رائے احمد خان کھرل

(لالہ صحرائی دی اردو لکھت توں ترجمہ، سرائیکی تلخیص و ترجمہ از اسماعیل بھٹہ)

تاریخ انسانی دے اوں ݙوجھے معتبر سر دی کہانی جینکوں ݙاہ محرم دے ݙینہہ نماز وچ لہا کے نیزے تے سجایا گیا ہئی۔

محرم دی آمد دے نال ہی امامِ عالیشان دی لازوال داستانِ شجاعت دا پیغام بیان کیتا ویندا ہے کہ ظلم دے سامݨے سر جھکاوݨا حرام ہے، ایہ آکھݨا آسان ہے تے اس تے عمل کرݨا مشکل نی فقط جان لیوا ہے، ایں ڳال کوں علامہ اقبالؒ نے ایویں بیان کیتا ہئی:

چوں مے گوئم مسلمانم بلرزم

کہ دانم مشکلات لاالہ را؎

ول جیہڑا ایں مشکل تے قابو پا گھنے اونکوں مرد آکھا:

قبائے لاالہ رنگیں قبا است

کہ بر بالائے نامرداں دراز است؎

امام حسین علیہ السلام دی سنت کوں ہر کہیں نے اپݨی اپݨی اہلیت دی بنیاد تے سمجھا تے قبول کیتا لیکن کوئی ایسا نہ نکلا جیہڑا سید الشہداء دی مثل کربلا جیہے میدان وچ کھڑا تھیندا بجز میݙے اس ممدوح دے جس ٹھیک ک سو اکسٹھ سال پہلے راوی دے کنارے اٹھݨ والے طوفانِ جبر دے سامݨے انکار دا ایسا علم بلند کیتا کہ کارل مارکس وی داد ݙتے بغیر نہ رہ سکا تے جݙݨ ایہ داستان بہادر شاہ ظفر تک پہنچی تاں انہاں نے وی اینکوں خوب سراہا۔ (ڈیلی ٹریبیون، اکیڈمی آف پنجاب نارتھ امریکہ)

ایہ کہانی اوں ݙوجھے معتبر سر دی ہے جینکوں نماز وچ لہا کے نیزے تے سجایا گیا، اوں بہادر سپوت نے بیعت و نیابت قبول نہ کیتی تے لارڈ برکلے دے نال ہک بھرپور جنگ کر کے راوی دے سڄے کنارے وستی جھامرہ وچ ابدی نندر سمھ گیا، اس دے کئی سال بعد جݙݨ لارڈ برکلے دا بھرا گوگیرہ دا کمشنر بݨ کے آیا تاں حالات حالی وی اچھے نہ ہن۔

لارڈ نے شہید دے پتر محمد خان کوں ملاقات دا پیغام بھیجا جینکوں رد کر ݙتا گیا، ول اوں نے دوبارہ اکھوا بھیجا، آؤ اساں راوی کوں آباد کرݨا چاہندے ہیں، ایں واسطے ہک ملاقات ٻہوں ضروری ہے۔

محمد خان جیہڑے ویلے گوگیرہ بنگلہ پہنچے تاں ہک سرکاری اہلکار نے انہاں دا رستہ روک کے آکھا، بھاہ تے پاݨی ہک ساتھ نی رہ سڳدے، شیر تے نہر دی کوئی دوستی نی، ول آپ دا کیویں آوݨا تھیا؟

محمد خان نے ݙسیا کہ لاٹ صاحب نے صلح دا پیغام بھیجا ہے، ہک میݙے پیش تھیوݨ نال راوی دا امن بحال تھی ونجے تاں کوئی حرج نی، دست درازی اساں نی، انہاں دے بھائی نے شروع کیتی ہئی، ہݨ ایہ امن چاہندے ہن تاں انہاں دی ڳال وی سݨ گھنݨی چاہیدی اے۔

اہلکار نے آکھا، اساں روزی روٹی دے چکر زدہ تے غلامی دے زخم خوردہ لوگ تہاݙے وقار کوں ݙیکھ کے اپݨے زخم سی گھندے ہیں، کوشش کرݨا، دو آبے دا سر نہ جھُکے، میکوں تساں کولوں بس ایہا ہک توقع ہے، محمد خان نے اپݨے شملہ دار سر کوں اثبات وچ جنبش ݙتی، ݙوہیں مٹھیاں بھینچیاں تے تمکنت دے نال چلدا ہویا کمشنر آفس وچ داخل تھی گیا۔

لارڈ نے اپݨے سامݨے ایں تنومند جوان کوں ݙٹھا تاں حیرت نال ݙیکھدا رہ گیا، بلکل اوں طرح جیویں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے پہلی واری جݙݨ اوندے پیؤ کوں ݙٹھا ہئی تاں اوہ وی اس دی نظراں وچ اٹک گیا ہئی۔

قصہ رائے صاحب تے رنجیت سنگھ دا

مہاراجہ رنجیت سنگھ ملتان دا دورہ کر کے واپس لاہور ویندا پیا ہئی تاں اوں نے سیّدوالہ وچ وی ہک پڑاؤ سٹا تاکہ وسطی علاقے دے عمائدین نال وی ہک ملاقات کیتی ونجے، رنجیت سنگھ نے عمائدین تے ہک طائرانہ نظر سٹی تاں سڄی طرف کھڑے سردار تے ونج کے اس دی نظراں ٹھہر گئیں، مہاراجہ سب دے بارے وچ پوچھدا ویندا ہئی، ایہ کون ہے، اوہ کون ہے تے معتمد اونکوں سب دا تعارف ݙیندا ویندا ہئی ، ول پچھا ایہ جوان کون ہے؟ اس دے بارے وچ زرا تفصیل نال بیان کرو، معتمد نے ݙسیا کہ ایہ اس علاقے دے حاکم تے اس پرگنہ دے والی صالح خان کھرل دا بھتریجا، رائے احمد خان کھرل ہے۔

رائے صاحب دے آبا ؤ اجداد سیاسی طور تے مغل سلطنت دے نال وابستہ ہن، گوگیرہ دی جاگیر انہاں کوں اورنگزیب عالمگیر نے الاٹ کیتی ہئی، گزشتہ ݙیڈھ صدی توں او اس علاقے دے رئیس تے سردار ہن، رنجیت سنگھ کوں خطہ پنجاب وچ زیادہ مزاحمت دا سامݨا اس واسطے نہ ہئی کہ اس دے پیش رو درانیاں دے دور توں اہل پنجاب بالخصوص اہل لاہور بہت تنگ ہن، رنجیت سنگھ اݨ پڑھ ہووݨ دے باوجود بہت معاملہ فہم انسان ہئی، اس تلوار نال وی کم کڈھا لیکن بیشتر جگہ اوں نے بات چیت، خوش اخلاقی تے دوستانہ طرز عمل نال فتح پاتی ہئی، ماضی وچ رائے صاحب دے خاندان دی سکھاں نال وی کجھ جھڑپاں تھیاں ہن تاہم رنجیت سنگھ دی ایہ بیٹھک اس حال وچ برخواست تھئی کہ اس مجلس وچ اوں نے رائے احمد خان کھرل کوں اپݨی سیاسی حکمت عملی دے تحت اپݨا پگڑی بدل بھرا بݨا گھدا ہئی، ایہ تعلق زبانی جمع خرچ نہ رہا بلکہ مہاراجہ نے ایں تعلق کوں خوب اچھی طرح نال نبھایا ہئی، سکھا شاہی دور دے مقامی اہلکار وی اپݨی نوکریاں بچاوݨ کیتے، زمین جائداد، مال مویشی تے لڑائی بھڑائی دے معاملات وچ رائے صاحب دا عمل دخل تے فیصلہ منیندے ہن۔

سعید بھٹہ صاحب لکھدے ہن کہ سکھا شاہی راج وچ ڳاں دا ذبیحہ ممنوع ہئی لیکن موضع کانڈیوال، تحصیل لالیاں، ضلع چنیوٹ، دے ہک رئیس گھراݨے نے اپݨی شادی دی دعوت وچ ست ڳاواں کٹھیاں کوہ ݙتیاں، ایہ قوم دے “نسوآݨے” سݙیندے ہن، سرکاری اہلکاراں نے پرچہ درج کر کے انہاں کوں خوشاب دی جیل وچ سٹ ݙتا، رنجیت سنگھ نے آرڈر کر ݙتا کہ تیل تے لکڑیاں کٹھی کر کے انہاں سب کوں تیلی ݙکھا ݙیو، نسوآݨے رحم دی اپیل کیتے کوشاں ہن، کہیں نے ݙسیا کہ رائے احمد خان دے علاوہ اتنا سخت آرڈر کوئی نی ٹال سڳدا۔

متاثرین دی عورتاں نے آ کے رائے صاحب کوں گھیر گھدا، کہیں نے بھرا، کہیں نے شوہر، کہیں نے پتر دا رووݨا رویا تاں رائے صاحب نے آکھا، ٹھیک ہے ول جلدی چلو، کتھائیں ایویں نہ تھیوے کہ سکھڑے اتنے سارے بندیاں کوں ساڑ ہی ݙیون، اسوقت دی سرائیکی زبان وچ ایہ کل سات ویہاں آدمی ہن، یعنی ہک سو چالیس افراد۔

رائے صاحب دی عادت ہئی کہ جݙݨ کہیں کوں کوئی خاص ڳال آکھݨی ہوندی تاں بغلگیر تھی کے آہدے ہن، ایں انداز وچ رتنو ناں دے باہمن وزیر کوں کہا کہ ساݙے ایہ بندے چھوڑ ݙے، وزیر نے آکھا، نہ جناب مہاراجہ دا بہت سخت آرڈر ہے کہ انہاں کوں ساڑ ݙیو۔

رائے صاحب نے جیل خانے دی چابیاں منگیاں تاں وی اوں نے اوہا ڳال دہرائی کہ مہاراجہ دا سخت آرڈر ہے، اس تے رائے صاحب نے سختی نال آکھا تاں اوں نے چاٻیاں ݙے ݙتے، رائے صاحب نے جیل دا تالا کھلوا کے آکھا جیہڑے نسواݨے ہن اوہ سب باہر آ ونجن، سب لوگ رہا تھی گئے، اوہ موتیاں والا راجہ، موتیاں والا راجہ دا نعرہ لیندے باہر چلے گئے، کہیں نے آکھا، سٹھ دے قریب بندے حالی وی اندر ہن، رائے صاحب نے آکھا سب نکل ونجو، انہاں قیدیاں نے آکھا اساں دیگر جرائم دے تحت عمر قید وچ ہیں تے نسواݨے نی، رائے صاحب نے آکھا، ونجو تساں وی نکل ونجو، میں ڄاݨاں تے مہاراجہ رنجیت سنگھ ڄاݨے، ایویں ساری جیل خالی کر ݙتی۔

رائے صاحب جیہڑے ویلے لاہور پہنچے تاں مہاراجہ نے آکھا، کھرل صاحب ایہ بہت برا کیتا جیہڑا تساں نسواݨے چھوڑ ݙتے، ہݨ ایندی ݙنڈ بھرنی پوسی، رائے صاحب نے آکھا جیہڑی ݙنڈ لیندے وے لاؤ، مہاراجہ نے چار ہزار دا جرمانہ رکھا، ایں وقت دے پنج لکھ روپے دے برابر ہن تاں چار ہزار پورے علاقے توں وی کٹھے نہ تھی سڳدے ہن، رائے صاحب نے رنجیت دے محل وچ نوکر بھیڄا تے مہاراݨی توں چار ہزار روپے منگوا گھدے۔

مہاراݨی نے رنجیت سنگھ کوں ݙسیا کہ اج تہاݙے بھرا کوں پیسیاں دی طلب ہئی تے چار ہزار اونکوں بھجوا ݙتے ہن، سویرے جیہڑے ویلے دربار وچ جرمانہ پیش کیتا گیا تاں مہاراجہ نے آکھا، ایہ عجیب ڳال ہے کہ جرمانہ وی ہݨ میݙے ہی گھر توں ادا تھیسی، رائے صاحب نے آکھا، تیݙے میݙے گھر کوئی ݙو تاں نی، ایہا تاں ہک سانجھ ہے، بس تیݙا حکم پورا تھیوݨا چاہیدا ہئی، اوہ جیویں کیویں پورا کر ݙتے ، مہاراجہ ایں ڳال تے کھل پیا تے آکھا، اتھاں راج تاں ول کھرلاں دا ہی تھیا ناں، اساں تاں ایویں ہی بیٹھے ہیں، مہاراجہ نے رائے صاحب کوں رخصت کریندے وقت انہاں دے مصاحباں کیتے پنجیہہ پنجیہہ روپے نذرانے دا اعلان کیتا تے رائے صاحب کوں سونے دے کنگݨ تے اطلس دی پوشاک پیش کیتی۔

احوال رائے صاحب دے آبائی علاقے دا

دریائے راوی لاہور توں خطہ ملتان دی طرف وہندا ہے ایں لحاظ نال دریا دے کھٻے کنارے تے نیلی بار دا علاقہ ہے جس وچ اوکاڑہ، پاکپتن تے ساہیوال آندے ہن، ایہ علاقہ اس وقت ملتان ڈویژن وچ ہئی، ہݨ ایہ ساہیوال ڈویژن وچ ہے، دریا دے سڄے کنارے تے اس وقت دا لائیلپور تے موجودہ فیصل آباد ڈویژن واقع ہے جس وچ تھانہ باہلک، تاندلیانوالہ تے سمندری دا شہر قابل ذکر ہن اینکوں ساندل بار آہدے ہن۔

اوکاڑہ توں فیصل آباد روڈ تے ویہہ کلومیٹر تے بنگلہ گوگیرہ واقع ہے جیہڑق اسوقت انگریز سرکار دے ڈسٹرکٹ منٹگمری دا ہیڈکوارٹر ہئی تے اس دے بالمقابل دریا دے اس پار موضع جھامرہ ہے جیہڑا رائے احمد خان تے کھرلاں دا آبائی مسکن ہئی، انگریز اتھاں آ گئے تاں وسیب وچ امن دا دور وی لگا گیا تے سب کجھ سر دے بھار تلے آ ڈٹھا، اس دوران رائے صاحب اپݨے قبیلے والیاں نال مزاحمت دی صلاح کریندے رہے مگر وݙیاں دا آکھݨ ہئی کہ حالی ایں لڑائی دا وقت نی آیا، جݙݨ وقت آسی تاں جم کے لڑسوں۔

نارمن جی بیرئیر نے جان بمیز دے حوالے نال لکھا ہے:

“There was no law in the Punjab in those days. Our instructions were to decide all cases by the light of common sense and our own sense of what was just and right.”

پروفیسر سعید بُھٹہ صاحب (رچناوی سرائیکی وچ) لکھدے ہن:

“گورے دی کامن سینس تے آزاد بندے دی سینس وچ لکھاں کوہاں دے پاڑے ہن، اوہدی کامن سینس ایہا ہا کہ ایس دیس وچوں دولتاں دے ڈھگ اکٹھے کیتے ونجن تے ایس کان غلاماں دی کنھی اتے گوڈا اینج منڈھیا ہا کہ ہر گل اتے آکھن جیہڑی نیت امام دی اوہا اساڈی”۔

قصہ رائے صاحب تے لارڈ برکلے دا

اس مقصد کیتے انگریز نے تحصیلداراں، پٹواریاں تے تھاݨیداراں کوں اندھے اختیار ݙے رکھے ہن تاکہ لوگاں کوں دبا کے رکھیج سگے ، انہاں دے اتے انگریزاں دا ہک اسکاٹش افسر اسسٹنٹ کمشنر لارڈ لیوپولڈ اولیور فزرڈنگ برکلے اس علاقے وچ خصوصی طور تے تعینات ہئی تاکہ اتھوں دے وسائل توں مرکز کوں بھرپور فائدہ پہنچایا ونج سگے، برکلے دا پیؤ ہنری جیمز بریلی دے کلکٹر آفس وچ ہیڈ کلرک ہئی، لارڈ برکلے 1829 وچ بریلی وچ ہی پیدا تھیا، 1830 وچ اینکوں بپتسمہ ملا تے 1857 وچ اٹھاویہہ سال دی عمر وچ اوہ گوگیرہ دا لارڈ متعین تھیا۔

رائے صاحب تے لارڈ برکلے دا پہلا ٹاکرا اوں وقت تھیا جݙݨ برکلے انہاں دے روحانی پیشوا دی گھوڑی چھک کے آیا ہئی، اوں گھوڑی دی پھرتی تے رنگت بیمثال ہئی، اوہ صاحب گھوڑی ویچݨ تے راضی نہ تھئے تاں اوں نے چھک گھدی، رائے صاحب نے اس توں گزارش کیتی کہ ساݙے بزرگ دی گھوڑی واپس کر ݙتی، جݙݨ برکلے نہ منا تاں اونکوں چار ہزار روپے دے عوض خریدݨ دی پیشکش وی کیتی مگر اوہ ول وی نہ منا۔

لوک شاعر ݙاݙا پھوڳی دے مطابق ݙوجھا ٹاکرا اس وقت تھیا جݙݨ دہلی تے میرٹھ وچ بغاوت برپا تھئی، ایں موقعے تے لارڈ برکلے نے رائے صاحب کوں سݙیا تے دہلی دی بغاوت کچلݨ کیتے درکار افرادی قوت تے اچھی نسل دے گھوڑے مہیا کرݨ دا تقاضا کیتا۔

سعید بُھٹہ صاحب لکھدے ہن:

“اخیری کردیاں کردیاں احمد خان نوں وی جوش آیا بھئی ایس لڑائی اچ اساڈے ساندڑ بار دا حصہ وی ہونا چاہی دا، کیہ آکھسن، ایہہ نئیں لڑدے تے دوآ لوک لڑدا پیا ہے”۔

لارڈ برکلے نے آکھا، رائے صاحب میکوں دلی کیتے بندے تے گھوڑے ہر صورت وچ درکار ہن، اس دے بدلے وچ تہاکوں لندن توں وݙا اہم سرکاری اعزاز گھن کے ݙیساں ۔

رائے احمد خان نے جواب ݙتا:

“اساں کݙہیں وی، کہیں وی حال وچ اپݨے گھوڑے، عورت تے زمین کہیں دے حوالے نی کریندے”۔

رائے صاحب، انہاں دے دوست سارنگ فتیاݨہ تے دیگر ساتھی، لارڈ برکلے کوں صاف جواب ݙے کے واپس اپݨے گاؤں جھامرہ چلے آئے لیکن کجھ ݙینہاں بعد ہک نویں تے اینجھی گھمبیر صورتحال پیدا تھی گئی کہ رائے صاحب کوں سرکار دے خلاف ہتھیار چاوݨا پئے ڳیا۔

گوگیرہ دے اردگرد نیلی بار تے ساندل بار وچ لارڈ برکلے دی چیرہ دستیاں ودھدے ویندے ہن ، اتھوں دے لوگاں دا روزگار ݙو ترے بڑی حرفتاں دے نال منسلک ہئی جس وچ زمیندار، کسان مزدور، خدمتگار طبقہ تے مال مویشی پال کے ویچݨ والے شامل ہن، سیدوالہ تے گوگیرہ ایں اعتبار نال علاقے وچ اناج، اجناس تے دیگر ضروریات دی مرکزی منڈی وی ہئی، ایہ سارے طبقے ہی انگریز دے خلاف ہن لیکن اپݨے عہد دی سپر پاور دے نال ٹکر گھنݨ دی ہمت کہیں وچ نہ ہئی، انہاں وچ لوہار وی ہن جیہڑے زرعی آلات تے ہتھیار بݨاوݨ دے ماہر ہن، دیگر لوگ جنہاں کوں عرف عام وچ کمی آکھا ویندا ہے، اوہ وی ہتھیاراں دے استعمال توں بے بہرہ نہ ہن، عام لوگ جیہڑے مال مویشی پال کے گزارا کریندے ہن، لڑائی بھڑائی وچ اوہ وی چست ہن جبکہ سردار طبقہ مالی تے دیگر وسائل نال مالا مال ہئی، لیکن اس دے باوجود سرکاری تقاضیاں دے سامݨے انکار دی مجال یا مقابلے دا حوصلہ کہیں وچ نظر نہ آندا ہئی، اس سلسلے وچ ہر کہیں دیاں نظراں رائے صاحب دی طرف ہی اٹھدیاں ہن۔

رائے صاحب جیہا آزاد منش شخص جس اپݨے علاقے تے لوگاں دے مفاد کیتے ہمیشہ دربار سرکار وچ اپݨی ڳال منوائی ہݨ اوہ تھاݨہ کچہری تے سرکاری نظام وچ کافی بے وس نظر آندے ہن، انہاں مشکلات تے ملک وچ انگریزاں دے خلاف اٹھدی ہوئی مزاحمت کوں ݙیکھ کے رائے صاحب وی مزاحمت دا فیصلہ کر چکے ہن۔

انگریز نے ݙاہ سال دے اندر پنجاب تے وسیب وچ پنجویہہ جیلاں تے تھاݨہ کلچر قائم کیتا تاکہ جیہڑا سر چاوے اس دا سر نیہوایا ونج سکے، اس دے عملی مظاہرے جا بجا تھیندے پئے ہن ، نیلی بار وچ اس دا وݙا مظاہرہ اس وقت تھیا جیہڑلے تعلقہ سبوکا دی جوئیہ برادری نے مالیہ تے لگان وصول کرݨ والے سرکاری عملے کوں انگریز دی مرضی دا بھاری معاملہ ݙیوݨ توں انکار کر ݙتا، اس دی پاداش وچ انہاں کوں “نابر” یعنی باغی قرار ݙے کے پکڑ دھکڑ دا سلسلہ شروع تھی گیا۔

قصہ گشکوری دی جنگ دے آغاز دا

جنرل منٹگمری نے لارڈ برکلے کوں خصوصی ہدایات بھیجیاں:

“اس توں پہلے کہ ایہ بغاوت پنجاب بھر وچ سرایت کر ونجے اینکوں اتھائیں کچل ݙیو”۔

ایں حکمنامے دے بعد اہلکاراں دے ہتھ جو کجھ وی لگا، انہاں سب عورتاں، ٻالاں تے مال مویشیاں کوں ہکل کے اوہ بنگلہ گوگیرہ گھن گئے تے جیل وچ بند کر ݙتا۔

اس موقع تے جھامرے دے قریب پتݨ تے ہک اجلاس تھیا جس وچ وٹو برادری نے سیّدوالہ پولیس اسٹیشن تے حملہ کرݨ دا مشورہ ݙتا لیکن رائے صاحب نے ایہ آکھ کے منع کر ݙتا کہ اتھاں پیٹ کی خاطر نوکری کرݨ والے چند اپݨے ہی لوگ ہوسن جیہڑے مارے ویسن ، اس وچ انگریز دا کیا ویسی ؟ کم اوہ کرو جیہڑا انگریز دا تابوت ثابت تھیوے…!۔

ول 26 جولائی 1857 دی رات رائے صاحب نے ہک بھاری دستے نال گوگیرہ جیل تے حملہ کیتا تے تمام باغیاں کوں رہا کرکے گھن گئے، انہاں مجاہدین دے علاوہ قیدی وی بے جگری نال لڑے، اس مقابلے وچ انگریز دے پوݨے چار سو سپاہی مارے گئے تے رائے صاحب خود وی زخمی تھئے، اس معرکے دے بعد سب لوگ راوی دے جنگلات وچ روپوش تھی گئے۔

قصہ لارڈ برکلے ولوں رائے صاحب دے گھر والیاں کوں یرغمال بݨاوݨ دا

لارڈ برکلے نے ہک چال چلی تے رائے صاحب دے اہل خانہ کوں یرغمال بݨا کے گوگیرہ گھن گیا، ایہ اطلاع ملݨ تے رائے صاحب نے گرفتاری ݙے ݙتی لیکن وٹواں تے دیگر قوماں دے احتجاج نال عام سماج وچ وی شورش بلند تھیوݨا شروع تھی گئی، ڈر ہئی کہ بغاوت ہک نواں رخ اختیار کر ویسی تے ڳال گلی محلیاں تک ودھ ویسی اس واسطے رائے صاحب کوں رہا کر ݙتا گیا، رہائی دے بعد رائے صاحب تے انہاں دے مجاہدین نے کمالیہ، چیچہ وطنی تے ساہیوال تک دا سارا علاقہ گوریلا کاروائیاں نال ترے مہینے تک متاثر کیتی رکھا، ول ہک فیصلہ کن جنگ دا منصوبہ ترتیب ݙتا۔

کارل مارکس تے رائے صاحب

کارل مارکس برصغیر وچ برطانیہ دی پالیسیاں تے نظام تے امریکی اخبار “نیویارک ڈیلی ٹریبیون” وچ مسلسل مضامین لکھدا پیا ہئی جیہڑے مارکسزم دے نیٹ آرکائیو تے وی موجود ہن، مارکس 1857ء دی جنگ آزادی تے وی نظر رکھے ہوئے ہئی، رائے صاحب دی اس جدوجہد کوں مارکس وی نظر انداز نہ کر سڳا، اس اپݨے ہک مضمون وچ لکھا کہ “پنجاب وچ انگریزاں کیتے مجاہدین دی طرفوں ہک نویں مشکل کھڑی تھی گئی ہے جس نال پچھلے اٹھ ݙینہاں توں ملتان توں لاہور تک آمدورفت دا راستہ بند تھی ڳئے تے انہاں لوگاں نے انگریز دے سارے رابطے ختم کر ݙتے ہن جیہڑے انگریزاں کیتے سخت تشویش دا باعث بݨ چکے ہن”۔

وسیب دے علاقیاں وچ انگریز دے خلاف تحریک دا آغاز

لارڈ برکلے، جیہڑا کل تک دہلی دی مدد کرنے وچ جانفشانی نال جتا ہویا ہئی، ہݨ اینکوں اپݨا علاقہ قائم رکھݨ کیتے مدد دی سخت ضرورت پے چکی ہئی. برکلے دی درخواست تے علاقے دی صورتحال ݙیکھ کے ملتان تے لاہور توں ݙاہ عدد فوجی دستے گوگیرہ روانہ تھئے جنہاں دی کمان ایہ افسران کریندے پئے ہن۔

• کرنل جان پیٹن
• کیپٹن بلیک
• کیپٹن چیمبرلین
• کیپٹن سنو
• لیفٹیننٹ چیچسٹر
• لیفٹیننٹ نیول
• لیفٹیننٹ مچل
• اسسٹنٹ کمشنر لارڈ برکلے

جبکہ انہاں دی پشت تے ایہ چار وݙے افسران وی موجود ہن۔

• جنرل منٹگمری
• میجر جی ڈبلیو ہملٹن، کمشنر آف ملتان
• میجر اے اے رابرٹس، کمشنر لاہور
• مسٹر ایلفنسٹن، ڈپٹی کمشنر گوگیرہ، منٹگمری

اتنی وݙی کاروائی دی ضرورت این واسطے پیش آئی کہ انہاں ترے مہینے وچ ایہ بغاوت کمالیہ، پنڈی شیخ موسٰی، سیدوالہ، ہڑپہ، چیچہ وطنی، تلمبہ، سرائے سدھو، شورکوٹ، جھملیرا، ساہوکا، پاکپتن، قبولہ تے بہاولنگر دے پاس وہندے ہوئے دریائے ستلج دے کناریاں تک پھیل گئی ہئی، جیندے وچ کم و بیش سوا لکھ مجاہدین شامل ہن. گوگیرہ دی اپݨی آبادی تقریباً ترے لکھ ہئی تے ملتان تک دی کل آبادی تقریباً ݙاہ لکھ دے قریب ہئی. جیندے وچوں بڑی تعداد وچ مجاہدین نکل کے سامݨے آندے پئے ہن تے تحریک دن بدن زور پکڑیندی ویندی ہئی۔

جولائی دے بعد اگست تے ستمبر وچ وی ایہ چھاپہ مار کاروائیاں جاری ہن، ایں دروان لڑائی دا دائرہ مؤثر بݨاوݨ کیتے علاقے دے سرداراں نال رابطے وی جاری ہن. ایں سلسلے وچ مراد فتیاݨے دے بھرا بہاول فتیاݨہ نے بہاولپور دے ہک معروف نواب کوں ہک لکھ مجاہدین کیتے اسلحہ تے مالی امداد کیتے خط لکھا، نواب نے امداد کیا کرنی ہئی، الٹا اوہ خط گھن کے گورنر کوں ݙے ݙتا جیہڑا پنجاب سیکریٹیریٹ دے آرکائیو ڈیپارٹمنٹ وچ محفوظ ہے۔ (اکیڈمی آف پنجاب، نارتھ امریکہ)

انگریزاں دی تازہ جمع شدہ فوجی طاقت کوں ݙیکھدے ہوئے جیں مجلس وچ انگریزاں دے نال باقاعدہ فیس ٹو فیس میچ لاک شروع کرݨ دا فیصلہ تھیا اوندے وچ کمالیے دے سرفراز کھرل تے دیگر بہت سارے سردار شامل ہن. رائے صاحب واپس جھامرے آئے تے حملے کیتے دریا پار لہوݨ دی تیاری کرݨ لگے جبکہ سرفراز کھرل تے جیوے خان مخبری کرݨ رات گئے بنگلہ گوگیرہ وچ ڈپٹی کمشنر دے کول پہنچ گئے۔

ڈپٹی کمشنر گوگیرہ الفنسٹون نے کمشنر ملتان میجر ہملٹن کوں لکھا:

جیویں کہ میں پہلے ݙس چکا ہاں، احمد خان دی سربراہی وچ گوگیرہ جیل توڑی گئی ہے، ایں موقعے تے قیدیاں دیاں جاناں دا خاطر خواہ نقصان تھیا، میں برکلے کوں ویہہ گھڑ سواراں دے نال احمد خان دے پچھوں روانہ کیتا ہئی تاکہ اوہ اینکوں راوی پار کرݨ توں پہلے پکڑ آئے لیکن برکلے دا جواب آیا کہ اوہ راوی پار کر چکا ہے، ول اوں نے خود گرفتاری ݙتی تے آکھا کہ اوہ تاج برطانیہ دا وفادار نی بلکہ اوندی وفاداری مغل شہنشاہ دے نال ہے۔

ڈپٹی کمشنر نے مزید لکھا کہ کمالیہ دے سرفراز کھرل رات گئے میکوں ملݨا چاہندے ہن، انہاں دا آکھݨا ہئی کہ انتہائی اہم اطلاع ݙیوݨی ہے. ملݨ تے اوں نے ݙسا کہ راوی دے سب سردار میݙے کول مدد حاصل کرݨ کیتے جمع ہن تے اوہ ہک جمِ غفیر دے نال ہک وݙی بغاوت برپا کرݨ والے ہن۔

قصہ رائے صاحب دے انگریزاں تے حملے دا

اݙوں رائے صاحب نے ملاحواں کوں آکھا، ساریاں بیڑیاں ملنگ والے پتݨ تے چھک آؤ، سارنگ نے آکھا، رائے جی، سامݨے توپاں ہن، انگریز جھامرے کوں مونج دی طرح کٹ کے پھوگ بݨا ݙیسن ، ایویں ہی تحفظات چند دیگر ساتھیاں دے وی ہن، ادھی رات دا وقت ہئی، سارنگ دے جواب وچ رائے صاحب نے مجاہدین کوں آکھا، سب توں پہلے میݙا پتر اللہ داد کشتی تے سوار تھیسی، ول میں، تاکہ کل کوں تساں ایہ نہ آکھو کہ رائے جی نے بیکار وچ سب کوں مروا ݙتا تے خود کنارہ کر گئے. لائیلپور دے قریب توں رڑاݨے گراں دی جج قوم وی انہاں دی حلیف ہئی، شیرخان جج نے آکھا، رائے جی، ایہہ چھوکرا کوئی لوہے دا تاں ہے کوئی نہ جیہڑا توپ دا وار روک گھنسی ، اساں سارے جج ایں پتݨ تے لڑ مرسوں تے زندگی بھر ایہ ججاں والا پتݨ سݙویسی، ایہ آکھ کے شیرے جج نے اللہ داد کوں ٻیڑی توں لہا ݙتا۔

محرم دی پنج تے 16 ستمبر 1857ء دی رات جیہڑے ویلے بنگلے پہنچ کے مجاہدین نے حملہ کیتا تاں انگریز وی مقابلے کیتے تیار بیٹھا ہویا ملا، گوگیرہ جیل ٹُٹݨ دے بعد اوہ ہمیشہ الرٹ رہندا ہئی، اوں نے سامݨے توں توپ چلوا ݙتی، سو گولیاں دا بارود اوندے وچوں کٹھا نکلدا ہئی. توپ چلاوݨ والا مسلمان ہئی تے اوں نے رخ زرا اچا رکھا تے بارود سراں دے اتوں درختاں تے ونج پیا. آہدے ہن کہ درختاں وچ بھاہ لگ گئی ہئی۔

بُھٹہ صاحب لکھدے ہن:

“مڑ انگریجاں سیٹی کیتی بھئی نیویں کر، جیس ایلے اوس نیویں کیتی تے مڑ اوس بھوئیں دے نال رلا دتی، چار بندے اوتھے مرا کے، وٹو تے کھرل چل پئے، کسے آکھیا او دھی یاویوں تسیں تاں کُوڑے ہو، تسیں آہدے ہائے اسیں سارنگ، وریام بھروانے مارے، لعل کمیر فتیانے مارے، ہک تُپکڑی چھٹی ہے تے اوس توں چل پئے ہو”۔

توپچی دا احسان ہئی کہ اوں نے ݙو مس فائر کر کے سنبھلݨ دا بہترین موقع ݙے ݙتا لیکن جیہڑے وقت فائر سدھا تھیا تاں چار بندے شہید تھی گئے. ایں صورتحال وچ جیہڑے ویلے وٹو تے کھرل پچھوں ہٹݨ لگے تاں کہیں نے انہاں کوں للکارا، ایندے وچ ݙو الفاظ ایسے ہن جیہڑے غیرت ݙیواوݨ کیتے چاٻک دا کم کریندن اس واسطے حذف نی کیتے۔

“اوہناں آکھیا، رائے جی تھانیاں تے ضلعیاں تے لڑائیاں نئیں ہوندیاں، توں اسانوں بار اچ کڈ دے، رب دا حکم ہویا تے وٹو باہلک اکھیا، تلوارِیں اساں بڑیاں مرسائیں”۔ (سعید بھٹہ صاحب)

وٹو، کھرل، جوئیے، فتیاݨے، ترہاݨے، ویہواݨ، جج، جنجوعے، سیال تے کئی برادریاں انہاں دے نال کھڑیاں ہن مگر انہاں دا آکھݨا ایہ ہئی کہ ضلعی ہیڈکوارٹر وچ لڑائی مشکل ہے، لہذا انہاں کوں کہیں میدان وچ کڈھو. ہک وار کہیں طرح انہاں کوں کھلی جگہ تے گھن آؤ تاں ول ساݙی تلوار زنی وی ݙیکھ گھنݨا۔

وٹو تے کھرل پچھوں ہٹ کے “نورے دی ݙل” نامی جگہ تے چلے گئے، باقی سپاہ وی اتھاں پہنچ گئی، پراݨے دور وچ دیسی بیج دی بدولت فصلاں دے قد انسانی قد توں اچے ہوندے ہن. ٻاجھری، جوار، ڳنا چھی توں ست فٹ تے کݨک چار فٹ تک اچی ہوندی ہئی جبکہ ایں علاقے دیاں جنگلی جھاڑیاں جنہاں کوں“وݨ” آہدے ہن، اوہ وی بندے دے لکݨ کیتے کافی ہوندیاں ہن۔

لارڈ برکلے دیاں فوجاں انہاں دا پیچھا کریندے ہوئے کھگھراں والے پل تک ونج پہنچیاں لیکن انہاں کوں کوئی مزاحمت کار کتھائیں وی نظر نہ آندا پیا ہئی. کوئی مسافر اتھوں گزرا تاں اونکوں کھرل سمجھ کے پکڑ گھدا گیا. دوران تفتیش اوں نے ݙسا کہ ساݙی تاں کھرلاں دے نال دشمنی ہے، تساں میکوں چھوڑ ݙیو تاں میں انہاں کوں تلاش کر کے ݙے سڳدا ہاں لیکن ایندے کیتے میکوں گھر توں پھرتیلیاں گھوڑیاں گھنݨے ہوسن. ایہ گھوڑی بھڄݨ وچ سست ہے، جے میں انہاں دی نظر وچ آ گیا تاں انہاں دے ہتھوں مارا ویساں ۔

برکلے دی اجازت ملݨ تے مُستا ناں دا ایہ بندہ سدھا نورے دی ݙل پہنچا تے او رائے صاحب کوں انگریزی فوج دی ساری پوزیشن سمجھا کے واپس نکل گیا. رائے صاحب دے حکم تے مجاہدین نے فصلاں تے جھاڑیاں نال لکدے چھپدے برکلے دی فوج دا گھیراؤ کر گھدا. ایں موقع تے رائے صاحب نے آکھا، بے جگری نال لڑنا شیرو، انگریز دی گولی کہیں کوں نہ لگسی، اگر کہیں کوں لڳسی تاں صرف میکوں، رائے احمد خان کھرل کوں، ول آکھا، جیہڑیاں گولیاں انگریزاں دیاں ہن او واء ورولیاں ہن۔

ستارہاں یا اٹھارہاں ستمبر دے ایں معرکے وچ برکلے دے چار کراݨی، پانچ رسالدر تے اسی سپاہی مارے گئے تاں اوہ پچھوں ہٹ گیا. اس دے بعد اگلا معرکہ ترے ݙینہ مسلسل چلا، برکلے نے اپݨی بھڄدی ہوئی فوج کوں کئی وار دوبارہ لڑݨ تے آمادہ کیتا مگر ہر وار منہ دی کھادی. مجاہدین توپاں دے سامݨے آئے بغیر پیادہ فوج تے گھڑ سواراں کوں گھات لا کے ماری ویندے ہن. ایں صورتحال وچ انگریزی فوج نے دستی بماں دا استعمال شروع کیتا مگر مجاہدین اچانک وار کر کے تیزی دے نال جگہ بدل گھندے ہن. ایہ جنگ نورے دی ݙل تک موقوف نی رہی بلکہ گشکوری دے جنگل سمیت ہڑپہ تک میدان جنگ بݨا ہویا ہئی جتھاں جتھاں تک لڑائی دی خبر پہنچتی اتھوں اتھوں لوگ میدان وچ لہندے چلے گئے تے فوجی چوکیاں تے حملے کریندے گئے. انگریزی فوج علاقائی نزاکتاں دے حساب نال مختلف جاہواں تے تعینات ہئی جنہاں دے نال جھڑپاں شروع تھیندے چلے ڳئے۔

ایں میدان جنگ دی صورتحال کوں سمجھݨا ہووے تاں اونکوں ترے دائریاں وچ ݙیکھݨا ہوسی. پہلا ایہ کہ لاہور (پنجاب) توں پاکپتݨ، قبولہ، ملتان (سرائیکی وسیب)، کمالیہ، جھامرہ توں واپس لاہور تک ہک وݙا دائرہ چھکا ونجے تاں ایہ لڑائی دا وݙا میدان ہئی جس وچ سوا لکھ مجاہدین تے انگریزی فوج دی ݙاہ کمپنیاں مختلف جاہواں تے موجود ہن. جیویں کہ لیفٹیننٹ نیوائل دریائے ستلج دے کول کھڑا ہئی تے لیفٹیننٹ چیشٹر گشکوری دے جنگل دی طرف ہئی۔

ایں وݙے دائرے دے اندر ہک چھوٹا دائرہ ٻیا بݨا گھنو جیہڑا گوگیرہ، چیچہ وطنی، کمالیہ تے ول گوگیرہ دے گرد بݨدا ہے. ایں پنجاہ میل علاقے وچ تریہہ ہزار مجاہدین تے سرکاری نفری موجود ہئی، اس دے اندر ہک تریجھا چھوٹا دائرہ وی لاؤ جیہڑا گوگیرہ، گشکوری تے نورے دی ݙل دے گرد بݨدا ہے، ایں مرکزی دائرے وچ ترے ہزار توں زائد مجاہدین تے سرکاری نفری موجود ہئی تے اصل جنگ شدت دے نال ایں مرکزی دائرے وچ ہی برپا ہئی. ول باہر دے دائرے وچ زرا گھٹ تے اس توں باہر دے وݙے دائرے وچ مزید گھٹ، تاہم لڑائی تریہے دائریاں وچ شروع تھی چکی ہئی جیہڑی 16 ستمبر کوں رائے صاحب دی شہادت دے بعد وی جاری رہی تاہم مرکزی دائرے دی جنگ 21 ستمبر کوں ختم تھی گئی ہئی۔

رائے احمد خان کھرل دی شہادت

فنانشل کمشنر تھابرن دے بقول “احمدخاں کھرل تے انہاں دے ساتھی ہک مہینے تک کوٹ کمالیہ تے قابض رہے تے ترے مہینے تک ساہیوال توں ملتان تک دا رستہ روکے رکھا”۔

پنجاب میوٹنی گزٹ وچ ہے کہ

“ایہ لوگ ڈھول پیٹیندے ہوئے حملہ آور تھیندے ہن تے بڑی بہادری دے نال انگریزی کمک پہنچݨ توں پہلے انگریز فوجیاں توں ہتھیار چھک کے غائب تھی ویندن”۔

تھابرن لکھدا ہے کہ “ایہ لوگ نڈر تے چالاک گوریلیاں دی طرح کاروائیاں کر کے سرعت دے نال ہک جگہ توں ݙوجھی جگہ منتقل تھی ویندے ہن”۔

میجر رابرٹس منٹگمری لکھدا ہے:

“جیہڑے ویلے اساں دریا دے کنارے تے پہنچے تاں باغی نے ݙوجھی جانب کھڑے تھی کے اعلان کیتا کہ اوہ انگریزاں دا وفادار نی صرف دلی دے مغل بادشاہ دے تابع ہے، جس وقت انگریزی فوج دریا توں گزر کے ݙوجھی طرف پہنچی تاں احمد کھرل چھاپہ مار کمانڈر دی طرح غائب تھی چکا ہئی”۔

منٹگمری گزیٹئیر لکھدا ہے کہ “احمد خان ہک قد آور، بہادر، ذہین تے حیرت انگیز شخص ہئی جس دی قیادت وچ گوگیرہ جیہڑا ڈسٹرکٹ منٹگمری دا ہیڈ کوارٹر ہئی جس وچ پاکپتن، ساہیوال تے اوکاڑہ دے علاقے شامل ہن، اس دی عوام انگریز دے خلاف جمع تھی گئی ہئی”۔

مورخ کیوو براؤن دے مطابق معرکہ گشکوری وچ ترے توں پنج ہزار لوگ شامل ہن، جیہڑے قد آدم جھاڑیاں وچ لکے ہوئے ہن، چیف کمشنر پنجاب دے سیکریٹری برانڈرتھ نے لکھا ہے کہ چالیہہ توں پنجاہ میل دے علاقے وچ ویہہ توں تریہہ ہزار باغی پھیلے ہوئے ہن. ہک ݙوجھے سیکریٹری رچرڈ ٹمپل نے لکھا ہے کہ لاہور توں ملتان تک سوا لکھ باغی سرگرم عمل ہن. اتے دے ترے دائرے ایں بنیاد تے بیان کیتے ڳئے ہن۔

تراب الحسن سرگانہ نے ایں پنج روزہ معرکے کوں ایویں بیان کیتا ہے کہ “انگریزی فوجاں ایں علاقے وچ پھیلیان ہوئیاں ہن جیہڑے مجاہدین دی تلاش وچ ہر گراں کوں سڑیندے ویندے ہن. مجاہدین اچانک نمودار تھیندے، انہاں تے حملے کریندے تے لک ویندے”۔

مجاہدین دے کول نیزے بھالے، تلواراں تے چند سو بندوقیں وی موجود ہن. انگریزاں دا زیادہ نقصان اس وقت شروع تھیا جݙݨ مرݨ والی فوج دیاں بندوقاں تے اسلحہ وی مجاہدین دے ہتھ لگݨا شروع تھیا. دست بدست لڑائی وچ مجاہدین وی شہید تھئے لیکن رائے صاحب دے علاوہ کوئی مجاہد انگریز دی گولی نال شہید نی تھیا. انگریزاں دے بارے وچ حنیف رامے صاحب نے لکھا ہے کہ اس وسیع و عریض علاقے یعنی انہاں تریہے دائریاں توں انگریزی فوج دی ترے ہزار لاش چاتی گئی ہئی۔

ݙاہ محرم الحرام بروز جمعہ 21 ستمبر 1857ء کوں گشکوری دی جنگ رائے صاحب دی شہادت دے نال ختم تھی گئی. رائے صاحب اپݨی گھوڑی “ساوی” تے چڑھ کے لڑدے ہن. ایہ گھوڑی اٹھارہ ویہہ فٹ لمبے چھلانگاں مریندی ہوئی دشمن دے سراں توں گزر ویندی تے رائے صاحب وار کریندے ہن ویندے. رائے صاحب نے ݙوپہر دے ویلے آخری وار انگریزاں کوں للکارا لیکن میدان وچ کوئی حرکت نہ تھئی. انگریزی فوج بڑی تعداد وچ مریج چکی ہئی تے باقی سہم کے ݙیڈھ کوہ پچھوں ہٹ چکی ہئی. مجاہدین دے دستے اپݨے اپݨے علاقے توں سرکاری فوج دا صفایا کر کے واپس پلٹدے گئے، رائے صاحب نے آکھا، اساں نماز دے بعد نکلسوں تے شام تک جھامرے دی طرف اپݨے خفیہ ٹھکاݨے تے پہنچ ویسوں. رائے صاحب نے وضو کیتا تے ظہر دی نماز شروع کر ݙتی. انہاں دے نال سردار سارنگ تے پنج چھی دیگر مجاہدین وی موجود ہن۔

لارڈ برکلے اٹھ ݙاہ سپاہیاں دے نال علاقے دا جائزہ گھنݨ ہک واری ول اڳوں ودھا تاں ہک سپاہی نے رائے صاحب کوں نماز پڑھدے ہوئے ݙیکھ گھدا، برکلے نے گولی چلاوݨ دا آرڈر ݙے ݙتا، دھاڑے سنگھ، گلاب سنگھ بیدی تے کھیم سنگھ بیدی نے گولیاں چلائیاں، نماز دی ݙوجھی رکعت چلدی پئی ہئی جیہڑے ویلے رائے صاحب کوں ݙو گولیاں لڳے تاں اوہ زمین تے آ ڈٹھے، ول سردار سارنگ صاحب کوں وی گولی آ لڳی، باقی ساتھی وی سنبھل نہ سڳے تے برکلے سر تے آ پہنچا، اوں نے رائے صاحب دا سر لہوا دے نیزے تے رکھا تے اپݨے نال گھن ڳیا۔

انڈیا آفس لائبریری دے مطابق برکلے اگلے ݙینہ دریا دے نال نال محمد پور دی جانب رواں دواں ہئی کہ کوڑی شاہ دے قریب جنگل توں اچانک اوندے تے حملہ تھیا، برکلے دے نال پنجاہ سپاہی وی ہلاک تھئے

مڑ نماز پڑھدا ہویا ہی مصلے دے اتے شہید ہو ڳیا، کافر جیویں پیر امام حسینؑ دا سر اتار کے لے گئے ہن تاں ایویں احمد خان دا سر نیزے اتے ٹنگ کے انگریج لے ڳئے ہن۔ (سعید بھٹہ صاحب)

سن 1776ء وچ رائے نتھو دے گھر پیدا تھیوݨ والا ایہ لعل 81 سال دی عمر وچ انگریزاں کوں نکوں چݨے چٻوا کے ایمان افروز شان دے نال نماز ادا کریندے ہوئے ایں دنیا توں چلا ڳیا، آہدن اوہ ایں دنیا توں امام حسینؑ دی دنیا وچ چلا ڳیا اے ۔

انگریزی فوج نے جھامرے توں پنڈی شیخ موسٰی تک مجاہدین دی تلاش و عداوت وچ راوی دے اردگرد کھرلاں تے وٹوواں دے کئی دیہاتاں کوں بھاہ تاں ویسے وی لگا رکھی ہئی، پر کجھ بھاہ اوہ فتح دے جشن وچ وی لیندے ڳئے، ہک رستے تے فقیر مستانے دی جھونپڑی دے کول پہنچے تاں برکلے نے آکھا اینکوں وی ساڑ ݙیو، کہیں نے آکھا، ایہ باغی نی فقیر ہے، برکلے نے پچھا فقیر کیا ہوندے؟ اونکوں ݙسا ڳیا کہ اللہ والا عبادت گزار بندہ جیہڑا دنیا توں الڳ تھلڳ رہندے، برکلے نے آکھا، جو کجھ وی ہے تساں جھونپڑی ساڑ ݙیو، ایندے تے درویش نے آکھا

“بڑی چھیتی داتری نے تیرا سر لے ڄاݨا”۔

اڳلے ݙینہ لوگاں دی عبرت کیتے پکڑیجݨ والے باغیاں کوں پھانسی ݙے کے انہاں دی لاشاں درختاں دے نال لٹکا ݙتے ڳئے، ایں بدسلوکی تے اہل علاقہ مشتعل تھیندے ویندے ہن مگر اسوقت کجھ کر نہ سڳدے ہن، مہر مراد فتیاݨے نے کھرلاں نال ہک جگہ منصوبہ بندی کیتی تے دریا تے گھات لا گھدی، برکلے دے خیال وچ احمد خان دے بعد کوئی خطرہ باقی نہ ہئی، سڑدے ہوئے دیہاتاں وچ، سوائے درد توں کراہݨ والیاں دے ، ٻئی کوئی آواز نہ ہئی، دھوئیں دے علاوہ مخالفت دی کوئی بو نہ ہئی، لیکن جݙݨ اونکوں خفیہ گٹھ جوڑ دی خبر ملی تاں اوہ آپے توں ٻاہر تھی ڳیا تے کجھ سپاہیاں دے نال راوی دی گشت کیتے نکل ڳیا، شائد ایہ خبر اونکوں ڄاݨ ٻجھ کے پہنچائی ڳئی ہئی۔

بروز 22 ستمبر کوں راوی دے اطراف وخ ہُو دا عالم ݙیکھ کے اونکوں اطمینان تھی ڳیا تے شام دے وقت واپسی تے اوہ اپݨے ساتھیاں دی پرواہ کیتے بغیر کجھ اڳوں نکل ڳیا، پہلے اوندا گھوڑا دُلکی، ٹراؤٹ، چال تے ہئی لیکن جیہڑے ویلے اونکوں خطرے دا احساس تھیا تاں اوں نے گیلپ لاوݨ دی کوشش کیتی، شائد اونکوں پتا نہ ہئی یا اندازہ نہ ریہا کہ دریا دی چکڑ وچ گیلپ نی تھی سڳدی کیونکہ گھوڑے دے سم بار بار سنہی زمین وچ دھنسدے پئے ہن۔

ایں توں قبل کہ اوہ سنبھلدا مراد خاں فتیاݨہ تے سوجھا بھدرو گھات توں نکل کے اوں دے پچھوں پہنچ ڳئے، مراد اپݨے گھوڑے تے نیزہ تولدا ہویا آندا پیا ہئی تے برکلے دے سینے توں پار کریندا ہویا اڳاں نکل ڳیا، برکلے تلے ڈٹھا تاں سوجھے بھدرو نے گھوڑے توں لیہے کے اونکوں قاٻو کر گھدا، ہک جگہ لکھا ہے، ول اونکوں لکڑاں مار مار کے جان توں مار ݙتا ڳیا، ݙوجھی جگہ لکھا ہے، اوں دا سر وی کٹ کے گھن ڳئے۔

انگریزاں نے رائے صاحب دا سر چھی ݙینہ تک نیزے تے لٹکائے رکھا، ارد گرد ننگی تلواراں دا سخت پہرہ ہئی۔ رات کوں وی سخت پہرہ ہوندا، ہک سپاہی ہوں علاقے دا ہئی، اوہ رائے صاحب دے کول وی آندا ویندا ہئی، رائے صاحب اوں دے خواب وچ آئے تے آکھا “میں ایں مٹی دا پتر ہاں لیکن انگریز میݙا سر دنیا کوں ݙکھاوݨ کیتے برطانیہ بھیڄݨا چاہندن، توں میݙا سر میکوں واپس کر ونڄ۔ سپاہی سخت اضطراب وچ ہئی، ݙوجھے تے تریجھے ݙینہ وی ایہو خواب آیا تاں اوں نے ایہ خدمت بجا گھناوݨ دا فیصلہ کر گھدا۔

سپاہی نے ہک پکا مٹکا گھن کے اوں دا منہ کھلا کیتا تے سر مبارک مٹکے وچ رکھ کے اتے کپڑا ٻدھ کے رائے صاحب دی قبر شریف دے کول دفن کر آیا، ایہ ڳال اوں نے رائے صاحب دے اہل خانہ تک کوں وی نہ پہنچائی تاکہ ڳال توں ڳال اڳوں نہ چلی ونڄے تے اوندے کیتے کہیں مشکل دا پیش خیمہ نہ ثابت تھیوے۔

رائے صاحب دے پوترے کوں انہاں دے روحانی پیشوا نواب آکھ کے ٻلویندے ہن، انہاں دا آکھݨا ہئی کہ اصلی نواب تاں ایہے ہن، راوی دے باقی نواب غدار ہن تے نواب سݙیجݨ دے حقدار نی، ایں واسطے نواب انہاں دے ناں دا حصہ بݨ ڳیا ہئی، 1968ء وچ نواب علی محمد خان نے اپݨے ݙاݙے دے روضے دی تعمیر شروع کیتی، قبر شریف دے ارد گرد پکا چوکھٹا کھڑا کرݨ کیتے جݙݨ کھدائی شروع تھئی تاں کدال ہک مٹکے تے ونڄ لڳی، اوں مٹکے کوں احتیاط نال باہر کڈھا ڳیا تاں اوندے وچ حضرت کھرل شہیدؒ دا سر مبارک ہئی جیندے 110 سال گزرݨ دے بعد دی اکھیاں، ݙاڑھی، چہرہ سمیت سب کجھ صحیح سلامت تے تروتازہ ہئی، لوگاں نے بھرپور زیارت کیتی، نواب علی محمد خان نے دوبارہ اپݨے ݙاݙے دا جنازہ خود پڑھایا تے سر کوں جسم دے نال دفن کر ݙتا، کھرل صاحب دا پرشکوہ روضہ تعمیر کرݨ تے سالانہ عرس شروع کرݨ دا سہرا وی نواب علی محمد خان دے سر ہے۔

وڈیو

رائے احمد خاں کھرل تاریخ