حجۃ الوداع

اسلام پورے عرب وچ پھیل چکا ہئی۔ یکے بعد دیگرے تقریباً سبھے قبائل مشرف بہ اسلام تھی چکے ہن۔ انہاں حالات وچ اللہ تعالٰی دی طرفوں سورۃ فتح نازل تھئی جس وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کو اشارۃً آگاہ کیتا ڳیا کہ آپ ﷺ دا کم ہݨ مکمل تھی ڳیا ہے چنانچہ آپ ﷺ نے وصال توں پہلے تعلیمات اسلامیہ کوں سارے عرب تک پہنچاوݨ کیتے حج دا ارادہ فرمایا۔ مدینہ وچ اعلان فرما ݙتا ڳیا کہ ایں مرتبہ نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم خود حج دی قیادت فرمیسن۔ ایں کیتے تمام عرب توں مسلمان اُوندے وچ شریک تھیون۔ اطراف عرب توں مسلماناں دی ہک کثیر تعداد ایں شرف کوں حاصل کرݨ دی خاطر مدینہ پہنچی۔ ذوالحلیفہ دے مقام تے احرام ٻدھا ڳیا تاں لبیک لبیک دی آواز توں فضا گونج اٹھی تے فرزندانِ توحید دا ٹھاٹھاں مریندا ہوا سمندر حج بیت اللہ دی غرض نال مکہ معظمہ دی طرف روانہ تھیا۔

نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے ہر مرحلے دے مناسک توں مسلماناں کوں آگاہ فرمایا۔ حج دی رسومات وچوں جیہڑے مشرکانہ رسوم باقی ہن ختم کر ݙتے ڳئے تے صدیاں بعد خالص ابراہیمی سنت دے مطابق فریضہ حج ادا کیتا ڳیا۔ آپ ﷺ نے مقام سرف وچ قیام فرمایا۔ مقام ابراہیم وچ ݙو رکعت نماز پڑھی تے اس دے بعد تعلیمات اسلامیہ کوں لوگاں دے سامݨے پیش فرمایا۔ توحید و قدرت الٰہی دا اعلان آپ ﷺ نے کوہ صفا تے ونڄ کے فرمایا:

خدا دے سوا کوئی اقتدار اعلٰی دا حامل تے لائق پرستش و بندگی نی۔ اوندا کوئی شریک نی۔ اوندے کیتے سلطنت، ملک تے حمد ہے۔ او مریندے تے جویندے۔ او تمام چیزاں تے قادر ہے۔ کوئی خدا نی مگر او کلہا۔ خدا نے اپݨا وعدہ پورا فرمایا تے اپݨے بندے دی مدد کیتی تے کلہے تمام قبائل کوں شکست ݙتی۔

کوہ صفا دے بعد آپ صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم نے کوہ مروہ تے مناسک حج، طواف و سعی ادا فرمائے تے 8 ذوالحجہ کوں مقام منٰی وچ قیام فرمایا۔

خطبہ

سب تعریف اللہ ہی کیتے، اساں ہوندی حمد کریندے ہیں۔ اونہی توں مدد چاہندے ہیں۔ اوندے توں معافی منگدے ہیں۔ اونہی دے کول توبہ کریندے ہیں تے اساں اللہ ہی دے ہاں اپݨے نفساں دے برائیاں تے اپݨے اعمال دے خرابیاں توں پناہ منگدے ہیں۔ جینکوں اللہ ہدایت ݙیوے تاں ول کوئی اونکوں بھٹکا نی سڳدا تے جینکوں اللہ گمراہ کر ݙیوے اونکوں کوئی راہ ہدایت نی ݙکھا سڳدا۔ میں شہادت ݙیندا ہاں کہ اللہ دے سوا کوئی معبود نی، او ہک ہے۔ اوندا کوئی شریک نی تے میں شہادت ݙیندا ہاں کہ محمد اوندا بندہ تے رسول ہے۔ اللہ دے بندو! میں تہاکوں اللہ توں ݙرݨ دی تاکید تے اوندی اطاعت تے پر زور طور تے آمادہ کریندا ہاں تے میں اونہی توں ابتدا کریندا ہاں جیہڑی بھلائی ہے۔

لوگو! میݙے ڳالہیں سݨ گھنو میکوں کجھ خبر نی کہ میں تہاݙے نال ایں قیام گاہ وچ ایں سال دے بعد ول کݙہیں ملاقات کر سڳاں۔

ہا جاہلیت دے تمام دستور اڄ میݙے پیراں دے تلے ہن۔ عرب کوں عجمی تے تے عجمی کو عرب تے، سرخ کوں سیاہ تے، تے سیاہ کوں سرخ تے کوئی فضیلت نی مگر تقویٰ دے سبب نال ۔

خدا توں ݙرݨ والا انسان مومن ہوندے تے اوندا نافرمان شقی۔ تساں سب دے سب آدم دی اولاد وچوں ہو تے آدم مٹی توں بݨے ہن۔

لوگو! تہاݙے خون تہاݙے مال تے تہاݙے عزتاں ہک ݙوجھے تے ایویں حرام ہن جیویں کہ تساں اڄ دے ݙینہہ دی، ایں شہر دی تے ایں مہینے دی حرمت کریندے ہو۔ ݙیکھو عنقریب تہاکوں خدا دے سامݨے حاضر تھیوݨے تے او تہاݙے توں تہاݙے اعمال دی بابت سوال فرمیسی۔ خبردار میݙے بعد گمراہ نہ بݨ ونڄنا کہ ہک ݙوجھے دے گردناں کٹیندے رہو۔

جاہلیت دے قتلاں دے تمام جھڳڑے میں ملیامیٹ کریندا ہاں۔ پہلا خون جیہڑا باطل کیتا ویندے او ربیعہ بن حارث بن عبدالمطلب دے پتر دا ہے۔ (ربیعہ بن حارث آپ ﷺ دا سوتر ہئی جیندے پتر عامر کوں بنو ہذیل نے قتل کر ݙتا ہئی)

اگر کہیں دے کول امانت ہووے تااں او اونکوں اوندے مالک کوں ادا کر ݙیوے تے اگر سود ہووے تاں او موقوف کر ݙتا ڳیا ہے۔ ہا تہاݙا سرمایہ مل ویسی۔ نہ تساں ظلم کرو تے نہ تساں تے ظلم کیتا ونڄے۔ اللہ نے فیصلہ فرما ݙتے کہ سود ختم کر ݙتا ڳیا تے سب توں پہلے میں عباس بن عبدالمطلب دا سود باطل کریندا ہاں۔

لوگو! تہاݙی ایں سرزمین وچ شیطان اپݨے پوجے ونڄݨ توں مایوس تھی ڳیا ہے لیکن دیگر چھوٹے گناہاں وچ اپݨی اطاعت کیتے ونڄݨ تے خوش ہے ایں کیتے اپݨا دین اوندے توں محفوظ رکھو۔

اللہ دی کتاب وچ مہینیاں دی تعداد اونہی ݙینہہ توں ٻارہاں ہے جݙݨ اللہ نے زمین و آسمان پیدا کیتے ہن، انہاں وچوں چار حرمت والے ہن۔ ترئے (ذیقعد، ذوالحجہ تے محرم) لگا تار ہن تے رجب تنہا ہے۔

لوگو! اپݨے بیویاں دے متعلق اللہ توں ݙردے رہو۔ خدا دے ناں دی ذمہ داری نال تساں انہاں کوں بیوی بݨایا تے خدا دے کلام نال تساں انہاں دا جسم اپݨے کیتے حلال بݨایا ہے۔ تہاݙا حق عورتاں تے اتنا ہے کہ او تہاݙے بسترے تے کہیں غیر کوں نہ آوݨ ݙیون لیکن اگر او ایویں کرن تاں انہاں کوں اینجھی مار مارو جیہڑی نمودار نہ تھیوے تے عورتاں دا حق تہاݙے تے اے ہے کہ تساں انہاں کوں اچھی طرح کھواؤ ، اچھی طرح پہواؤ۔

تہاݙے غلام تہاݙے ہن، جیہڑا خود کھاؤ انہاں کوں کھواؤ تے جیہڑا خود پاؤ اوہو انہاں کوں پہواؤ۔

خدا نے وراثت وچ ہر حقدار کوں اوندا حق ݙتے۔ ہݨ کہیں وارث کیتے وصیت جائز نی۔ لڑکا اوندا وارث اے جیندے بسترے تے پیدا تھیوے، زناکار کیتے پتھر تے انہاں دا حساب خدا دے ذمے ہے۔

عورت کوں اپݨے شوہر دے مال وچوں اوندی اجازت دے بغیر گھنݨا جائز نی۔ قرض ادا کیتا ونڄے۔ عاریت واپس کیتی ونڄے۔ عطیہ ولا ݙتا ونڄے۔ ضامن تاوان دا ذمہ دار ہے۔

مجرم اپݨے جرم دا آپ ذمہ دار ہے۔ پیؤ دے جرم دا پتر ذمہ دار نی تے پتر دے جرم دا پیؤ ذمہ دار نی۔

اگر کٹی ہوئی نک دا کوئی حبشی وی تہاݙا امیر ہووے تے او تہاکوں خدا دی کتاب دے مطابق گھن چلے تاں اوندی اطاعت تے فرمانبرداری کرو۔

لوگو! نہ تاں میݙے بعد کوئی نبی ہے تے نہ کوئی نویں امت پیدا تھیوݨ والی ہے۔ خوب سن گھنو کہ اپݨے پروردگار دی عبادت کرو تے پنجگانہ نماز ادا کرو۔ سال بھر وچ ہک مہینہ رمضان دے روزے رکھو۔ خانہ خدا دا حج ادا کرو۔

میں تہاݙے وچ ہک چیز چھوڑیندا ہاں۔ اگر تساں اونکوں مضبوط پکڑ گھدا تاں گمراہ نہ تھیسو، او کیا چیز ہے؟ کتاب اللہ تے سنت رسول اللہ ﷺ ۔

ایں جامع خطبے دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے مجمعے کوں خطاب کریندے ہوئے فرمایا:

لوگو! قیامت دے ݙینہہ خدا میݙی نسبت پچھسی تاں کیا جواب ݙیسو؟ صحابہ نے عرض کیتی کہ اساں آکھسوں کہ آپ ﷺ نے خدا دا پیغام پہنچا ݙتا تے اپݨا فرض ادا کر ݙتا‘‘۔ آپ ﷺ نے آسمان دی طرف انگلی اٹھائی تے فرمایا۔’’اے خدا تو گواہ رہویں‘‘۔ ’’اے خدا تو گواہ رہویں‘‘ اے خدا تو گواہ رہویں تے اوندے بعد آپ ﷺ نے ہدایت فرمائی کہ جیہڑے حاضر ہن او انہاں لوگاں کوں اے ڳالہیں پہنچا ݙیون جیہڑے حاضر نی۔

خطبہ حجۃ الوداع دی اہمیت

اے خطبہ تمام دینی تعلیمات دا نچوڑ ہے۔ ایندا نقطہ آغاز اللہ تے اوندے بندے دے درمیان صحیح تعلق دی وضاحت کریندے تے بھلائی دی تلقین کریندے۔ خطبہ حجۃ الوداع اسلام دے معاشرتی نظام دے بنیاداں مہیا کریندے۔ معاشرتی مساوات، نسلی تفاخر دا خاتمہ، عورتاں دے حقوق، غلاماں نال حسن سلوک، ہک ݙوجھے دے جان و مال تے عزت دا احترام، ایہے او بنیاداں ہن جنہاں تے اسلام دا معاشرتی نظام ترتیب پیندے۔

ایں خطبے نے معاشی عدم توازن دا رستہ بند کرݨ کیتے سود کوں حرام قرار ݙتا کیونکہ سود سرمایہ دار طبقے کوں محفوظ طریقے نال دولت جمع کرݨ دے مواقع فراہم کریندے تے انہاں دی تمام افزائش دولت سودی سرمائے دے حصول ہی دی وجہ توں تھیندی ہے۔ این خطبے نے بہت سارے اہم قانونی اصول متعین کیتے ہن۔ مثلاً انفرادی ذمہ داری دا اصول وراثت دے بارے ہدایت ۔ سیاسی طور تے اے خطبہ اسلام دے منشور دی حیثیت رکھدے۔ دنیا بھر کوں ایں خطبے دے ذریعہ ݙسے ڳیا کہ اسلامی حکومت کنہاں اصولاں دی بنیاد تء تشکیل پیسی تے انہاں اصولاں تے تعمیر تھیوݨ والا اے نظام انسانیت کیتے رحمت ثابت تھیسی۔ اینہی بنا تے ڈاکٹر حمید اللہ نے اینکوں انسانیت دا منشور اعظم قرار ݙتے۔

اے ساݙے محبوب نبی صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا آخری پیغام ہے تے ایندے وچ اساں ہی مخاطب بݨائے ڳئے ہیں۔ ایندی نوعیت پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی وصیت جیہی ہے۔ لہٰذا لازم ہے کہ اینکوں پڑھ کے اساں اپݨی ہݨ تک دی روش نادم تھی کے تے کافرانہ نظاماں دے مرعوبیت دے قلاوے گردناں اچوں کڈھ کے محسن انسانیت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا دامن تھام گھنوں۔ ایں لحاظ نال اے ہک دعوت انقلاب ہے۔