مجبور عیسیٰ خیلوی

اصل ناں    غلام حسین

تخلص       مجبورؔ

جٖمنْ        1935ء

جاہ پتہ      موضع شیخ محمود والا۔عیسیٰ خیل ضلع میانوالی

مجبور عیسیٰ خیلوی تے عطاء اللہ خاں عیسیٰ خیلوی ہک ڈٖوجھے واسطے لازم و ملزوم ہن۔جتھاں عطاء اللہ خاں، مجبور دا کلام گاٖاکے اپنْی خوبصورت آواز دا جادو جگٖائے اُتھاں مجبور عیسیٰ خیلوی دے لکھئے ہوئے گیتاں وی عوام دے دل موہ گھدے ہن۔مجبور عیسیٰ خیلوی دا اصل ناں غلام حُسین ہائی- مجبور عیسیٰ خیلوی، ١٩٣٥ء دے وچ ضلع میانوالی، تحصیل عیسیٰ خیل دے علاقے شیخ محمود والا وچ ڄمے ہَن- شاعری دے وچ اُنہیں دے اُستاد پروفیسر ظہور الحسن ہَن، جیندی وجہ توں اُنہاں آپݨے اُستاد دے ناں "ظہور" دا ہم قافیہ تخلص "مجبور" رکھ گھدا- سرائیکی شاعری دے وچ میانوالی دی دھرتی تے ٻہوں وݙے اتے نامی شاعر ڄمِن، جنہاں وچوں سئیں مجبور عیسیٰ خیلوی وی ہِک مشہور تے نامی شاعر ہِن- اے سہرا عالمی شہرت یافتہ گلوکار، عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی دے سِر ہے، جئیں میانوالی دے دُور دراز علاقے چوں نکِل کے نہ صرف آپݨی سُن٘ڄاݨ بݨائی بلکہ آپݨی سوہݨی آواز دے نال ٻہوں عظیم شاعراں دا کلام ساݙے تائیں اَپڑایا- مجبور عیسیٰ خیلوی دی وفات ١٠ فروری، ٢٠١٥ء کُوں تھئی ہئی-

شاعری دا مُنڈھ

مجبور عیسیٰ خیلوی، مُنڈھ لاء توں شاعری کریندے ہَن اتے انہیں دا فارسی تے اُردو کلام، مُلک دے مختلف رسالاں وچ چھپدا ہئی- پہلے او مجبور دے ناں تُوں مشہور ہَن وت انہاں مجبور عیسیٰ خیلوی ناں رکھ گھدا- مجبور عیسیٰ خیلوی، ١٩٥٢ء وچ گورنمنٹ کالج، میانوالی تُوں ایف-اے کیتا تے کالاباغ دے علاقے ماڑی وچ، مِڈل سکول دے اُستاد بھرتی تھئے- مجبور عیسیٰ خیلوی پنجاب یونیورسٹی چوں بی-اے کیتا، وت شعبہِ درس و تدریس وچ دل نہ لڳا تاں ١٩٥٦ء محکمہ ریلوے دی ملازمت شروع کر ݙِتونے تے ١٩٩٣ء وِچ ریلوے توں ریٹائر تھی کہ عیسیٰ خیل وچ مستقل راہوݨ شروع تھی ڳے- مجبور صیہب شعر تاں پڑھݨ دے ویلے توں ہی آہدے ہَن، پر ٻہوں شعر اردو تے فارسی وچ آہدے ہَن- اُنہاں دی طبیعت شروع لاء تُوں ہی لوک ہئی اتے انہاں کنے ہِک وݙا زخیرہ لوک ڳیتاں دا ہئی- مجبور عیسیٰ خیلوی توں پہلے لوک شاعری تے ڳیتاں دا وسیع زخیرہ، ہُوں وقت دے مشہور ریڈیو گائیک، امتیاز خالِق کنے موجور ہئی، جݙاں پاکستان تے ہندوستان نِکھڑے ہَن اوں ویلے امتیاز خالق، افغانستان دے جشنِ نوروز دے موقعے تے پاکستان دی طرفوں ڳے ہَن- اے ریڈیو دا دور ہئی پر جݙاں جاپانی کیسٹ دا دور آیا، ہُوں ویلے عیسیٰ خیل دا وݙا ستارہ عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی سامݨے آیا تے مجبور عیسیٰ خیلوی دے چار پَن٘ڄ ڳاوݨ اِن٘ڄ ڳاۓ، جو دُنیا تے مشہور تھی ڳے- "اِنہاں اکھاں دے نال، سوہݨے نیناں دے نال سمجھاؤ ہا"،" لا لئی تئیں مُندری میݙی"، "ݙے چا لسی شالا جُھڳڑا وسّی وے میݙا ماہی" تے "بوݙی چھنڳا ڑنڳا ڑنڳ" ٻہوں مشہور ہِن-

سرائیکی ڳاوݨ

مجبور عیسیٰ دے ٻہوں مشہور سرائیکی ڳاوݨ ہِن، ڈھیر مشہور ڳاوݨ دے تلے ٻول تلے لکھے ہوئن-

ملک سونا خان بےوس دا ݙوھڑا:

وے کوئی جُرم سُوچیندوں چھوڑ نہ ویندوں میݙا دلبر بے پرواہ اے

کُجھ نہ ݙسوئی، رول ݙِتوئی کئیں ݙِتی ہئی غلط صلاح اے

نِت ظلم سُچیندا ایں اتے خُوش پیا تھیندا ایں رَل غیراں دے ہم راہ اے

جیندیاں مار مکایائی بےوس کوں، ودے آندِن رُک رُک ساہ اے

ڳاوݨ:

آ وسیاں سان٘وݨیاں، آ وسیاں سان٘وݨیاں،

آ وسیاں سان٘وݨیاں

تیݙی دید نُوں ترِس ڳئی آں

وے پِھٹنی نوکریاں

وے پِھٹنی نوکریاں

آ وسِّیاں سان٘وݨیاں

آ وسیاں سان٘وݨیاں

میݙے چولے تے سوہݨی کڈھائی

اڳ سان٘ولے آ بھڑکائی

ماہی نیندراں اُگھڑ ڳئیاں

وے پھٹنی نوکریاں

آ وسیاں سان٘وݨیاں

میݙے چولے دے نال دھاڳے

پئی حُٻ سڄݨاں دی جاڳے

تڑپاوݨ دِلبریاں

وے پِھٹنی نوکریاں

آوسیاں سان٘وݨیاں

میݙے چولے نُوں ماہی پُلکاں

سٹاں ساڑ ہجر دیاں جُھلکاں

مچھی وان٘ڳوں میں تڑفدی آں

وے پِھٹنی نوکریاں

آوسیاں سان٘وݨیاں

میݙے چولے نُوں فِٹ ٻان٘ہواں

کِتے سِکدیاں نہ مر جان٘واں

ایہا فِکراں وے رات ݙین٘ہاں

وے پِھٹنی نوکریاں

آوسیاں سان٘وݨیاں

میݙے چولے کُوں ماہی مایا

تیکُوں لَّکھ واری سمجھایا

میݙی کَلہیاں نِبھدی ناں

وے پِھٹنی نوکریاں

آوسیاں سان٘وݨیاں

میݙے چولے ٹَکیاں لیساں

لڳی نال سڄݨ دے میں ویساں

ہُݨ پَکّیاں میں سوچ لیاں

وے پِھٹنی نوکریاں

آوسیاں سان٘وݨیاں

میݙے چولے دے نال کلیاں

اساں راہواں، تیݙیاں مَلّیاں

اکِھیں تَک تَک ہار ڳئیاں

وے پِھٹنی نوکریاں

آوسیاں سان٘وݨیاں

میݙے چولے دے نال ٻَچیاں

ڳَلاں ڈھول نہ کیتیاں سَچّیاں

تان٘ہیوں ٻُک ٻُک رون٘دی آں

وے پِھٹنی نوکریاں

آوسیاں سان٘وݨیاں

میݙے چولے نُوں ٹِچ دیسی

روزی رَب وطناں تے ݙیسی

مَن گھِن مجبور دِیاں

وے پِھٹنی نوکریاں

آوسیاں سان٘وݨیاں

لا لئی تئیں مُندری میݙی

اے مجبور عیسیٰ خیلوی دا ہِک مشہور سرائیکی ڳاوݨ ہے، جیہڑا ٻہوں گلوکاراں ڳائے، پر عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی سب توں پہلے ڳائے:

لا لئی تئیں مُندری میݙی، چالاں دے نال وئی وئی

ہُݨ کیوں نئیں ݙیندا میکوں آپݨا رُومال وئی وئی

تیݙے وعداں تے کَردی، ہَرگز اعتبار ناہیں

تیݙی مُحبت دا میں کردی اقرار ناہیں

پہلاں میں ڄاݨدی جے تیݙی اے چال وئی وئی

حُسن جوانی تے توں ایݙا غرور نہ کر

پَل دی بہار سمجھیں آپݨا اے رُوپ دلبر

راہندا ہمیش ناہیں رنڳلا جمال وئی وئی

ہُݨ کیوں نئیں ݙیندا میکوں آپݨا رُومال وئی وئی

اللہ فرمیندے دغا یاراں دے نال نہ کر

سڄݨاں کُوں لاویں ہرگز لارا نہ لپہ دلبر

دِل نہ کسے دا توڑیں، نازُک ہئی مال وئی وئی

ہُݨ کیوں نئیں ݙیندا میکوں آپݨا رُومال وئی وئی

آپݨاں دے نال کیتے دھوکے فریب اَڑیا

مَکری فریبی اڑیا، ظلمی دروہی سڑیا

کُجھ نہ مجبور دا تئیں کیتا خیال وئی وئی

ہُݨ کیوں نئیں ݙیندا میکوں آپݨا رُومال وئی وئی

اِنہاں اکھاں دے نال

"انہاں اکھاں دے نال" مجبور عیسیٰ خیلوی دا مشہور سرائیکی ڳاوَݨ ہے، جیہرا عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی پہلی واری ریڈیو ملتان تے ڳایا ہئی، ٻول تلے لکھے ہوئن:

اِنہاں اکھاں دے نال، سوہݨے نینا دے نال سمجھاؤ ہا

ساکوں تُہاݙے مِلَݨ دی چاہ، سڄݨاں وے کدے آؤ ہا، دید کراؤ ہا

شالا خیر دے سَڳن مناویں، لڑ لڳیاں دی لاج نبھاویں

اِنہاں اکھاں دے نال، سوہݨے نینا دے نال سمجھاؤ ہا

ساکوں تُہاݙے مِلَݨ دی چاہ، سڄݨاں وے کدے آؤ ہا، دید کراؤ ہا

جوڑے سُرخ گَلابی پائے نی، اساں وسداں دے حال وِن٘ڄائے نی

اِنہاں اکھاں دے نال، سوہݨے نینا دے نال سمجھاؤ ہا

ساکوں تُہاݙے مِلَݨ دی چاہ، سڄݨاں وے کدے آؤ ہا، دید کراؤ ہا

ہَن٘ڄُواں دے ہار پروسیں، کَندھاں نَپ نَپ تُوں وی روسیں

اِنہاں اکھاں دے نال، سوہݨے نینا دے نال سمجھاؤ ہا

ساکوں تُہاݙے مِلَݨ دی چاہ، سڄݨاں وے کدے آؤ ہا، دید کراؤ ہا

تیݙے وطن تے ول کہ نہ آساں، تیݙےظُلماں دی لاج نبھاساں

اِنہاں اکھاں دے نال، سوہݨے نینا دے نال سمجھاؤ ہا

ساکوں تُہاݙے مِلَݨ دی چاہ، سڄݨاں وے کدے آؤ ہا، دید کراؤ ہا

وَن٘ڄ غیر آباد کِتوئی، واہ حق محفوظ رکھوئی

اِنہاں اکھاں دے نال، سوہݨے نینا دے نال سمجھاؤ ہا

ساکوں تُہاݙے مِلَݨ دی چاہ، سڄݨاں وے کدے آؤ ہا، دید کراؤ ہا

شعری مجموعہ

مجبور عیسیٰ خیلوی ہِک وَݙے عوامی تے مظاہمتی شاعر ہَن، اُنہاں دے معتبر کلام کُوں کوئی وی سرپرستی یا مدد حاصل نہ ہئی، وت وی انہاں آپݨی مدد آپ دے تحت، ہِک سرائیکی شعری مجموعہ چھپایا ہئی، جیندا ناں " لِکھیاں لیکھ دیاں" ہئی- "محنت کش" اُنہاں دی مشہور نظم ہے-

زاتی زندگی

مجبور عیسیٰ خیلوی دے پُتر ݙاکٹر ظفر کمال ہِن، جیہرے جو میانوالی دے مشہور ݙاکٹر ہِن اتے ضلع میانوالی دے ضلعی ہیلتھ افسر (ڈائریکٹر) ہِن- اے ڳال ٻہوں مشہور ہے جو ہِک واری ظفر کمال صیہب کُوں نِکے لاء ٹائیفائڈ تھی ڳیا ہئی، جݙاں مجبور عیسیٰ خیلوی آپݨے پُتر کُوں پیر و مُرشد سئیں حمید اللہ دو کھڑیا، اتے اَکھونے جو پیر سئیں میݙا چھور بیمار راہندے، اِس کَݨ دُعا کرو- پیر صیہب دعا ݙِتی جو اے تہاݙا ٻچڑا، وݙا تھی کے ٻنھاں دا علاج کریسی، تے وت کݙاں وی اے آلا بُخار نہ تھیسس- عرصہ لَنگھدا ڳیا تے مجبور عیسیٰ خیلوی آپݨے ٻالیں دی پرورش کریندے ریہے- مجبور عیسیٰ خیلوی کوں آپݨے ٻالاں نال ٻہوں پیار ہئی اتے او اُنہاں کیتے آپݨا سبھ کُجھ لُٹاوݨ دا جذبہ رکھیندے ہَن- ہِک واری ظفر کمال پیُو کُوں آکھیا جو اٻا سئیں، ساݙے حالات خراب ہِن تاں میں ایف-ایس-سی توں بعد بی-اے چا کریساں- مجبور کُوں پُتر دی ایں ڳال دا ٻہوں ارمان تھیا تے اُنہاں پُتر کُوں آکھیا، جݙاں تیݙے ݙاکٹر بݨݨ دی واری آئی تاں میں سبھ کُجھ ویچ ݙیساں لیکن تیکوں ݙاکٹر ضرور بݨویساں- وت تھیا اِن٘ڄ جو ظفر کمال، ایف ایس سی چوں چن٘ڳے نمبر گھن کے نختا تے، ݙاکٹری وچ داخلہ تھی ڳیُس- ݙاکٹر ظفر کمال آہدن جو انہاں دے والد اُنہاں کیتے ٻہوں قربانیاں ݙتِن- چَن٘ڳے کپڑے نئیں پاتے، کݙاں رج تے کھادا نئیں، مشاعرہ نئیں پڑھیا، ہر ویلے اُنہیں کُوں آپݨی اولاد دے چِنتے راہندے ہَن- مجبور عیسیٰ خیلوی دی دھی وی پڑھی لکھی ہے اتے اُنہیں ایم-اے، ایم-ایڈ تائیں تعلیم گھدی ہے- مجبور عیسیٰ صیہب دے بارے ظفر کمال دا آکھݨ ہے جو انہاں زندگی وِچ صرف ہِک واری آپݨی ݙوتری دے پرݨیوے تے نواں سُوٹ پایا ہئی، او وی اُوندے زبردستی آکھݨ تے، نہ تے ساری حیاتی سادے کپڑے تے رُکھی پُکھی کھاتے ڳُزاری ہا نے-

مجبور عیسیٰ خیلوی دے سنڳتی

مجبور عیسیٰ خیلوی، عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی دی سنڳت تے وݙا ماݨ کریندے ہَن، اتے اُنہاں آپݨے ٻالاں کُوں ݙسایا ہویا ہئی جو اوکھڑے ویلے وچ عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی کنوں مدد گھن گھنائے- عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی پرائیڈ آف پرفارمنس گھندے ہوئے، ایں ڳال دا اعتراف کیتا جو مجبور عیسیٰ خیلوی دا اُنہاں کُوں اِیں مقام تے آݨݨ وچ سب کنوں وݙا ہتھ اے- عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی، اُنہاں کُوں لالا سݙیندے ہَن- عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی توں علاوہ عبد الستار زخمی (مرحوم)، ایس-ایم صادق (صوبیدار صادق فرنیچر آلے)، عاقل خان موچھ، عمران نیازی، آصف رشید ہاشمی (مرحوم) تے نصر اللہ خان انہاں دے سنڳتی ہَن- مجبور عیسیٰ خیلوی، عید دا پہلا ݙینہ، عاقل خان دے کٹھے عیسیٰ خیل وچ لنگھیندے ہَن- مجبور دے ہِک سو توں ڈھیر ڳاوݨ عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی ڳائے ہِن- مجبور آہدِن جو ایں ویلے تے سَب کنوں چنڳے گلوکار عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی ہِن- ایں توں علاوہ شاعراں وچ اُنہاں کُوں ملک آڈھا خان گنجیال تے ملک سونا خان بےوس دے ݙوھڑے دِل لڳدے ہَن- مجبور عیسیٰ خیلوی دا پہلا ڳاوݨ ریڈیو گلوکار امتیاز خالق ڳایا ہئی- مجبور عیسیٰ خیلوی صیہب ٻہوں لَڄ پال تے پیار پریت نِبھاوݨ آلے ہَن، ٻہوں غُربت دے ویلے وِچ جݙاں ݙاکٹر ظفر کمال اُنہاں کُوں آپݨی ساری تنخواہ ݙِتی تاں سئیں مجبور عیسیٰ خیلوی صرف پن٘ڄ سو کول رکھا تے پُتر کُوں امتیاز خالق دی قبر پکی کراوݨ دا آکھیا- مجبور عیسیٰ خیلوی سنڳتیاں نال مرݨ تُوں بعد وی پریت نبھاوݨ آلے ہَن- او آہدن جو عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی میݙی شاعری دا حق ادا کر ݙِتے-

اخیری عُمر

مجبور عیسیٰ خیلوی آپݨے اخیرے ویلے وچ، پُتر کُوں آکھا جو میݙی ہِک ڳال مَن گھن، میں تیݙے کنوں ٻیا کُجھ نہ منڳدا، بس میݙی اولاد کُوں کٹھا رکھیں- مجبور عیسیٰ خیلوی، مرݨ توں پہلے اے ڳال مولوی صیہب کُوں آکھ چھوڑی ہئی جو ہر مسلک دا بندہ میݙا جنازہ آپݨے طریقے نال پڑھ سڳدے، کئیں کُوں وی منع نہ کیتا وَن٘ڄے، بھان٘ویں او بندہ کہیں مسلک نال تعلق رکھیندا ہووے- مجبور عیسیٰ خیلوی ، عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی دے شاہر عیسیٰ خیل وچ دفن ہِن- اس عظیم شاعر دے ڳاوݨ اڄ وی ایندا ناں زندہ رکھی پِن-

ایں موقع کیتے ملک سونا خان بےوس دا ݙوھڑا سَب کنوں مُناسب معلوم تھیندے:

جݙاں خبر آئی تیݙے ٹُرݨے دی، ترُٹ پیار دیاں ݙوراں ڳیاں

طرف تُساݙے منہ کر کے، اَکھیں رَڄ رَڄ روندیاں پَیّاں

ہک پَل نَاسے وسدے ہِک ݙوجھے توں اڄ لمیاں جُدایاں پَیّاں

ٹُر بےوس دا لوکو سڄݨ ڳیا، سَبھے دِل دیاں دِل وِچ رہئیاں

مجبور عیسیٰ خیلوی دا آپݨا لکھا ہویا سرائیکی ڳیت وی ہِیں موقع دی ترجمانی کریندے:

اساں تاں توڑ نِبھا چھوڑی، اڳوں ڄاݨے یار نہ ڄاݨے

ہِک سڄݨاں دی خاطر قسمے

جان کلہی تے سہے صدمے

عُمراں ڳال ون٘ڄا چھوڑی

اڳوں ڄاݨے یار نہ ڄاݨے، اساں تاں توڑ نِبھا چھوڑی

جیندی خاطر جندڑی ڳالی

او نہ مارݨ آݨ بُھن٘والی

سِکدیاں عُمر لنگھا چھوڑی

اڳوں ڄاݨے یار نہ ڄاݨے، اساں تاں توڑ نِبھا چھوڑی

عُمر تمام ہی رُلدے رہے ہاں

حوش حواصاں توں لنگھ ڳے ہاں

وت وی نئیں راہِ وفا چھوڑی

اڳوں ڄاݨے یار نہ ڄاݨے، اساں تاں توڑ نِبھا چھوڑی

دِل جِگرا تَن جان حوالے

کُجھ نئیں ساݙا یار دا مال اے

جندڑی نان٘ویں لا چھوڑی

اڳوں ڄاݨے یار نہ ڄاݨے، اساں تاں توڑ نِبھا چھوڑی

یاد سڄݨ دی ہر دم آوے

ساہن٘واں دے وِچ آوے جاوے

دِل وچ یاد وسا چھوڑی

اڳوں ڄاݨے یار نہ ڄاݨے، اساں تاں توڑ نِبھا چھوڑی

یار دی خاطر سَبھ غم سَہسُوں

جیندیاں مویاں اُس دے رَہسُوں

ڳل مجبور مُکا چھوڑی

اڳوں ڄاݨے یار نہ ڄاݨے، اساں تاں توڑ نِبھا چھوڑی