفار دے سامݨے اپݨی قوت دا اظہار کرے۔ ول آپ ﷺ نے اپݨے اصحاب دے نال شروع دے ترئے پھیریاں وچ شانیاں کوں ہلا ہلا کے تے خوب اکڑدے ہوئے چل ک طواف فرمایا۔ ایں عمل کوں عربی زبان وچ رمل آہدن۔ چنانچہ اے سنت اڄ تک باقی ہے تے قیامت تک باقی رہسی کہ ہر طواف کعبہ کرݨ والا شروع طواف دے ترئے پھیریاں وچ رمل کریندے۔

جنگِ موتہ

اے جنگ جمادی الاول 8ھ (ستمبر 629ء) وچ جنوب مغربی اردن وچ موتہ دے مقام تے تھئی جیہڑا دریائے اردن تے اردن دے شہر کرک دے درمیان ہے۔ ایندے وچ حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم شریک نہ ہن، ایں کیتے اینکوں غزوہ نی آہدے بلکہ جنگ یا سریہ یا معرکہ (عربی وچ معركة مؤتہ) آہدن۔ ایندے وچ حضرت علی المرتضیٰ سمیت کئی جلیل القدر صحابہ شامل نہ ہن۔ اے جنگ بازنطینی (مشرقی رومی) افواج تے مسلماناں دے درمیان تھئی۔ بازنطینی افواج وچ نصف عرب مسیحی وی شامل ہن جنہاں دا تعلق اردن و بلاد شام نال ہئی۔ جنگ کہیں واضح نتیجے دے بغیر ختم تھئی تے طرفین (اڄ دے مسلمان تے مغربی دنیا) اینکوں اپݨی اپݨی فتح سمجھدن۔

Muta-battle-place

صلح حدیبیہ دے بعد مسلمان تے قریش دے درمیان کجھ وقت کیتے جنگ نہ تھئی۔ یمن دے ساسانی گورنر دے اسلام قبول کرݨ دے نال نال اوندے قبائل وی مسلمان تھی ڳئے ہن۔ اوں طرفوں اطمینان دے بعد حضور ﷺ نے اسلام دی تبلیغ کیتے کجھ سفیر اردن تے شام دے عرب قبائل دی طرف روانہ فرمائے جنہاں کوں انہاں قبائل نے سفارتی روایات دے خلاف قتل کر ݙتا۔ اے عرب قبائل بازنطینی سلطنت (مشرقی روم دی سلطنت) دے واج گزار ہن۔ سفیراں دے قتل دے بعد انہاں قبائل دی سرکوبی کیتے حضور ﷺ نے 3000 دی ہک فوج تیار کر کے مغربی اردن دی طرف روانہ فرمائی۔ حضور ﷺ نے سپہ سالاراں دی ترتیب اے رکھی کہ زید بن حارثہ کوں اوں لشکر دا امیر مقرر فرمایا، انہاں دی شہادت دی صورت وچ جعفر کوں مقرر فرمایا تے انہاں دی شہادت دی صورت وچ عبداللہ بن رواحہ کوں مقرر فرمایا تے اے کہ اگراو وی شہید تھی ونڄن تاں لشکر اپݨا امیر خود چݨ گھنے۔ ݙوجھی طرفوں ہرقل دی قیادت وچ ہک لکھ رومی تے ہک لکھ عرب قبائل تے مشتمل فوج تیار تھئی جیہڑی مروجہ ہتھیاراں نال لیس ہئی۔ جݙݨ مسلمان، موتہ پہنچے تے دشمناں دی تعداد دا پتہ چلا تاں انہاں نے پہلے سوچا کہ مدینہ توں مزید کمک آوݨ دا انتظار کیتا ونڄے مگر عبداللہ بن رواحہ نے اسلامی فوج دی ہمت افزائی کیتی تے اسلامی فوج نے پیش قدمی جاری رکھدے ہوئے جنگ کیتی۔

جنگ شروع تھئی تاں زید بن حارثہ نے شجاعت نال جنگ شروع کیتی، رومی افواج تجربہ کار ہن۔ انہاں نےزید بن حارثہ رضی اللہ عنہ کوں نیزیاں نال زمین تے ڈھہا کے شہید کر ݙتا تاں جعفر طیار رضی اللہ عنہ نے علم سنبھال کے اسلامی افوج دی قیادت کیتی مگر جݙݨ او گھیرے وچ آ ڳئے تے محسوس کر گھدا کہ ہݨ شہادت قسمت وچ لکھی ہے تاں اپݨا گھوڑا فارغ کر ݙتا تے پیدل نہایت خونریز جنگ کیتی تے 80 زخم کھادے۔ ایں دوران انہاں دے ݙوہیں ہتھ کٹیج ڳئے تے اے شہید تھی ڳئے۔ انہاں دے بعد حضرت عبداللہ بن رواحہ نے علم سنبھالا تے رومی افواج دے مرکز وچ زبردست حملہ کیتا۔ شدید لڑائی وچ او وی شہید تھی ڳئے۔ ۔ جݙݨ اے تریہے نامزد قائد شہید تھی ڳئے تاں اسلامی فوج نے حضرت خالد بن ولید کوں اپنا امیر چݨیا۔خالد بن ولید حال ہی وچ اسلام گھنائے ہن تے اعلیٰ درجہ دے سپاہی تے جنگجو ہن۔ انہاں نے بھانپ گھدا ہئی کہ مسلماناں دے جنگ جیتݨ دے امکانات بہت کم ہن۔ اونہی اثناء وچ رات تھی ڳئی۔ انہاں نے اپݨی افواج کوں پچھاں ہٹا گھدا۔ انہاں نے ہک زبردست جنگی حربہ اختیار فرمایا۔ انہاں نے ٻہوں سارے سپاہییاں کوں پہاڑ دی اوٹ وچ بھیڄ ݙتا تے انہاں کوں آکھا کہ اڳلی صبح نویں جھنڈیاں دے نال گرد و غبار اݙیندے ہوئے پچھوں اسلامی فوج وچ شامل تھی ونڄݨا۔ ایں تدبیر نال رومی سمجھے کہ مدینہ منورہ توں مسلماناں کیتے نویں امداد آ ڳئی ہے۔ رومیاں نے اپݨی فوج کوں پچھوں ہٹا گھدا تے جنگ رک ڳئی۔ ایں طرح ݙوہیں افواج واپس چلے ڳئے تے مسلماناں کوں ݙو لکھ رومی فوج توں بچا کے مدینہ واپس گھنایا ڳیا۔

جنگ کوں کہیں فریق دی فتح یا شکست نی اکھیج سڳدا۔ البتہ نتائج مسلماناں دے حق وچ نکلے۔ اول تاں لوگاں نے پہلی دفعہ ݙٹھا کہ رومیاں دے اتنے وݙے لشکر کوں کہیں نے للکارا ہووے تے بچ کے نکل ڳیا ہووے۔ لوگاں دے ذہن توں رومیاں دی دہشت کہیں قدر گھٹ ڳئی۔ دوم اے کہ بلاد شام و اردن دے لوگاں کوں مسلماناں تے انہاں دی زبردست طاقت دا تعارف تھی ڳیا کیونکہ اے پہلی اسلامی فوج ہئی جیہڑی مدینے توں ایں قدر دور ونڄ کے لڑی۔ اوں علاقے دے لوگاں کیتے مسلماناں دا جذبہ شہادت ہک بالکل نویں چیز ہئی۔ ہک ٻیا فائدہ اے تھیا کہ مشرکینِ مکہ نے مسلماناں کوں کمزور سمجھݨا شروع کر کے ایسے اقدام کیتے جیہڑے صلح حدیبیہ دے خلاف ہن۔ اوندے نال صلح حدیبیہ مشرکین دی طرفوں ٹٹ ڳیا تے مسلمانوں نے اوندے بعد مکہ کوں فتح کر گھدا۔

مسلمان چونکہ اے جنگ واضح طور تے نہ جیت سڳے ہن اس واسطے مکہ دے مشرک قریش نے مسلماناں کوں کمزور سمجھا تے صلح حدیبیہ دی پروا نہ کریندے ہوئے قبیلہ بنی خزاعہ دے کجھ لوگ شہید کر ݙتے۔ اے صلح حدیبیہ دا اختتام ہئی کیونکہ قبیلہ بنی خزاعہ دے نال مسلماناں دے معاہدے ہن تے قریش صلح حدیبیہ دی رو نال انہاں نال جنگ و قتال نہ کر سڳدے ہن۔ ابوسفیان نے بھانپ گھدا کہ ہݨ انہاں دی خیر نی تے مسلمان ایں ڳال دا بدلہ ضرور گھنسن۔ اوں نے مدینہ دا دورہ وی کیتا تاکہ صلح حدیبیہ دی تجدید کیتی ونڄے مگر حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے جواب نہ ݙتا تے ابوسفیان غصے دی حالت وچ مکہ واپس چلا ڳیا ۔ قتل شدہ افراد دے قبیلے نے مسلماناں توں فریاد کیتی تے اوندے بعد حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے مکہ فتح کرݨ دا فیصلہ فرمایا تے نتیجتاً رمضان 8ھ وچ مکہ فتح تھی ڳیا۔

فتح مکہ

فتح مکہ (جینکوں فتح عظیم وی آکھا ویندے) عہد نبوی صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا ہک غزوہ ہے جیہڑا 20 رمضان سنہ 8 ہجری بمطابق 10 جنوری سنہ 630 عیسوی کوں پیش آیا، ایں غزوہ دی بدولت مسلماناں کوں شہر مکہ تے فتح نصیب تھئی تے اینکوں اسلامی قلمرو وچ شامل کر گھدا ڳیا۔ ایں غزوہ دا سبب قریش مکہ دی جانب توں اوں معاہدے دی خلاف ورزی ہئی جیہڑا انہاں دے تے مسلماناں دے درمیان تھیا ہئی یعنی قریش مکہ نے اپݨے حلیف قبیلہ بنو دئل بن بکر بن عبد منات بن کنانہ (اوندی ہک خاص شاخ جینکوں بنو نفاثہ آکھا ویندے) نے بنو خزاعہ دے خلاف قتل و غارت وچ مدد کیتی ہئی تے چونکہ بنو خزاعہ مسلماناں دا حلیف قبیلہ ہئی اس کیتے ایں حملے کوں قریش مکہ دی جانب توں ایں معاہدے دی خلاف ورزی سمجھا ڳیا جیہڑا مسلماناں تے قریش دے درمیان تھیا ہئی، اے معاہدہ "صلح حدیبیہ" دے ناں نال معروف ہے۔ اینہی معاہدے دی خلاف ورزی دے جواب وچ نبی مکرم حضرت محمد صلی اللہ علیہ و سلم نے ہک عظیم الشان لشکر تیار فرمایا جیہڑا ݙاہ ہزار مجاہدین تے مشتمل ہئی۔ لشکر اڳاں ودھدا رہیا اتھاں تک کہ مکہ پہنچ ڳیا تے بغیر کہیں مزاحمت دے مکہ وچ پر امن طریقے نال داخل تھی ڳیا سوائے ہک معمولی جیہی جھڑپ دے جیندے سپہ سالار حضرت خالد بن ولید کوں اوں وقت سامݨا تھیا جݙݨ قریش دی ہک ٹولی نے عکرمہ بن ابی جہل دی قیادت وچ مسلماناں نال مزاحمت کیتی تے ول خالد بن ولید رضی اللہ عنہ کوں انہاں نال قتال کرݨا پیا جیندے نتیجے وچ ٻارہاں کفار مارے ڳئے تے باقی بھڄ ڳئے، جبکہ ݙو مسلمان وی شہید تھئے. جݙݨ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و سلم مکہ داخل تھئے تے لوگاں کوں اطمینان تھی ڳیا تاں آپ ﷺ کعبہ دے کول آئے تے اوندا طواف فرمایا۔ اثنائے طواف کعبہ دے ارد گرد موجود بتاں کوں اپݨے کول موجود تیر نال سٹیندے تے پڑھدے: جَاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا و جَاءَ الْحَقُّ وَمَا يُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا يُعِيدُ، "جاء الحق و زھق الباطل ان الباطل کان زھوقا" (ترجمہ: حق آݨ پہنچا تے باطل مٹ ڳیا تے یقیناً باطل ایسی ہی چیز ہے جیہڑا مٹݨ والا ہے) تے پڑھدے "جاء الحق وما يبدئ الباطل وما يعيد" (ترجمہ: حق آچکا ہے تے باطل وچ نہ کچلجھ شروع کرݨ دا دم ہے، نہ دوبارہ کرݨ کا)۔ کعبہ وچ بتاں دے تصویراں آویزاں ہن تے انہاں دے مجسمے نصب ہن، رسول اللہ صلی اللہ علیہ و سلم نے انہاں کوں وی ہٹاوݨ تے تروڑݨ دا حکم ݙتا جیندی تعمیل کیتی ڳئی، جݙݨ نماز دا وقت تھیا تاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و سلم نے بلال ابن رباح کوں حکم فرمایا کہ کعبہ دے اتے چڑھ ونڄن تے اذان ݙیون، بلال کعبہ تے چڑھے تے اذان ݙتی۔

فتح مکہ دے بعد ہک کثیر تعداد حلقہ بگوش اسلام تھئی جنہاں وچ سرفہرست سردار قریش و کنانہ ابو سفیان تے اوندی بیوی ہند بنت عتبہ ہن۔ اینہی طرح عکرمہ بن ابو جہل، سہیل بن عمرو، صفوان بن امیہ تے ابوبکر صدیق دے والد ابو قحافہ دے اسمائے گرامی قابل ذکر ہن۔ صلح حدیبیہ ݙاہ سال کیتے تھئی ہئی مگر 630ء دے بالکل شروع وچ مشرکینِ مکہ دے اتحادی قبیلے بنو بکر نے مسلماناں دے اتحادی قبیلے بنو خزاعہ تے حملہ کیتا تے کئی آدمی قتل کر ݙتے۔ اوں دوران مکہ دے مشرکین قریش نے چہرے تے نقاب سٹ کے بنو بکر دی مدد وی کیتی مگر اے ڳال راز نہ رہ سڳی۔ اے صلح حدیبیہ دا اختتام ہئی۔ مسلمان ایں وقت تک بہت طاقتور تھی چکے ہن۔ ابوسفیان نے بھانپ گھدا ہئی کہ ہݨ مسلمان ایں ڳال دا بدلہ گھنسن، ایں واسطے اوں نے صلح کوں جاری رکھݨ دی کوشش دے طور تے مدینے دا دورہ کیتا۔ ابوسفیان اپݨی بیٹی حضرت سیدہ امِ حبیبہ دے گھر پہنچا، جیہڑے اسلام گھن آئے ہن تے حضور ﷺ دی زوجہ ہن۔ جݙݨ اوں نے بسترے تے ٻہوݨا چاہا تاں حضرت امِ حبیبہ نے بسترا تے چادر ولہیٹ ݙتی تے ابوسفیان کوں ٻہوݨ نہ ݙتا۔ اوں نے حیران تھی کے پچھا کہ بسترا کیوں ولہیٹا ڳیا ہے تاں حضرت ام حبیبہ رضی اللہ عنہا نے جواب ݙتا کہ 'تساں مشرک ہیوے تے نجس ہو ایں واسطے میں مناسب نی سمجھا کہ تساں رسولﷺ دی جگہ تے ٻہوو۔ جݙٹ ابوسفیان نے صلح دی تجدید کیتے حضور ﷺ توں رجوع کیتا تاں آپ ﷺ نے کوئی جواب نہ ݙتا، ول اوں نے کئی بزرگاں دی وساطت نال کوشش کیتی مگر کامیاب نہ تھیا۔ سخت غصے تے مایوسی وچ اوں نے تجدیدِ صلح دا یکطرفہ اعلان کیتا تے مکہ واپس چلا ڳیا۔ قبیلہ بنو خزاعہ نے حضور ﷺ توں فریاد کیتی تاں آپ ﷺ نے مکہ فتح کرݨ دا فیصلہ فرمایا۔ بنو خزاعہ نے اپݨے ہک شاعر عمرو ابن خزاعہ کوں بھیڄا جیں نے دردناک اشعار پڑھے تے ݙسایا کہ او 'وتیرہ' دے مقام تے رکوع و سجود وچ مشغول ہن تاں قریش نے انہاں تے حملہ کر ݙتا تے ساݙا قتلِ عام کیتا۔ حضور ﷺ نے اوں کوں فرمایا کہ اساں تہاݙی مدد کریسوں۔

حضور ﷺ نے روانگی دا مقصد ݙسے بغیر اسلامی فوج کوں تیار فرمایا تے مدینہ تے قریبی قبائل دے لوگاں کوں وی نال ملایا۔ لوگاں دے خیال وچ صلحِ حدیبیہ حالی قائم ہئی، ایں واسطے کہیں دے گمان وچ نہ ہئی کہ اے تیاری مکہ روانگی دی ہے۔ حضور ﷺ نے مدینہ توں ٻاہر ونڄݨ والے رستیاں تے نگرانی وی کروائی تاکہ اے خبراں قریش دا کوئی جاسوس ٻاہر نہ پھیلاوے ۔ حضور ﷺ نے دعا وی فرمائی کہ اے خدایا اکھیاں تے خبراں کوں قریش توں پوشیدہ کر ݙے تاکہ مسلمان اچانک مکہ تے چڑھائی کرن۔ 10 رمضان 8ھ کوں روانگی تھئی۔ کہیں کوں معلوم نہ ہئی کتھاں ونڄݨے۔ ہک ہفتے وچ مدینے توں مکے دا فاصلہ طے تھی ڳیا۔ مکہ مکرمہ کولوں کجھ فاصلے تے 'مرالظہران' دے مقام تے لشکرِ اسلام خیمہ زن تھی ڳیا۔ لوگاں کوں معلوم تھی چکا ہئی کہ مکہ دا ارادہ ہے۔ مر الظہران دے مقام تے حضور ﷺ نے تاکید فرمائی کہ لشکر کوں بکھیر ݙتا ونڄے تے بھاہ ٻالی ونڄے تاکہ قریشِ مکہ اے سمجھن کہ لشکر بہت وݙا ہے تے بری طرح ݙر ونڄن تے ایں طرح شاید بغیر خونریزی دے مکہ فتح تھی ونڄے۔ اے تدبیر کارگر رہی۔ مشرکین دے سردار ابوسفیان نے دوروں لشکر کوں ݙٹھا۔ ہک شخص نے آکھا کہ اے شاید بنو خزاعہ دے لوگ ہن جیہڑے بدلہ گھنݨ آئن مگر اوں نے آکھا کہ اتنا وݙا لشکر تے اتنی بھاہ بنو خزاعہ دے وس دی ڳال نی۔ اوندے بعد ابوسفیان حضور ﷺ کول امان پاوݨ کیتے لشکرِ اسلام دی طرف حضور ﷺ دے چاچا حضرت عباس دی پناہ وچ چل پیا۔ کجھ مسلماناں نے اونکوں مارݨا چاہا مگر چونکہ عباس بن عبدالمطلب نے پناہ ݙے رکھی ہئی ایں واسطے باز آئے۔ رات کوں قید وچ رکھ کے سویرے ابوسفیان کوں حضور ﷺ دی خدمت وچ پیش کیتا ڳیا۔ حضور ﷺ نے ابو سفیان کوں ݙٹھا تاں فرمایا 'کیا حالی ایندا وقت نی آیا کہ توں اے سمجھیں کہ ہک خدا دے علاوہ ٻیا کوئی خدا نی؟' ابوسفیان نے آکھا کہ اگر خدائے واحد دے علاوہ کوئی خدا ہوندا تاں ساݙی مدد کریندا۔ اے ݙیکھ کے کہ اوں نے ہک خدا کو تسلیم کیتا ہے، حضور ﷺ نے پچھا کہ 'کیا ایندا م وقت نی آیا کہ توں ڄاݨے کہ میں خدا دا پیغمبر ہاں؟' ایندے تے ابوسفیان نے آکھا کہ 'میکوں آپ ﷺ دی رسالت وچ تردد ہے' ایندے تے انہاں کوں پناہ ݙیوݨ والے عباس بن عبد المطلب سخت ناراض تھئے تے آکھا کہ اے ابوسفیان اگر توں اسلام نہ گھن آیا تاں تیݙی جان دی کوئی ضمانت نی۔ ایندے تے ابوسفیان نے اسلام قبول کر گھدا۔ مگر حضور ﷺ نے اونکوں رہا نہ کیتا بلکہ ہک جگہ رکھ کے مسلماناں دے دستیاں کوں اوندے سامݨے گزارا۔ او بہت مرعوب تھیا تے عباس بن عبد المطلب کوں آکھݨ لڳا کہ 'اے عباس تیݙے بھتریجے نے تاں زبردست سلطنت حاصل کر گھدی ہے'۔ حضرت عباس بن عبد المطلب نے آکھا کہ 'اے ابوسفیان اے سلطنت نی بلکہ نبوت ہے جیہڑی خدا دی عطا کردہ ہے'۔ اوندے بعد حضرت عباس بن عبد المطلب نے حضور ﷺ کوں آکھا کہ 'اے اللہ دے رسولﷺ، ابوسفیان ایسا شخص ہے جیہڑا ریاست کوں دوست رکھدے۔ اینکوں ایں وقت کوئی مقام عطا فرماؤ' ایندے تے حضرت محمد ﷺ نے فرمایا کہ 'ابوسفیان لوگاں کوں اطمینان ݙیوا سڳدے کہ جیہڑا کوئی ایندی پناہ وچ آویسی امان پیسی۔ جیہڑا شخص اپݨے ہتھیار رکھ کے ایندے گھر چلا ونڄے تے دروازہ بند کر گھنے یا مسجد الحرام وچ پناہ گھن گھنے او سپاہِ اسلام توں محفوظ رہسی'۔ ایندے بعد ابوسفیان کوں رہا کر ݙتا ڳیا جیندا فائدہ اے تھیا کہ اوں نے مکہ ونڄ کے اسلامی لشکر دی عظمت ݙس کے انہاں لوگاں کوں خوب ݙرایا۔

حضرت محمد ﷺ نے لشکر کوں چار دستیاں وچ تقسیم فرمایا تے مختلف سمتاں توں شہر وچ داخل تھیوݨ دا حکم فرمایا تے تاکید فرمائی کہ جیہڑا تہاݙے نٹ لڑے اوندے علاوہ ٻیا کہیں نال جنگ نہ کرݨا۔ چاراں طرفوں شہر گھر ڳیا تے مشرکین دے کول ہتھیار سٹݨے دے علاوہ کوئی رستہ نہ رہیا۔ صرف ہک چھوٹے گروہ نے لڑائی کیتی جیندے وچ صفوان بن امیہ بن ابی خلف تے عکرمہ بن ابی جہل شامل ہن۔ انہاں دا ٹکراؤ حضرت خالد بن ولید دی قیادت کردہ دستے نال تھیا۔ مشرکین دے 28 افراد انتہائی ذلت نال مارے ڳئے۔ لشکر اسلام انتہائی فاتحانہ طریقہ نال شہرِ مکہ وچ داخل تھیا جتھوں اٹھ سال پہلے حضور ﷺ کوں ہجرت کرݨا پئی ہئی۔ کجھ آرام دے بعد حضور ﷺ مجاہدین دے ہمراہ کعبہ دی طرف روانہ تھئے۔ کعبہ تے نظر پوندے ہی گھوڑے تے سواری دی ہی حالت وچ حجرِ اسود کوں بوسہ ݙتا۔ آپ ﷺ تکبیر بلند کریندے ہن تے لشکرِ اسلام آپ ﷺ دے جواب اچ اللہ اکبر آہدے ہن۔ کعبہ وچ داخل تھیوݨ دے بعد آپ ﷺ نے تمام تصاویر کوں ٻاہر کڈھ ݙتا جنہاں وچ حضرت ابراہیم علیہ السلام دی تصویر وی شامل ہئی تے تمام بتاں کوں تروڑ ݙتا۔ بتاں کوں تروڑݨ کیتے آپ ﷺ نے حضرت علی کوں اپنے مبارک مونڈھیاں تے سوار فرمایا تے بتاں کوں اپݨے ہتھوں وی تروڑدے رہیے۔ اتھاں تک کہ کعبہ کوں شرک دے تمام علامتاں توں پاک کر ݙتا۔

فتحِ مکہ ہک شاندار فتح ہئی جیندے وچ چند دے علاوہ کوئی قتل نہ تھیا۔ فتح دے بعد حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے سب کوں عام معافی ݙے ݙتی۔ کافی لوگ مسلمان تھئے۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ وسلم نے انہاں کوں شرک نہ کرݨ، زنا نہ کرݨ تے چوری نہ کرݨ دی تاکید تے بیعت گھدی تے انہاں کوں اپݨے اپݨے بتاں کوں تروڑݨ دا حکم فرمایا۔ مکہ دی فتح عرب توں مشرکین دے مکمل خاتمے دی ابتدا ثابت تھئی۔ مکہ دی فتح دے بعد حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے سابقہ مشرکین کوں مکہ دے اطراف وچ بتاں کوں تروڑݨ کیتے بھیڄا۔ مکہ دی فتح دے بعد ارد گرد دے مشرکین پریشان تھی ڳئے تے ہک اتحاد قائم کیتا جیندی وجہ توں فتحِ مکہ دے اگلے ہی مہینے غزوہ حنین پیش آیا۔

غزوۂِ حنین

8ھ / 630ء،حنین مکہ تے طائف دے درمیان ہک وادی دا ناں ہے۔ تاریخ اسلام وچ ایں جنگ دا ݙوجھا ناں غزوہ ہوازن وی ہے۔ ایں کیتے کہ ایں لڑائی وچ بنی ہوازن نال مقابلہ ہئی۔ مکہ تے طائف دی درمیان وادی وچ بنو ہوازن تے بنو ثقیف ڋو قبیلے آباد ہن۔ اے وݙے بہادر، جنگجو تے فنون جنگ توں واقف سمجھے ویندے ہن۔ فتح مکہ دے بعد وی انہاں نے اسلام قبول نہ کیتا انہاں لوگاں نے اے خیال قائم کر گھدا کہ فتح مکہ دے بعد ساݙی واری ہے ای کیتے انہاں لوگاں نے اے طے کر گھدا کہ مسلماناں تے جیہڑے اوں وقت مکہ وچ جمع ہن ہک زبردست حملہ کر ݙتا ونڄے۔ چنانچہ حضور ﷺ نے عبد اللہ بن ابی حدرد کوں تحقیقات کیتے بھیڄا۔ جݙݨ انہاں نے اتھوں واپس آ کے انہاں قبائل دے جنگی تیاریاں دا حال بیان کیتا تے ݙسایا کہ قبیلہ ہوازن تے ثقیف نے اپݨے تمام قبائل کوں جمع کر گھدے تے قبیلہ ہوازن دا رئیس اعظم مالک بن عوف انہاں تمام افواج دا سپہ سالار ہے تے سو ورہیاں توں زائد عمر دا ٻڈھا۔ درید بن الصمہ جیہڑا عرب دا مشہور شاعر تے منا ہویا بہادر ہئی، بطور مشیر دے میدانِ جنگ وچ گھنایا ڳیا ہے تے اے لوگ اپݨے عورتاں ٻالاں بلکہ جانوراں تک کوں میدانِ جنگ وچ گھن آئن تاکہ کوئی سپاہی میدان توں بھڄݨ دا خیال وی نہ کر سڳے۔۔ نبی کریم 8 ہجری وچ ٻارہاں ہزار مجاہدین دے نال انہاں دے مقابلے کوں نکلے۔ انہاں وچ ݙو ہزار توں زائد نو مسلم تے چند غیر مسلم وی شامل ہن۔ دشمناں نے اسلامی لشکر دے قریب پہنچݨ دی خبر سݨی تاں وادی حنین دے ݙوہیں جانب کمین گاہواں توں اتنے زور دی تیر اندازی کیتی کہ مسلمان سراسیمہ تھی ڳئے۔ مکہ دے نو مسلم افراد سب توں پہلے ہراساں تھی کے بھڄے۔ انہاں کوں ݙیکھ کے مسلمان وی منتشر تھیوݨا شروع تھی ڳئے۔ حضور ﷺ دے نال چند جاں نثار صحابہ میدان وچ رہ ڳئے تے بہادری نال لڑدے رہیے۔ خود رسول اللہ ﷺ تلوار ہتھ وچ گھن کے رجز پڑھدے ویندے ہن۔ ’’انا النبی لاکذب انا ابن عبد المطلب‘‘ آپ ﷺ دی ثابت قدمی تے شجاعت نے مسلماناں دے حوصلے بلند کیتے تے اے مٹھی بھر آدمی دشمن دے سامݨے ڈٹے رہیے۔ حضور ﷺ دے حکم نال حضرت عباس نے ناں گھن کے مہاجر قوم و انصار کوں سݙیا۔ ایں آواز تے مسلمان حضور ﷺ دے گرد کٹھے تھی ڳئے تے ایں شدت نال جنگ شروع تھئی کہ لڑائی دا رنگ بدل ڳیا۔ کفار مقابلے دی تاب نہ گھنا سڳے تے بھڄ نکلے۔ بنو ثقیف نے طائف دا رخ کیتا۔ بنو ہوازن اوطاس وچ جمع تھئے لیکن مسلماناں نے اوطاس وچ انہاں کوں شکست ݙتی۔ مسلماناں کوں شاندار کامیابی تھئی تے دشمن دے ہزاراں آدمی گرفتار تھیے۔

ݙاہ ہزار تاں مہاجرین و انصار وغیرہ دا او لشکر ہئی جیہڑا مدینہ توں آپ ﷺ دے نال آیا ہئی تے ݙو ہزار نومسلم ہن جیہڑے فتح مکہ وچ مسلمان تھئے ہن۔ آپ صلی اللہ تعالیٰ علیہ و سلم نے اوں لشکر کوں نال گھن کے ایں شان و شوکت دے نال حنین دا رُخ کیتا کہ اسلامی افواج دی کثرت تے اوندے جاہ و جلال کوں ݙیکھ کے بے اختیار بعض صحابہ دی زبان توں اے لفظ نکل ڳیا کہاڄ بھلا ساݙے تے کون غالب آ سڳدے۔ لیکن خداوند عالم کوں کجھ لوگاں دا اپݨی فوجاں دی کثرت تے ناز کرݨا پسند نہ آیا۔ چنانچہ ایں فخر و نازش دا اے انجام تھیا کہ پہلے ہی حملے وچ قبیلہ ہوازن و ثقیف دے تیر اندازاں نے جیہڑی تیراں دی بارش کیتی تے ہزاراں دی تعداد وچ تلواراں گھن کے مسلماناں تے ٹٹ پئے تاں او ݙو ہزار نو مسلم تے کفار مکہ جیہڑے لشکر اسلام وچ شامل تھی کے مکے توں آئے ہن ہک دم سر تے پیر رکھ کے بھڄ نکلے۔ انہاں لوگاں دی بھڳدڑ ݙیکھ کے انصار و مہاجرین وی پریشان تھی ڳئے۔ حضور تاجدار دوعالم ﷺ دے پائے استقامت وچ وال برابر وی لغزش نہ تھئی۔ بلکہ آپ ﷺ کلہے ہک لشکر بلکہ ہک عالم کائنات دا مجموعہ بݨے ہوئے نہ صرف پہاڑ دی طرح ڈٹے رہیے بلکہ اپݨے سفید خچر تے سوار برابر اڳاں ہی ودھدے رہیے تے آپ ﷺ دی زَبانِ مبارک تے اے الفاظ جاری ہن کہ

اَنَا النَّبِیُّ لَا کَذِبْ اَنَا ابْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبْ

میں نبی ہاں اے جھوٹ نی، میں عبد المطلب دا بیٹا ہاں۔ اینہی حالت وچ آپﷺ نے سڄی طرف ݙیکھ کے بلند آواز نال پکارا کہ یَا مَعْشَرَ الْاَنْصَارِ فورًا آواز آئی کہ اساں حاضر ہیں یا رسول اﷲ! ﷺ، ول کھٻی جانب رخ کر کے فرمایا کہ یَا لَلْمُھَاجِرِیْنَ فوراً آواز آئی کہ اساں حاضر ہیں یا رسول اﷲ! ﷺ، عباس رضی اللہ عنہ چونکہ بہت ہی بلند آواز ہن۔ آپ ﷺ نے انہاں کوں حکم ݙتا کہ انصار و مہاجرین کوں پکارو۔ انہاں نے ج یَا مَعْشَرَ الْاَنْصَار اور یَا لَلْمُھَاجِرِیْنَ دا نعرہ مارا تاں ہک دم تمام فوجیں پلٹ پیاں تے لوگ ایں قدر تیزی دے نال دوڑ پئے کہ جنہاں لوگاں دے گھوڑے اژدہام دی وجہ توں نہ مڑ سڳے انہاں نے ہلکا ہووݨ کیتے اپݨے زرہاں سٹݙتے تے گھوڑیاں توں ٹپ ٹپ کے دوڑے تے کفار دے لشکر تے جھپٹ پئے تے ایں طرح جاں بازی دے نال لڑݨ لڳے کہ دم زدن وچ جنگ دا پاسا پلٹ ڳیا۔ کفار بھڄ نکلے، کجھ قتل تھی ڳئے، جیہڑے رہ ڳئے گرفتار تھی ڳئے۔ قبیلہ ثقیف دے فوجاں بڑی بہادری دے نال ڄم کے مسلماناں نال لڑدے رہیے۔ اتھاں تک کہ انہاں دے ستر بہادر قتل تھی ڳئے۔ لیکن جݙݨ انہاں دا علمبردار عثمان بن عبد اﷲ قتل تھی ڳیا تاں انہاں دے پیر وی اُکھڑ ڳئے تء فتح مبین نے حضور رحمۃ للعالمین ﷺ دے قدماں دا بوسہ گھدا تے کثیر تعداد و مقدار وچ مال غنیمت ہتھ آیا۔

غزوۂِ طائف

حنین توں بھڄݨ والے کفار دے فوجاں کجھ تاں اوطاس وچ ونڄ کے ٹھہرے ہن تے کجھ طائف دے قلعہ وچ ونڄ کے پناہ گزیں تھی ڳئے ہن۔ اوطاس دے فوجاں شکست کھا کے ہتھیار سٹ ݙیوݨ تے مجبور تھی ڳئے تے سب گرفتار تھئے۔ لیکن طائف وچ پناہ گھنݨ والیاں نال وی جنگ ضروری ہئی۔ ایں کیتے حضور ﷺ نے حنین تے اوطاس دے اموال غنیمت تے قیدیوں کوں مقام جعرانہ تے جمع کرکے طائف دا رخ فرمایا۔

طائف خود ہک بہت ہی محفوظ شہر ہئی جس دے چاراں طرف شہر پناہ دی دیوار بنلݨی ہوئی ہئی اور اتھاں ہک بہت ہی مضبوط قلعہ وی ہئی۔ اتھوں دا رئیس اعظم عروہ بن مسعود ثقفی ہئی جیہڑا ابوسفیان دا داماد ہئی۔ اتھاں بنو ثقیف دا جیہڑا خاندان آباد ہئی او عزت و شرافت وچ قریش دا ہم پلہ شمار کیتا ویندا ہئی۔ کفار دے تمام فوجاں سال بھر دا راشن گھن کے طائف دے قلعے وچ پناہ گزیں تھی ڳئے ہن۔

اسلامی افواج نے طائف پہنچ کے شہر دا محاصرہ کر گھدا مگر قلعے دے اندروں کفار نے ایں زور و شور دے نال تیراں دی بارش شروع کر ݙتی کہ لشکر اسلام اوندی تاب نہ گھنا سڳا تے مجبوراً اینکوں پسپا تھیوݨا پیا۔ 18 ݙینہاں تک شہر دا محاصرہ جاری رہیا مگر طائف فتح نہ تھی سڳا۔ حضور ﷺ نے جݙݨ جنگ دے ماہراں نال مشورہ فرمایا تاں نوفل بن معاویہ نے عرض کیتا کہ یا رسول اﷲ ﷺ ! لومڑی اپݨے بھٹ وچ گھس ڳئی ہے۔ اگر کوشش جاری رہی تاں پکڑ گھدی ویسی لیکن اگر چھوڑ ݙتی ونڄے تاں وی ایندے کولوں کوئی اندیشہ نہی ۔ اے سݨ کے حضور ﷺ نے محاصرہ ختم کرݨ دا حکم فرمایا۔ طائف دے محاصرے وچ بہت سارے مسلمان زخمی تھئے تے کل ٻارہاں اصحاب شہید تھئے، ست قریش، چار انصار تے ہک شخص بنی لیث دے زخمیاں وچ، ابوبکر صدیق دے صاحبزادے عبد اﷲ بن ابوبکر وی ہن۔ اے ہک تیر توں زخمی تھی ڳئے ہن۔ ول اچھے وی تھی ڳئے، لیکن ہک مدت دے بعد ول انہاں دا زخم پھٹ ڳیا تے اپݨے والد ابوبکر صدیق دے دور خلافت وچ اِینہی زخم توں انہاں دی وفات تھی ڳئی۔ حضرت محمدﷺ نے اعلان فرمایا کہ جیہڑا غلام قلعے توں لیہہ کے ساݙے کول آ ونڄے او آزاد ہے۔ ایں اعلان تے 23 غلام لیہہ آئے انہاں وچ ہک شخص ابوبکرہ وی ہن۔ او قلعے دے دیواراں تے چڑھ چڑھ کے ہک چرخی دی مدد نال جس نال رہٹ توں پاݨی کڈھا ویندے توں لٹک کے تلے آ ڳئے۔ ایں کیتے حضرت محمدﷺ نے انہاں دی کنیت ابوبکرؓہ رکھی۔ عربی زبان وچ چرخی (جس نال پاݨی کڈھا ویندے) کوں بکرہ یا بکر آکھا ویندے۔

طائف توں محاصرہ چا کے حضور ﷺ جعرانہ تشریف گھن آئے۔ اتھاں اموال غنیمت دا بہت بڑا ذخیرہ جمع ہئی۔ چویہہ ہزار اٹھ، چالیہہ ہزار توں زائد ٻکریاں، کئی مݨ چاندی تے چھی ہزار قیدی۔ اسیرانِ جنگ دے بارے آپ ﷺ نے انہاں دے رشتہ داراں دے آوݨ دا انتظار فرمایا۔ لیکن کئی ݙینہہ گزرݨ دے باوجود جݙݨ کوئی نہ آیا تاں آپ ﷺ نے مال غنیمت کوں تقسیم فرما ݙیوݨ دا حکم فرما ݙتا۔ مکہ تے اوندے اطراف دے نومسلم رئیساں کوں آپ ﷺ نے بڑے بڑے انعاماں نال نوازا۔ اتھاں تک کہ کہیں کوں ترئے سو اٹھ، کہیں کوں ݙو سو اٹھ، کہیں کوں سو اٹھ انعام دے طور تے عطا فرمائے ۔ اینہی طرح ٻکریاں کوں وی نہایت فیاضی دے نال تقسیم فرمایا۔

آپ ﷺ جݙݨ اموالِ غنیمت دی تقسیم فرما چکے تاں قبیلہ بنی سعد دے رئیس زہیر ابو صرد چند معززین دے نال بارگاہ رسالت ﷺ وچ حاضر تھئے تے اسیران جنگ دی رہائی دے بارے وچ درخواست پیش کیتی۔ ایں موقعے تے زہیر ابو صرد نے ہک بہت مؤثر تقریر کیتی ایندا خلاصہ اے ہے کہ اے حضرت محمدﷺ، تساں ساݙے خاندان دی ہک عورت حلیمہ دا کھیر پیتے۔ آپ ﷺ نے جنہاں عورتاں کوں انہاں چھپریاں وچ قید کر رکھا ہے انہاں وچوں ٻہوں ساریاں آپ ﷺ دے (رضاعی) پھوپھیاں تے بہت ساریاں آپ ﷺ دے ماسیاں ہن۔ خدا دی قسم! اگر عرب دے بادشاہاں وچوں کہیں بادشاہ نے ساݙے خاندان دی کہیں عورت دا کھیر پیتا ہوندا تاں ساکوں اوندے توں بہت زیادہ امیداں ہوندے تے آپ ﷺ توں تاں ٻئے وی زیادہ ساݙے توقعات وابستہ ہن۔ لہٰذا آپ ﷺ انہاں سب قیدیاں کوں رہا فرما ݙیو۔

زہیر دی تقریر سݨ کے حضور ﷺ ٻہوں متاثر تھئے تے آپ ﷺ نے فرمایا کہ میں تساں لوگاں دا ٻہوں زیادہ انتظار کیتے مگر تساں لوگاں نے آوݨ وچ بہت زیادہ دیر لا ݙتی۔ بہر کیف میݙے خاندان والیاں دے حصے وچ جس قدر لونڈی غلام آئے ہن۔ میں انہاں سب کوں آزاد کر ݙتا۔ لیکن ہݨ عام رہائی دی تدبیر اے ہے کہ نماز دے وقت جݙݨ مجمع ہووے تاں تساں لوگ اپݨی درخواست سب دے سامݨے پیش کرو۔ چنانچہ نماز ظہر دے وقت انہاں لوگاں نے اے درخواست مجمعے دے سامنے پیش کیتی تے حضور ﷺ نے مجمعے دے سامݨے اے ارشاد فرمایا کہ میکوں صرف اپݨے خاندان والیاں تے اختیار ہے لیکن میں تمام مسلماناں کوں سفارش کریندا ہاں کہ قیدیاں کوں رہا کر ݙتا ونڄے، اے سݨ کے تمام انصار و مہاجرین تے ݙوجھے تمام مجاہدین نے وی عرض کیتا کہ یا رسول اﷲﷺ ! ساݙا حصہ وی حاضر ہے۔ آپ ﷺ انہاں لوگاں کوں وی آزاد فرما ݙیو۔ ایں طرح چھی ہزار اسیران جنگ دی رہائی تھی ڳئی۔

غزوۂِ تبوک

تبوک مدینہ تے شام دے درمیان ہک مقام دا ناں ہے جیہڑا مدینہ توں چوݙہاں منزل دور ہے۔ بعض مؤرخین دا قول ہے کہ تبوک ہک قلعے دا ناں ہے تے بعض دا قول ہے کہ تبوک ہک چشمے دا ناں ہے۔ ممکن ہے اے سب ڳالہیں درست ہوون۔

اے غزوہ سخت قحط دے ݙینہاں تھیا۔ طویل سفر، ہوا گرم، سواری گھٹ، کھاوݨ پیوݨ دی تکلیف، لشکر دی تعداد بہت زیادہ، ایں کیتے ایں غزوہ وچ مسلماناں کوں بڑی تنگی تے دا سامنا کرݨا پیا۔ ایہا وجہ ہے کہ ایں غزوہ کوں جیش العسرۃ (تنگ دستی دا لشکر) وی آہدن۔

چونکہ منافقاں کوں ایں غزوہ وچ بڑی شرمندگی تے شرمساری چاوݨی پئی ہئی۔ ایں وجہ توں اس دا ہک ناں غزوۂ فاضحہ (رسوا کرݨ والا غزوہ) وی ہے۔

ایندے تے تمام مؤرخین دا اتفاق ہے کہ ایں غزوہ کیتے حضور ﷺ رجب 9 ھ مطابق 630ء جمعرات دے ݙینہہ روانہ تھئے۔ رسول پاک ﷺ تریہہ ہزار جانثار غلاماں دے نال مدینہ منورہ توں روانہ تھئے۔ عرب دا غسانی خاندان جیہڑا قیصر روم دے زیر اثر ملک شام تے حکومت کریندا ہئی، چونکہ او مسیحی ہئی ایں کیتے قیصر روم نے اونکوں اپݨا آلہ کار بݨا کے مدینہ تے فوج کشی دا عزم کر گھدا۔ چنانچہ ملک شام دے جیہڑے سوداگر روغن زیتون ویچݨ مدینہ آندے ہوندے ہن۔ انہاں نے خبر ݙتی کہ قیصر روم دی حکومت نے ملک ِشام وچ بہت بڑی فوج جمع کر ݙتی ہے تے اوں فوج وچ رومیاں دے علاوہ قبائل لخم و جذام تے غسان دے تمام عرب وی شامل ہن۔ انہاں خبراں دا تمام عرب وچ ہر طرف چرچا ہئی تے رومیاں دی اسلام دشمنی کوئی ڈھکی چھپی چیز نہ ہئی ایں کیتے انہاں خبراں کوں غلط سمجھ کے نظر انداز کر ݙیوݨ دی وی کوئی وجہ نہ ہئی۔ ایں کیتے حضور اکرم ﷺ نے وی فوج دی تیاری دا حکم فرما ݙتا۔ حضور ﷺ تریہہ ہزار دا لشکر نال گھن کے تبوک کیتے روانہ تھئے تے مدینہ دا نظم و نسق چلاوݨ کیتے حضرت علی المرتضی رضی اللہ عنہ کوں اپݨا خلیفہ مقرر فرمایا۔

حضور ﷺ تبوک دے قریب پہنچے تاں ارشاد فرمایا کہ ان شاءاﷲ تعالیٰ کل تساں لوگ تبوک دے چشمے تے پہنچسو تے سورج بلند تھیوݨ دے بعد پہنچسو لیکن کوئی شخص اتھاں پہنچے تاں پاݨی کوں ہتھ نہ لاوے۔ رسول اﷲ ﷺ جݙݨ اتھاں پہنچے تاں جتی دے تسمے دے برابر اوندے وچ ہک پاݨی دی دھار وہندی پئی ہئی۔ آپ ﷺ نے اوندے وچوں تھوڑا جیہا پاݨی منگا کے ہتھ منہ دھوتا تے اوں پاݨی نال کلی فرمائی۔ ول حکم ݙتا کہ ایں پاݨی کوں چشمے وچ وہیٹ ݙیو۔ لوگاں نے جݙݨ اوں پاݨی کوں چشمے وچ سٹیا تاں چشمے توں زوردار پاݨی دی موٹی دھار وہݨ لڳ ڳئی تے تریہہ ہزار دا لشکر تے تمام جانور اوں چشمے دے پاݨی توں سیراب تھئے۔

حضورِ اقدس ﷺ نے تبوک وچ پہنچ کے لشکر کوں پڑاؤ دا حکم تھیا۔ مگر دور دور تک رومی لشکراں دا کوئی پتہ نہ چلا۔ واقعہ اے تھیا کہ جݙݨ رومیاں دے جاسوساں نے قیصر کوں خبر ݙتی کہ رسول ﷲ ﷺ تریہہ ہزار دا لشکر گھن کے تبوک آندے پئے ہن تاں رومیاں دے دلاں تے اس قدر ہیبت چھا ڳئی کہ او جنگ توں ہمت ہار ڳئے تے اپݨے گھراں توں ٻاہر نہ نکل سڳے۔ رسول ﷲ ﷺ نے ویہہ ݙینہہ تبوک وچ قیام فرمایا تے اطراف و جوانب وچ افواج الٰہی دا جلال ݙکھا کء تے کفار دے دلاں تے اسلام دا رعب ٻلھا کے مدینہ واپس تشریف گھن آئے تے ایں طرح تبوک وچ کوئی جنگ نہ تھئی۔

حجۃ الوداع

اسلام پورے عرب وچ پھیل چکا ہئی۔ یکے بعد دیگرے تقریباً سبھے قبائل مشرف بہ اسلام تھی چکے ہن۔ انہاں حالات وچ اللہ تعالٰی دی طرفوں سورۃ فتح نازل تھئی جس وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کو اشارۃً آگاہ کیتا ڳیا کہ آپ ﷺ دا کم ہݨ مکمل تھی ڳیا ہے چنانچہ آپ ﷺ نے وصال توں پہلے تعلیمات اسلامیہ کوں سارے عرب تک پہنچاوݨ کیتے حج دا ارادہ فرمایا۔ مدینہ وچ اعلان فرما ݙتا ڳیا کہ ایں مرتبہ نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم خود حج دی قیادت فرمیسن۔ ایں کیتے تمام عرب توں مسلمان اُوندے وچ شریک تھیون۔ اطراف عرب توں مسلماناں دی ہک کثیر تعداد ایں شرف کوں حاصل کرݨ دی خاطر مدینہ پہنچی۔ ذوالحلیفہ دے مقام تے احرام ٻدھا ڳیا تاں لبیک لبیک دی آواز توں فضا گونج اٹھی تے فرزندانِ توحید دا ٹھاٹھاں مریندا ہوا سمندر حج بیت اللہ دی غرض نال مکہ معظمہ دی طرف روانہ تھیا۔

نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے ہر مرحلے دے مناسک توں مسلماناں کوں آگاہ فرمایا۔ حج دی رسومات وچوں جیہڑے مشرکانہ رسوم باقی ہن ختم کر ݙتے ڳئے تے صدیاں بعد خالص ابراہیمی سنت دے مطابق فریضہ حج ادا کیتا ڳیا۔ آپ ﷺ نے مقام سرف وچ قیام فرمایا۔ مقام ابراہیم وچ ݙو رکعت نماز پڑھی تے اس دے بعد تعلیمات اسلامیہ کوں لوگاں دے سامݨے پیش فرمایا۔ توحید و قدرت الٰہی دا اعلان آپ ﷺ نے کوہ صفا تے ونڄ کے فرمایا:

خدا دے سوا کوئی اقتدار اعلٰی دا حامل تے لائق پرستش و بندگی نی۔ اوندا کوئی شریک نی۔ اوندے کیتے سلطنت، ملک تے حمد ہے۔ او مریندے تے جویندے۔ او تمام چیزاں تے قادر ہے۔ کوئی خدا نی مگر او کلہا۔ خدا نے اپݨا وعدہ پورا فرمایا تے اپݨے بندے دی مدد کیتی تے کلہے تمام قبائل کوں شکست ݙتی۔

کوہ صفا دے بعد آپ صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم نے کوہ مروہ تے مناسک حج، طواف و سعی ادا فرمائے تے 8 ذوالحجہ کوں مقام منٰی وچ قیام فرمایا۔

سب تعریف اللہ ہی کیتے، اساں ہوندی حمد کریندے ہیں۔ اونہی توں مدد چاہندے ہیں۔ اوندے توں معافی منگدے ہیں۔ اونہی دے کول توبہ کریندے ہیں تے اساں اللہ ہی دے ہاں اپݨے نفساں دے برائیاں تے اپݨے اعمال دے خرابیاں توں پناہ منگدے ہیں۔ جینکوں اللہ ہدایت ݙیوے تاں ول کوئی اونکوں بھٹکا نی سڳدا تے جینکوں اللہ گمراہ کر ݙیوے اونکوں کوئی راہ ہدایت نی ݙکھا سڳدا۔ میں شہادت ݙیندا ہاں کہ اللہ دے سوا کوئی معبود نی، او ہک ہے۔ اوندا کوئی شریک نی تے میں شہادت ݙیندا ہاں کہ محمد اوندا بندہ تے رسول ہے۔ اللہ دے بندو! میں تہاکوں اللہ توں ݙرݨ دی تاکید تے اوندی اطاعت تے پر زور طور تے آمادہ کریندا ہاں تے میں اونہی توں ابتدا کریندا ہاں جیہڑی بھلائی ہے۔ لوگو! میݙے ڳالہیں سݨ گھنو میکوں کجھ خبر نی کہ میں تہاݙے نال ایں قیام گاہ وچ ایں سال دے بعد ول کݙہیں ملاقات کر سڳاں۔ ہا جاہلیت دے تمام دستور اڄ میݙے پیراں دے تلے ہن۔ عرب کوں عجمی تے تے عجمی کو عرب تے، سرخ کوں سیاہ تے، تے سیاہ کوں سرخ تے کوئی فضیلت نی مگر تقویٰ دے سبب نال ۔ خدا توں ݙرݨ والا انسان مومن ہوندے تے اوندا نافرمان شقی۔ تساں سب دے سب آدم دی اولاد وچوں ہو تے آدم مٹی توں بݨے ہن۔ لوگو! تہاݙے خون تہاݙے مال تے تہاݙے عزتاں ہک ݙوجھے تے ایویں حرام ہن جیویں کہ تساں اڄ دے ݙینہہ دی، ایں شہر دی تے ایں مہینے دی حرمت کریندے ہو۔ ݙیکھو عنقریب تہاکوں خدا دے سامݨے حاضر تھیوݨے تے او تہاݙے توں تہاݙے اعمال دی بابت سوال فرمیسی۔ خبردار میݙے بعد گمراہ نہ بݨ ونڄنا کہ ہک ݙوجھے دے گردناں کٹیندے رہو۔ جاہلیت دے قتلاں دے تمام جھڳڑے میں ملیامیٹ کریندا ہاں۔ پہلا خون جیہڑا باطل کیتا ویندے او ربیعہ بن حارث بن عبدالمطلب دے پتر دا ہے۔ (ربیعہ بن حارث آپ ﷺ دا سوتر ہئی جیندے پتر عامر کوں بنو ہذیل نے قتل کر ݙتا ہئی) اگر کہیں دے کول امانت ہووے تااں او اونکوں اوندے مالک کوں ادا کر ݙیوے تے اگر سود ہووے تاں او موقوف کر ݙتا ڳیا ہے۔ ہا تہاݙا سرمایہ مل ویسی۔ نہ تساں ظلم کرو تے نہ تساں تے ظلم کیتا ونڄے۔ اللہ نے فیصلہ فرما ݙتے کہ سود ختم کر ݙتا ڳیا تے سب توں پہلے میں عباس بن عبدالمطلب دا سود باطل کریندا ہاں۔ لوگو! تہاݙی ایں سرزمین وچ شیطان اپݨے پوجے ونڄݨ توں مایوس تھی ڳیا ہے لیکن دیگر چھوٹے گناہاں وچ اپݨی اطاعت کیتے ونڄݨ تے خوش ہے ایں کیتے اپݨا دین اوندے توں محفوظ رکھو۔ اللہ دی کتاب وچ مہینیاں دی تعداد اونہی ݙینہہ توں ٻارہاں ہے جݙݨ اللہ نے زمین و آسمان پیدا کیتے ہن، انہاں وچوں چار حرمت والے ہن۔ ترئے (ذیقعد، ذوالحجہ تے محرم) لگا تار ہن تے رجب تنہا ہے۔ لوگو! اپݨے بیویاں دے متعلق اللہ توں ݙردے رہو۔ خدا دے ناں دی ذمہ داری نال تساں انہاں کوں بیوی بݨایا تے خدا دے کلام نال تساں انہاں دا جسم اپݨے کیتے حلال بݨایا ہے۔ تہاݙا حق عورتاں تے اتنا ہے کہ او تہاݙے بسترے تے کہیں غیر کوں نہ آوݨ ݙیون لیکن اگر او ایویں کرن تاں انہاں کوں اینجھی مار مارو جیہڑی نمودار نہ تھیوے تے عورتاں دا حق تہاݙے تے اے ہے کہ تساں انہاں کوں اچھی طرح کھواؤ ، اچھی طرح پہواؤ۔ تہاݙے غلام تہاݙے ہن، جیہڑا خود کھاؤ انہاں کوں کھواؤ تے جیہڑا خود پاؤ اوہو انہاں کوں پہواؤ۔ خدا نے وراثت وچ ہر حقدار کوں اوندا حق ݙتے۔ ہݨ کہیں وارث کیتے وصیت جائز نی۔ لڑکا اوندا وارث اے جیندے بسترے تے پیدا تھیوے، زناکار کیتے پتھر تے انہاں دا حساب خدا دے ذمے ہے۔ عورت کوں اپݨے شوہر دے مال وچوں اوندی اجازت دے بغیر گھنݨا جائز نی۔ قرض ادا کیتا ونڄے۔ عاریت واپس کیتی ونڄے۔ عطیہ ولا ݙتا ونڄے۔ ضامن تاوان دا ذمہ دار ہے۔ مجرم اپݨے جرم دا آپ ذمہ دار ہے۔ پیؤ دے جرم دا پتر ذمہ دار نی تے پتر دے جرم دا پیؤ ذمہ دار نی۔ اگر کٹی ہوئی نک دا کوئی حبشی وی تہاݙا امیر ہووے تے او تہاکوں خدا دی کتاب دے مطابق گھن چلے تاں اوندی اطاعت تے فرمانبرداری کرو۔ لوگو! نہ تاں میݙے بعد کوئی نبی ہے تے نہ کوئی نویں امت پیدا تھیوݨ والی ہے۔ خوب سن گھنو کہ اپݨے پروردگار دی عبادت کرو تے پنجگانہ نماز ادا کرو۔ سال بھر وچ ہک مہینہ رمضان دے روزے رکھو۔ خانہ خدا دا حج ادا کرو۔ میں تہاݙے وچ ہک چیز چھوڑیندا ہاں۔ اگر تساں اونکوں مضبوط پکڑ گھدا تاں گمراہ نہ تھیسو، او کیا چیز ہے؟ کتاب اللہ تے سنت رسول اللہ ﷺ ۔

ایں جامع خطبے دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے مجمعے کوں خطاب کریندے ہوئے فرمایا:

لوگو! قیامت دے ݙینہہ خدا میݙی نسبت پچھسی تاں کیا جواب ݙیسو؟ صحابہ نے عرض کیتی کہ اساں آکھسوں کہ آپ ﷺ نے خدا دا پیغام پہنچا ݙتا تے اپݨا فرض ادا کر ݙتا‘‘۔ آپ ﷺ نے آسمان دی طرف انگلی اٹھائی تے فرمایا۔’’اے خدا تو گواہ رہویں‘‘۔ ’’اے خدا تو گواہ رہویں‘‘ اے خدا تو گواہ رہویں تے اوندے بعد آپ ﷺ نے ہدایت فرمائی کہ جیہڑے حاضر ہن او انہاں لوگاں کوں اے ڳالہیں پہنچا ݙیون جیہڑے حاضر نی۔

اے خطبہ تمام دینی تعلیمات دا نچوڑ ہے۔ ایندا نقطہ آغاز اللہ تے اوندے بندے دے درمیان صحیح تعلق دی وضاحت کریندے تے بھلائی دی تلقین کریندے۔ خطبہ حجۃ الوداع اسلام دے معاشرتی نظام دے بنیاداں مہیا کریندے۔ معاشرتی مساوات، نسلی تفاخر دا خاتمہ، عورتاں دے حقوق، غلاماں نال حسن سلوک، ہک ݙوجھے دے جان و مال تے عزت دا احترام، ایہے او بنیاداں ہن جنہاں تے اسلام دا معاشرتی نظام ترتیب پیندے۔

ایں خطبے نے معاشی عدم توازن دا رستہ بند کرݨ کیتے سود کوں حرام قرار ݙتا کیونکہ سود سرمایہ دار طبقے کوں محفوظ طریقے نال دولت جمع کرݨ دے مواقع فراہم کریندے تے انہاں دی تمام افزائش دولت سودی سرمائے دے حصول ہی دی وجہ توں تھیندی ہے۔ این خطبے نے بہت سارے اہم قانونی اصول متعین کیتے ہن۔ مثلاً انفرادی ذمہ داری دا اصول وراثت دے بارے ہدایت ۔ سیاسی طور تے اے خطبہ اسلام دے منشور دی حیثیت رکھدے۔ دنیا بھر کوں ایں خطبے دے ذریعہ ݙسے ڳیا کہ اسلامی حکومت کنہاں اصولاں دی بنیاد تء تشکیل پیسی تے انہاں اصولاں تے تعمیر تھیوݨ والا اے نظام انسانیت کیتے رحمت ثابت تھیسی۔ اینہی بنا تے ڈاکٹر حمید اللہ نے اینکوں انسانیت دا منشور اعظم قرار ݙتے۔

اے ساݙے محبوب نبی صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا آخری پیغام ہے تے ایندے وچ اساں ہی مخاطب بݨائے ڳئے ہیں۔ ایندی نوعیت پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی وصیت جیہی ہے۔ لہٰذا لازم ہے کہ اینکوں پڑھ کے اساں اپݨی ہݨ تک دی روش نادم تھی کے تے کافرانہ نظاماں دے مرعوبیت دے قلاوے گردناں اچوں کڈھ کے محسن انسانیت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا دامن تھام گھنوں۔ ایں لحاظ نال اے ہک دعوت انقلاب ہے۔

خاتم الانبیاء

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اللہ دے آخری نبی ہن۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خاتم النبیاء ہن۔

اہل بیت

آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اہل بیت دا ادب و احترام دین دا جزو ہے۔ انہاں نال بغض رکھنڑ آلا اسلام توں خارج ہے۔

صحابہ کرام

آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا ""الصحابی کالنجوم "" میرے صحابہ ستاروں کی مانند ہیں۔ صحابہ ہدایت کے ستارے ہیں جنکی پیروی سے ہدایت نصیب ہوتی ہے۔ ان کی تعظیم و اطاعت واجب ہے اور ان کی توہین کفر ہے۔

وصال

آپ صلی اللہ تعالیٰ علیہ وآلہٖ و سلم دا وصال تریسٹھ (63) سال دی عمر مبارک اچ 632ء اچ مدینہ وچ تھیا، مکہ تے مدینہ ݙوہاں شہر اڄ دے سعودی عرب وچ حجاز دا حصہ ہن۔ حجۃ الوداع دے فوراً بعد آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی طبیعت مبارک کجھ ناساز تھئی تے ول ٹھیک تھی ڳئی مگر کجھ عرصہ بعد حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی صحت ول ناساز تھئی تے کئی روز تک انہاں دے سر مبارک وچ درد تھیندا رہیا۔ بالآخر روایات دے مطابق مئی یا جون 632ء وچ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم ایں فانی دنیا توں عالم بالا وچ انتقال فرما ڳئے۔ انتقال دے وقت آپ ﷺ دی عمر مبارک 63 سال ہئی۔ حضرت علی نے غسل و کفن ݙتا تے اصحاب دے مختلف جماعتاں نے یکے بعد دیگرے نمازِ جنازہ ادا کیتی تے حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کوں مسجد نبوی دے نال ملحق انہاں دے حجرہ مبارک وچ اونہی جگہ دفن کیتا ڳیا جتھاں آپ ﷺ دی وفات تھئی ہئی۔ اے مبارک جگہ تے ایندے اردگرد دی تمام جگہ ہݨ مسجدِ نبوی اچ شامل ہے۔

آپﷺ کوں منگل دے روز لباس مبارک سمیت غسل ݙتا ڳیا۔ رسول اللہ ﷺ کوں غسل ݙیوݨ والے افراد وچ سیدنا عباس، حضرت اسامہ، اوس بن خولیٰ، حضرت عباس دے ݙو پتر قثم تے فضل تے رسول اللہﷺ دے آزاد کردہ غلام شقران شامل ہن۔ حضرت عباس تے انہاں دے ݙوہیں صاحب زادے رسول اللہﷺ دی کروٹ بدلدے ہن، حضرت اسامہ تے شقران پاݨی وہیندے ہن۔ حضرت علی غسل ݙیندے ہن تے حضرت اوس نے آپﷺ کوں اپݨے سینے تے ٹیک رکھا ہئی۔ رسول اللہ ﷺ کوں پاݨی تے ٻیری دے پتراں نال ترئے وار غسل ݙتا ڳیا۔ پاݨی عرس نامی قباء وچ واقع حضرت سعد بن خثیمہ دے کھوہ دا ہئی۔ آپﷺ اپݨی حیات مبارکہ وچ وی پیوݨ کیتے ایں کھوہ دا پاݨی استعمال فرمیندے ہن۔ ول آپ ﷺ کوں ترئے سفید سوتی یمنی چادراں وچ کفنایا ڳیا۔ انہاں وچ چولا تے پڳڑی نہ ہئی، بس آپ ﷺ کوں صرف چادراں وچ ولہیٹا ڳیا۔ حضرت ابوطلحہ نے آپ ﷺ دی قبر مبارک اونہی جگہ بݨائی جتھاں آپ ﷺ نے انتقال فرمایا ۔ قبر لحد والی بݨائی ول آپ دی کھٹ مبارک قبر دے کنارے رکھ ݙتی ڳئی تے ݙاہ ݙاہ صحابہ اندر داخل تھیندے ویندے تے فرداً فرداً نماز ادا کریندے، کوئی امام نہ ہئی۔ سب توں پہلے آپ ﷺ دے خانوادے نے نماز پڑھی، ول مہاجرین نے، ول انصار نے تے ول ٻالاں نے، ول عورتاں نے یا پہلے عورتاں نے ول ٻالاں نے۔ نماز جنازہ پڑھݨ وچ منگل دا پورا ہی ݙینہہ تے منگل دی بیشتر رات گزر ڳئی جس دے بعد رات دے اواخر وچ رسول اقدس ﷺ دے جسمِ اطہر کوں سپرد خاک کر ݙتا ڳیا۔ جنازے وچ شریک افراد دی تعداد دے بارے وچ چند مورخین دا اختلاف ہے۔