غزوۂِ بدر

غزوہ بدر 17 رمضان 2 ہجری بمطابق 13 مارچ 624ء کوں محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی قیادت وچ مسلماناں تے ابو جہل دی قیادت وچ مکہ دے قبیلہ قریش تے دیگر عرباں دے درمیاں مدینہ دے جنوب مغرب اچ واقع بدر نامی مقام تے تھیا۔ اینکوں غزوہ بدر کبریٰ وی آکھدن۔

اسلام نے مکہ دی سرزمین تے اعلان حق بلند کیتا تاں معاشرے دے مخلص ترین افراد ہک ہک کر کے داعی اسلام دے ہتھ تے بیعت کرݨ لڳے۔ او لوگ جنہاں دے مفادات پراݨے نظام نال وابستہ ہن، تشدد تے اتر آئے، نتیجہ ہجرت دی صورت اچ سامݨے آیا۔ لیکن تصادم اوندے باوجود وی ختم نہ تھیا۔ اسلام مدینہ وچ تیزی نال ترقی کریندا پیا ہئی تے اے ڳال قریش مکہ کیتے بہت تکلیف دہ ہئی تے او مسلماناں کوں ختم کرݨ دے منصوبے بݨیندے رہندے ہن تے مسلمان ہر وقت مدینہ تے حملے دا خدشہ رکھدے ہن۔ اوں صورت حال دی نزاکت دا اے عالم ہئی کہ صحابۂِ کرام ہتھیار لا کے سمھدے ہن تے خود حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ وسلم وی ایں طرح دی حفاظتی تدابیر اختیار کریندے ہن۔

غزوۂِ بدر دے اسباب

قریش مکہ نے مدینہ دی اوں اسلامی ریاست تے حملہ کرݨ دا ایں واسطے وی فیصلہ کیتا کہ او شاہراہ جیہڑی مکہ توں شام دی طرف ویندی ہئی، مسلماناں دی زد وچ ہئی۔ اوں شاہراہ توں تجارت نال اہل مکہ لکھاں اشرفیاں سالانہ حاصل کریندے ہن۔ ایندا اندازہ ساکوں ایں واقعے توں تھیندے کہ بنو اوس دے مشہور سردار سعد بن معاذ جݙݨ طواف کعبہ کیتے ڳئے تاں ابوجہل نے خانہ کعبہ دے دروازے تے انہاں کوں روکا تے آکھا، توں ساݙے دین دے مرتداں کوں پناہ ݙیویں تے اساں تیکوں اطمینان دے نال مکے وچ طواف کرݨ ݙیوں؟ اگر توں امیہ بن خلف دا مہمان نہ ہوندا تاں اتھوں زندہ نہ ونڄ سڳدا ہاویں۔ اے سݨ کے حضرت سعد بن معاذ رضی اللہ عنہ نے جواب ݙتا۔

خدا دی قسم اگر توں میکوں ایندے توں روکا تاں میں تہاکوں اوں چیز توں روک ݙیساں جیہڑا تہاݙے کیتے ایندے توں اہم تر ہے یعنی مدینہ دے کولوں تہاݙا رستہ۔

حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے ساتھیاں کوں مدینہ وچ تبلیغ کرݨ دی پوری آزادی ہئی تے اسلام دے اثرات دور دراز علاقیاں وچ پہنچدے پئے ہن۔ جنوب دے یمنی قبائل وچوں وی بعض سلیم الفطرت لوگ مشرف بہ اسلام تھی ڳئے ہن تے انہاں دے کوششاں نال بحرین دا ہک سردار عبدالقیس مدینہ دی طرف آندا پیا ہئی کہ قریش مکہ نے رستے وچ اونکوں روک ݙتا۔ ایندے نال اے ڳال واضح تھی ڳئی کہ جے تک خدا پرستی تے شرک وچوں ہک چیز ختم نہ تھی ویسی، کشمکش ختم نی تھی سڳدی۔

قریشی سردار دا قتل

رجب 2 ھ وچ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے عبداللہ بن حجش دی قیادت اچ ٻارہاں آدمیاں تے مشتمل ہک دستہ ایں غرض نال بھیڄا کہ قریش دے تجارتی قافلیاں دی نقل و حرکت تے نگاہ رکھے۔ اتفاق نال ہک قریشی قافلہ مل ڳیا تے ݙوہاں گروہاں دے درمیان جھڑپ تھی ڳئی جیندے وچ قریش مکہ دا ہک شخص عمر بن الحضرمی مقتول تھیا تے ݙو گرفتار تھئے۔ جݙݨ عبداللہ، حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے کول پہنچے تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے اوں واقعے تے ناپسندیدگی دا اظہار فرمایا۔ جنگی قیدی رہا کر ݙتے ڳئے تے مقتول کیتے خون بہا ادا کیتا ڳیا۔ ایں واقعے دی حیثیت سرحدی جھڑپ توں زیادہ نہ ہئی، چونکہ اے جھڑپ ہک ایسے مہینے وچ تھئی جیندے وچ جنگ و جدال حرام ہئی۔ ایں کیتے قریش مکہ نے ایندے خلاف خوب پروپیگنڈہ کیتا تے قبائل عرب کوں وی مسلماناں دے خلاف اکساوݨ دی کوشش کیتی۔ عمرو دے ورثاء نے وی مقتول دا انتقام گھنݨ کیتے اہل مکہ کوں مدینہ تے حملہ کرݨ تے اکسایا۔

ابوسفیان دا تجارتی قافلہ

مکہ تے مدینہ دے درمیان کشیدگی ودھدی ویندی ہئی۔ ہک مکی سردار کرز بن جابر فہری نے مدینہ دے ٻاہر مسلماناں دی ہک چراگاہ تے حملہ کر کے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے مویشی لٹ گھدے۔ اے ڈاکہ مسلماناں کیتے کھلا چیلنج ہئی۔ چند مسلماناں نے کرز دا تعاقب کیتا لیکن او بچ نکلا۔ قریش مکہ نے اسلامی ریاست کوں ختم کرݨ دا فیصلہ کر کے جنگ دے بھرپور تیاریاں شروع کر ݙتے۔ افرادی قوت کوں مضبوط بݨاوݨ کیتے انہاں نے مکہ مکرمہ دے گرد و نواح دے قبائل نال معاہدات کیتے تے معاشی وسائل کوں مضبوط تر کرݨ کیتے اے فیصلہ کیتا، ایں مرتبہ جیہڑا تجارتی قافلہ شام بھیڄا ونڄے اوندا تمام منافع اینہی غرض کیتے وقف ہووے۔ چنانچہ ابوسفیان کوں اوں قافلے دا قائد مقرر کیتا ڳیا تے مکہ مکرمہ دے عورتاں نے اپݨے زیور تک کاروبار اچ لائے۔ اسلامی ریاست دے خاتمے دے اوں منصوبے نے مکہ مکرمہ تے مدینہ منورہ دے درمیان کشیدگی وچ بہت اضافہ کر ݙتا۔

جݙݨ ابوسفیان دا مذکورہ بالا قافلہ واپس آندا پیا ہئی تاں ابوسفیان کوں خطرہ محسوس تھیا کہ کتھائیں اے قافلہ رستے ہی وچ نہ لٹ گھدا ونڄے چنانچہ اوں نے ہک ایلچی کوں بھیڄ کے مکہ توں امداد منگوائی۔ قاصد نے عرب دستور دے مطابق اپݨے اٹھ دی نک چیر ݙتی تے رنگ دار رومال ہلا کے واویلا کیتا تے اعلان کیتا کہ ابوسفیان دے قافلے تے حملہ کرݨ کیتے محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم پیش قدمی کریندے آندے ہن۔ ایں واسطے فوراً امداد کیتے پہنچو۔ اہل مکہ سمجھے کہ قریش دا قافلہ لٹیج ڳیا ہے۔ سب لوگ انتقام کیتے نکل کھڑے تھئے۔ رستے وچ معلوم تھیا کہ اے قافلہ صحیح سلامت واپس آندا پیا ہے۔ لیکن قریش دے مکار سرداراں نے فیصلہ کیتا کہ ہݨ مسلماناں دا ہمیشہ کیتے کم تمام کر کے ہی واپس ویسن۔ نیز حضرمی دے ورثاء نے حضرمی دا انتقام گھنݨ تے اصرار کیتا۔ چنانچہ قریشی لشکر مدینہ دی طرف ودھدا چلا ڳیا تے بدر وچ خیمہ زن تھی ڳیا۔

مدینہ وچ قریشی لشکر دی آمد دی اطلاع ملی تاں آپ ﷺ نے مجلس مشاورت سݙوائی تے خطرے توں نبڑݨ کیتے تجاویز طلب فرمائے۔ مہاجرین نے جانثاری دا یقین ݙیوایا۔ آپ ﷺ نے دوبارہ مشورہ طلب کیتا تاں انصار وچوں حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہ نے عرض کیتا کہ غالباً آپ ﷺ کا روئے سخن ساݙی طرف ہے۔ آپ ﷺ نے فرمایا ہا۔ حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہ نے عرض کیتا کہ: "یا رسول اللہ ﷺ ! اساں تہاݙے تے ایمان گھن آئے ہیں۔ اساں تہاݙی تصدیق کیتی ہے تے گواہی ݙتی ہے کہ جیہڑی کتاب تساں گھنائے ہو او حق ہے تے اساں تہاݙی اطاعت تے فرمانبرداری دا عہد کیتا ہے۔ یا رسول اللہ ﷺ جیہڑی طرف مرضی ہووے تشریف گھن ڄلو۔ قسم ہے اوں ذات دی جیں نے حق دے نال تہاکوں معبوث کیتا اگر تساں ساکوں سمندر وچ ترپݨ دا حکم ݙیسو تاں اسںاں ضرور اوندے وچ ترپ مریسوں تے ساݙے وچوں ہک شخص وی باقی نہ رہسی۔"

حضرت مقداد نے عرض کیا: "اساں حضرت موسیٰ علیہ السلام دی امت دی طرح نی جیں نے حضرت موسیٰ علیہ السلام کوں آکھا کہ تساں تے تہاݙا رب ݙوہیں لڑو۔ اسںاں تاں اتھاں ٻیٹھے ہیں بلکہ اساں تہاݙے سڄے کھٻے ، اڳاں پچھاں تہاݙے نال لڑسوں۔" مشاورت دے بعد مجاہدین کوں تیاری دا حکم تھیا۔ مسلماناں دے ذوق شہادت دا اے عالم ہئی کہ ہک نوعمر صحابی حضرت عمیر بن ابی وقاص رضی اللہ عنہ ایں خیال توں لکدے پھردے ہن کہ کتھائیں کم عمر ہووݨ دی وجہ توں واپس نہ بھیڄ ݙتے ونڄن۔ ایندے باوجود مجاہدین دی کل تعداد 313 توں زیادہ نہ تھی سڳی۔ اے لشکر ایں شان نال میدان کارزار دی طرف ودھدا ویندا ہئی کہ کہیں دے کول لڑݨ کیتے پورے ہتھیار وی نہ ہن۔ پورے لشکر دے کول صرف 70 اٹھ تے 2 گھوڑے ہن جنہاں تے او واری واری سواری کریندے ہن۔ مقام بدر تے پہنچ کے ہک چشمے دے قریب اے مختصر لشکر خیمہ زن تھیا۔ مقابلے تے ترئے گنا توں وی زیادہ لشکر ہئی۔ ہک ہزار قریشی جوان جنہاں وچوں اکثر سر توں پیر تک آہنی لباس وچ ملبوس ہن ایں خیال نال بدمست ہن کہ او صبح تھیندے ہی انہاں مٹھی بھر فاقہ کشاں دا خاتمہ کر ݙیسن لیکن قدرت کاملہ کوں کجھ ٻیا ہی منظور ہئی۔

رات بھر قریشی لشکر عیاشی و بدمستی دا شکار ریہا۔ خدا دے نبی نے خدا کے حضور آہ و زاری میں گزاری صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم تے قادر مطلق نے فتح دی بشارت فرما ݙتی۔ جیہڑی طرف مسلماناں دا پڑاؤ ہئی اتھاں پاݨی دی کمی ہئی تے ریت مسلماناں دے گھوڑیاں کیتے مضر ثابت تھی سڳدی ہئی۔ لیکن خداوند تعالٰی نے باران رحمت نال مسلماناں دے اے ݙوہیں دقتاں دور کر ݙتے۔ ریت ڄم ڳئی تے قریشی لشکر دے پڑاؤ والی مقبوضہ چکنی مٹی دی زمین تے کیچڑ تھی ڳیا۔

غزوۂِ بدر دے واقعات

17 رمضان المبارک 2ھ (17 مارچ 624ء) کوں فجر دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے سب کوں جہاد دی تلقین فرمائی۔ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے ارشاد گرامی دے مطابق انہاں نے صف بندی کیتی تے آہن پوش لشکر کوں شکست ݙیوݨ دا آہنی عزم گھن کے میدان دی طرف ٹرے۔ قریشی لشکر تکبر و غرور وچ بدمست نسلی تفاخر دے نعرے لیندا ہویا سامݨے موجود ہئی۔ مسلماناں کیتے سخت آزمائش دا وقت ہئی، ایں واسطے کہ اپݨے ہی بھائی بند سامݨے کھڑے ہن۔ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ اپݨے پتر عبد الرحمن نال تے حضرت حذیفہ رضی اللہ عنہ کوں اپݨے پیؤ عتبہ نال مقابلہ کرݨا ہئی۔ عرب دے دستور دے مطابق پہلے انفرادی مقابلے تھئے۔ سب توں پہلے عمر بن الحضرمی دا بھرا عامر میدان وچ نکلا تے مدمقابل طلب کیتا۔ مقابلے تے حضرت عمر رضی اللہ عنہ دا ہک غلام آیا تے اوں نے چشم زدن وچ اوں مغرور دا خاتمہ کر ݙتا جیہڑا اپݨے بھائی دا انتقام گھنݨ کیتے آیا ہئی۔ اوندے بعد عتبہ بن ربیعہ، اوندا بھائی شیبہ تے اوندا پتر ولید بن عتبہ میدان وچ نکلے تے مبارز طلب کیتے۔ ترئے انصاری صحابہ میدان وچ نکلے لیکن انہاں تریہاں نے اے آکھ کے انہاں نال مقابلہ کرݨ توں انکار کر ݙتا کہ اے ساݙے ہم پلہ نی تے پکار کے آکھا اے محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم، ساݙے مقابلے تے قریشی بھیڄو۔ اساں عرب دے چرواہاں نال مقابلے کرݨ کیتے تیار نی ۔ چنانچہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کے ارشار تے حضرت حمزہ رضی اللہ عنہ، حضرت علی رضی اللہ عنہ اور حضرت عبیدہ رضی اللہ عنہ مقابلے کیتے نکلے۔ مغرور قریشی سرداراں نے انہاں دے ناں پچھے تے آکھا۔ ’’ہا تساں ساݙے ہم پلہ ہو‘‘ مقابلہ شروع تھیا۔ چند لمحیاں وچ حضرت حمزہ رضی اللہ عنہ نے شیبہ کوں جہنم رسید کر ݙتا تے حضرت علی رضی اللہ عنہ نے ولید کوں قتل کر ݙتا تے لشکر اسلام توں تکبیر دی آواز بلند تھئی۔ اوں دوران عتبہ تے حضرت عبیدہ رضی اللہ عنہ نے ہک ݙوجھے تے بھرپور وار کیتا تے ݙوہیں زخمی تھی کے ڈھے پئے۔ حضرت علی رضی اللہ عنہ اپݨے مدمقابل توں فارغ تھی کے عتبہ دی طرف لپکے تے ہک ہی ضرب نال اوندا کم تمام کرکے حضرت عبیدہ رضی اللہ عنہ کوں لشکر وچ چا آئے۔ قریش نے اپݨے نامور سرداراں کوں ایویں کٹیندے ݙٹھا تاں یکبارگی حملہ کر ݙتا تاکہ اکثریت دے بل بوتے تے لشکر اسلام کوں شکست ݙیون۔

ایں غزوہ وچ مومنین دے جوش جہاد دا اے حال ہئی کہ ہک صحابی حضرت عمر بن جام رضی اللہ عنہ کھجوراں کھاندے ٻیٹھے ہن۔ انہاں نے حضور اکرم ﷺ دا اعلان ’’اڄ دے ݙینہہ جیہڑا شخص صبر و استقامت نال لڑسی تے کنڈ پھیر کر نہ بھڄسی، او یقیناً جنت وچ ویسی‘‘۔ سݨا تاں کھجوراں سٹ چھوڑے تے فرمایا ’’واہ واہ میݙے تے جنت دے درمیان بس اتنا وقفہ ہے کہ اے لوگ میکوں قتل کر ݙیون۔‘‘ اے آکھ کے اتنی بہادری نال لڑے کہ شہید تھئے تے چند لمحیاں وچ جنت دا فاصلہ طے کر گھدا۔ میدان کارزار خوب گرم ہئی، قریش دے مغرور آہن پوش لوہے دے لباس سمیت کپیج ٹکیج کے ڈہندے ویندے ہن۔ مسلمان وی خود داد شجاعت ݙیندے پئے ہن۔

ابوجہل دا قتل

ایں ہنگامے وچ انصار دے ݙو کم عمر ٻال حضرت معاذ تے معوذ رضی اللہ عنہم، حضرت عبدالرحمن بن عوف رضی اللہ عنہ دے کول آئے تے انہاں اچوں ہک نے آکھا۔

’’چاچا! تساں ابوجہل کوں پہچاݨدے ہو، او کتھاں ہے۔ اساں سݨے کہ او رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی شان وچ گستاخی کریندے۔ اوں پاک ذات دی قسم جیندے قبضے وچ میݙی جان ہے، اگر میں اونکوں ݙیکھ گھناں تاں اوں وقت تک اوندے توں جدا نہ تھیساں جب تک کہ او مر نہ ونڄے یا میں شہید نہ تھی ونڄاں‘‘ اتفاق نال ابوجہل دا گزر سامݨے توں تھیا۔ حضرت عبد الرحمن بن عوف رضی اللہ عنہ نے اوندی طرف اشارہ کر ݙتا۔ اے اشارہ پیندے ہی ݙوہیں ننھے مجاہد اپݨے تلواراں گھن کے اوندی طرف بھڄے۔ او گھوڑے تے سوار ہئی تے اے ڋوہیں پیدل۔ ویندے ہی انہاں وچوں ہک نے ابوجہل دے گھوڑے تے تے ݙوجھے نے ابوجہل دی لت تے حملہ کر ݙتا۔ گھوڑا تے ابوجہل ݙوہیں ڈھے پئے۔ عکرمہ بن ابوجہل نے معاذ بن عمر دے مونڈھے تے وار کیتا تے انہاں دا بازو لٹک ڳیا۔ باہمت نوجوان نے بازو کوں رستے وچ حائل تھیندے ݙٹھا تاں پیر دے تلے ݙے کے الگ کر ݙتا تے ہک ہی ہتھ نال اپݨے شکار تے حملہ کر ݙتا۔ اتنے وچ معاذ دے بھائی معوذ اتھاں پہنچے تے انہاں نے ابوجہل کوں ٹھڈھا کر ݙتا تے حضرت عبد اللہ بن مسعود رضی اللہ عنہ نے اوندا سر تن توں جدا کر ݙتا۔

امیہ بن خلف دا قتل

میدان بدر اچ ابوجہل دے علاوہ امیہ بن خلف جیں نے حضرت بلال رضی اللہ عنہ تے بے پناہ ظلم ڈھائے ہن تے ابوبختری جیہے اہم سردارانِ قریش وی مارے ڳئے تے اے مغرور لشکر میدان چھوڑ کے بھڄ کھڑا تھیا۔ اللہ تعالٰی نے اسلام کوں فتح ݙتی تے دنیا نے ݙیکھ گھدا کہ فتح و شکست وچ مادی قوت توں زیادہ روحانی قوت دا دخل ہوندے۔ مسلماناں دے کل 14 آدمی شہید تھئے۔ اویندے مقابلے وچ قریش دے 70 آدمی مارے ڳئے جنہاں وچوں 36 حضرت علی کرم اللہ وجہہ دے ہتھوں قتل تھئے۔ 70 توں زیادہ گرفتار تھئے۔ قریشی مقتولین وچ انہاں دے تقریباً تمام نامور سردار شامل ہن تے گرفتار تھیوݨ والے وی انہاں دے معززین وچوں ہن۔ مثلاً حضرت عباس بن عبد المطلب ’’حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے چاچا‘‘ عقیل بن ابی طالب، اسود بن عامر، سہیل بن عمرو تے عبد اللہ بن زمعہ وغیرہ۔

جنگی قیدیاں نال سلوک

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے اسیرانِ جنگ کوں صحابہ وچ تقسیم کرکے انہاں کوں آرام نال رکھݨ دا حکم ݙتا۔ صحابہ کرام نے نبی صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے فرمان تے ایں حد تک عمل کیتا کہ خود کھجوراں کھا کے قیدیاں کوں کھاݨا کھوایا۔ صحابہ کرام توں انہاں دے بارے مشورہ طلب کیتا ڳیا تاں حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے انہاں کوں قتل کر کے دشمن دی قوت تروڑݨ دی تجویز پیش کیتی، حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ نے فدیہ گھن کے چھوڑ ݙیوݨ دا مشورہ ݙتا۔ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ نال اتفاق فرمیندے ہوئے اسیران جنگ کوں فدیہ گھن کے چھوڑ ݙتا، جیہڑے قیدی غربت دی وجہ توں فدیہ ادا نہ کر سڳدے ہن تے پڑھے لکھے ہن، انہاں کوں ݙاہ مسلماناں کون پڑھݨا لکھݨا سکھاوݨ دے عوص رہا کر ݙتا ڳیا۔ اے قیدی حسن سلوک توں ایں حد تک متاثر تھئے کہ انہاں وچوں بہت سارے مشرف بہ اسلام تھئے جنہاں وچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے چاچا حضرت عباس بن عبد المطلب رضی اللہ عنہ تے حضرت عقیل بن ابوطالب رضی اللہ عنہ شامل ہن۔

غزوۂِ بدر اچ مسلماناں دی کامیابی دے اسباب تے ایں غزوہ دی اہمیت تے اثرات

غزوہ بدر وچ مسلمان، قریش دے مقابلے وچ ہک ترہائی توں وی گھٹ ہن۔ قریش دے کول اسلحہ وی مسلماناں توں زیادہ ہئی۔ ایندے باوجود کامیابی نے مسلماناں دے قدم چمے۔ ایندے چند اسباب مندرجہ ذیل ہن۔

نصرت الہی

غزوہ بدر وچ مسلماناں دی فتح دا سب توں وݙا تے اصل سبب نصرت الہی ہئی۔ اللہ تبارک و تعالٰی توں حضور نبی اکرم صلی اللہ تعالیٰ علیہ و آلہٖ و سلم نے دعا فرمائی ہئی:

"اے اللہ! اے قریش اپݨے سامانِ غرور دے نال آئن تاکہ تیݙے رسول صلی اللہ تعالیٰ علیہ و آلہٖ و سلم کوں کُوڑا ثابت کرن۔ اے اللہ ہݨ تیݙی او مدد آ ونڄے جیندا توں میݙے نال وعدہ فرمایا۔ اے اللہ ! جے اڄ اے مٹھی بھر جماعت ہلاک تھی ڳئی تاں ول روئے زمین تے تیݙی عبادت کتھائیں نہ تھیسی۔"

ایندے جواب وچ اللہ تعالٰی نے فتح دی بشارت ݙتی تے ہک ہزار فرشتیاں نال امداد فرمائی۔ سورهِٔ الانفال وچ غزوه بدر دی تفصیل موجود ہے۔

ذوق شہادت

اسلام نے مسلماناں دے جیہڑے عقائد مقرر کیتے ہن انہاں وچ عقیدہ آخرت کوں بنیادی حیثیت حاصل ہے۔ مسلمان موت دے بعد آوݨ والی ابدی زندگی کیتے ایں زندگی کوں قربان کرݨ کیتے تیار ہوندے۔ شہادت دی موت اوندے نزدیک موت نی، ابدی زندگی ہے۔ ایں عقیدے نے مسلماناں کوں بےجگری نال لڑݨ تے آمادہ کیتا تے موت جیندے توں ہر انسان خائف ہوندے، مسلمان اینکوں خوشی نال قبول کرݨ کیتے تیار ہن۔

بہتر انتظام

اسلامی لشکر اپݨے سالارِ اعظم حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے ہکو حکم تے جان قربان کرݨ کوں تیار ہئی۔ ہر شخص اپݨے رہبر دے ہر حکم کوں بلا جھجھک منیندا ہئی۔ مسلمان آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے ادنٰی جیہے اشارے تے حرکت وچ آ ویندے ہن۔ لہٰذا انہاں دا تنظیمی ڈھانچہ حریفاں توں بہتر ہئی۔ ایندے برعکس لشکر کفار کئی سرداراں دی کمان وچ ہئی تے انہاں سرداراں وچ اتحاد عمل پیدا تھیوݨا بہت مشکل ہئی۔ چنانچہ جݙݨ قریش نے مل کے حملہ کیتا تاں اونکوں مسلماناں نے روک گھدا لیکن مسلماناں دے منظم حملے کوں قریش نہ روک سڳے۔