سرائیکی زبان و ادب تے مغلیہ سلطنت

سرائیکی زبان تے سرائیکی لوک ادب دی ابتداء مغلیہ سلطنت دے عہد اتے بعد وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے ہندوستان اُتے قبضے توں بعد دے دور تک تھیندی ݙسدی ہے۔ انگریزاں کو امور حکومت چلاوݨ کیتے جݙاں ایہ ضرورت پیش آئی جو لوکاں نال معاملات چلاوݨ سانگھے اتھ دے مقامی وسنیکاں (Natives) دی ٻول چال اتے زبان، ذخیرئہ الفاظ کوں ڄاݨݨ ضروری ہے۔ بھَل ایں ضرورت سانگھے مستشرقین سرائیکی زبان و ادب بارے تحقیقی کم دی بنیاد رکھی۔ ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز اپݨی تحقیق موجب لکھدن:

"سرائیکی زبان تے لسانیات دے حوالے نال پیلھے انگریزی زبان وچ کم تھئے۔ ابتدائی سطح تے ݙٹھا ونڄے تاں انگریزی دور وچ ای بی سٹیڈمین (سیٹلمنت آفیسر جھنگ 1874ء تا 1880ء) دی رپورٹ آف دی ریوائیزڈ سیٹلمنٹ آف دی جھنگ ڈسٹرکٹ آف دی پنجاب‘‘ مطبوعہ لاہور 1882ء تے ای اوبرائن (اسسٹنٹ کمشنر آف دی مظفر گڑھ ڈسٹرکٹ آف دی پنجاب‘‘ مطبوعہ لاہور 1882ء جھئیں انتظامی رپورٹاں وچ ݙسدی ہے ۔ جنھاں وچ مقامی زبان دے حوالے نال وی لکھیا ڳئے۔ ایں طرحاں سارے ضلعیاں دے ’’گزیٹیئرز‘‘ وچ مقامی زباناں دے حوالے نال وی موجود ہے۔"

مستشرقین وچوں لسانی حوالے نال گریئرسن دی تحقیق "لینگوئسٹک سروے آف انڈیا" 1898ء وچ تھیوݨ والا کم ٻہوں اہم ہے۔ ایندے وچ گریئرسن نے جنوبی لہندا اُتے اپݨی بحث وچ ولسن دی شاہ پوری، اوبرائن دی ملتانی، جیوکس دی جٹکی دے علاوہ سندھ دی سرائیکی ہندکی، میانوالی تے ڈیرہ اسماعیل خان دی تھلی وغیرہ کوں وی شامل کیتے۔

ڈاکٹر سمرنوف نے لہندا (سرائیکی) کوں پنجابی کنوں الگ زبان قرار ݙتے۔ کتاب دے تعارف وچ مصنف، زبان تے زبان دا علاقہ، آبادی، لسانی نظریات، پنجاب اتے سندھی نال تعلق تے پنجابی دے نال بنیادی فرق دی تفصیل، تاریخی تہذیبی پس منظر، کلاسکس وچ تھیوݨ آلی لسانی تحقیق، ادبی سیاسی تحریکاں وغیرہ تے بحث کریندے۔ کتاب وچ زبان دی باریکیاں اتے نزاکتاں دا گہرائی نال لسانی جائزہ گھدا ڳئے۔

دیباچے وچ جارج گریئرسن، گراہم بیلی اتے اے جیوکس جھئیں مستشرقین دے تحقیقی کم دا ذکر کیتے جیندے توں انہاں لہندی اتے پنجابی دا فرق بیان کرݨ کیتے اے ثابت کیتے جو لہندی اتے پنجابی ݙو الگ زباناں ہن۔

ڈاکٹر کرسٹوفرشیکل کتاب "سرائیکی مطالعے دے سو سال" وچ لکھدن:

In this book I have set out to give a short account of the development of Saraiki Studies in English over a period of almost exactly one hundred years, down to 1919. The title records the beginning and end of this development, for the same language which we know as "Saraiki" today appears as "Wuch" in the first published account described here, and as "Southern Lahnda" in the last. Many other names will also be encountered, for this is essentially a story of gradual discovery.

ایں کتاب وچ انگریزی دے حوالے نال سرائیکی زبان دے مطالعے دے ارتقاء دا ہک اینجھا مختصر تذکرہ کیتے ڳئے جیڑا جو 1919ء تئیں دے پورے ہک سو سال دے زمانے تئیں دِرگھا ہے۔ ایں کتاب دا سرنانواں وی ایں زبان دے ہیں ارتقاء دے آغاز تے انجام دی عکاسی کریندے۔ ایہ زبان جیکوں اساں سرائیکی اکھیندے ہیں۔ ایں کتاب وچ لکھے ہوئے شروع زمانہ دے تذکریاں وچ ’’اُچ‘‘ دے نال نال تے ول آخر وچ ’’جنوبی لہندا‘‘ دے ناں نال اُبھری ہے اتے کئی ٻئے ناں وی سامݨے آئن کیوں جو ایہ داستان تاں بنیادی طور تے ہک ہولے ہولے کھُلݨ والے انکشاف دی داستان ہے۔

سرائیکی زبان جیندی ابتداء وچ کئی ناں ہن۔ ایہ زبان مستشرقین دی توجہ اتے تحقیق دا مرکز بݨی۔ ابتداء وچ سرائیکی زبان دے حوالے نال کوششاں ایں زبان دے ذخیرہ الفاظ، صرفی نحوی ڈھانچے تے ابتدائی لغت نویسی تک محدود ہن۔ پر سرائیکی زبان اتے تھیوݨ آلے ایں لسانی کم پاروں سرائیکی زبان دی شناخت اتے ایں زبان دی لسانی تاریخ دا ایرا ٻدھیجݨ لڳ پیا۔ اتے ایں طرحاں سرائیکی زبان دے لسانی پکھ دے حوالے نال مستشرقین دے کم کوں کوئی وی محقق پرے نی رکھ سڳدا۔

ٻیا ݙیکھو

• خالد اقبال۔

• سرائیکی لوک ادب دی تاریخ دا مطالعہ۔

• سندھ وادی تے سرائیکی لوک کہاݨیاں۔

• قیامِ پاکستان تُوں بعد سرائیکی لوک ادب۔

• سرائیکی لوک ادب وِچ تذکرے۔

ٻاہرلے جوڑ

• سئیں ڈاکٹر خالد اقبال دی لائبریری ݙیکھو۔۔۔۔