انگریز حکمران اتے وسیب دی تہذیبی سُنڄاݨ

انگریز حکومت ستارہویں صدی دے اَدھلے آخر کنوں ۱۸۵۷ء تئیں آپݨے آپ کوں ہر جاء تکڑا کر گھدا اَتے ول ہندوستان دے منجمند اتے فعال اداریاں کوں آپݨی وَٹھ اِچ گھن گھدا۔ ہݨ حالات ایں تھئے جو ہندوستانی حکمران تے ݙاڈھے طبقے نہ جیندے ہن نہ مردے ہن۔

ہِیں ذہنی پٹھپ (تضاد) کوں سمجھݨ کیتے ہندوستان اِچ قائم تھیوݨ آلے ادارے ’’دیو بند‘‘ دارالعلوم، علی گڑھ کالج، اودھ پنچ (اخبار) اکبر الٰہ آبادی دی شاعری، سر سید احمد خان تے اُنہاں دے سنگتیاں، لکھتاں، کتاباں اَتے ݙوجھیاں تخلیقات کوں سمجھݨ وی ضروری ہے۔ ہندوستانی چھک چھپیڑ (کشمکش) اِچ ہن۔ ایہ سبھو کجھ ہک تہذیب دے مرݨ نال تھیاء آپ تڑاپی ہئی، لوک نہ مردے ہن نہ جیندے ہن۔ صدیاں پراݨی ہندوستانی تہذیب اُتے جیڑھیلے مغربی تہذیب حملہ کیتا تاں تلوچڑاں دی (مقامی) سنڄاݨ ویندی رہی۔ سارے سوچݨ آلے سیاݨے سوڈھے آپوواݨا فلسفہ بیان کریندے ہن۔ کجھ تاں آہدے ہن جو یورپی تہذیب اَتے جدید علوم سِکھو اَتے کجھ پچھوال (ماضی) کوں نہ چھڑیندے ہن۔ اَڄ وی ایہو حال ہے۔ انگریزاں جیڑھا پہلا پہلا کم کیتا او تلوچڑاں دی تہذیبی سنڄاݨ ونڄاوݨ ہئی۔

۱۸۵۷ء توں ۱۹۴۷ء تئیں پوری صدی خوفناک حد تئیں بھن تروڑ دا شکار رہی۔ ایں صدی اِچ مغربی استعمار کوں وی کئی بھوڳ بھوڳݨے پئے تے اَنت نو آبادیاتی نظام دا تڈا وی ولٹیڄ ڳیا۔ انگریز ویندے ویندے ہندوستان دی ونڈ کیتی تے اینکوں مذہبی جنونیت دے حوالے کر ڳئے۔ خاص طور تے پاکستان ہک ایجھے طرزِ احساس اِچ مبتلا ہے جیندی بنیاد عقیدے دی غلط تشریح اُتے رکھی ڳئی اے۔ عقیدہ آپݨی جاء اُتے بُرا نی ہوندا لیکن جیڑھلے لوک عقیدے دی بنیاد تے آپݨے آپکوں ݙوجھے کنوں برتر سمجھݨ لڳن تاں نرگسیت جنم گھندی اے۔ تے ایہا وݙائی مخالف کنوں جیوݨ دا حق کھس گھندی اے۔ ایڈوڑ سعید آکھیئے جو جیڑھلے کوئی تہذیب اَتے سیاسی جماعت، سنڄاݨ دی نرگسیت دے مرض اِچ مبتلا تھی ونڄے۔ تاں ایہ اوندی تباہی ہوندی اے۔ کیوں جو اُوندا سفر رک ویندے۔ پاکستانی ریاست آپݨے آغاز کنوں کجھ ایجھیاں پالیسیاں بݨائین جو اِتھوں دے لوکاں دی جڑت آپݨی تاریخ، دھرتی، تہذیب، ثقافت اَتے آپݨے لوکاں نال تھئی۔ نتیجہ ایہ نکلے جو آہستہ آہستہ مقامی ثقافتی تہوار مکدے ویندن۔ آثار قدیمہ کوں بھن تروڑ تے ہاؤسنگ سوسائٹیاں بݨ ڳئن۔ تاریخی مقامات، وستیاں، شہراں دے پراݨے ناں بدل ݙتے ڳئین تاں جو لوک آپݨا ماضی بھل ونڄن۔ اتھاں وسدے لوک مستیاں دا تاں احترام کریندن لیکن قومی املاک کوں بھاء لاوݨ اِچ دیر نی کریندے۔ ایہ سبھ کجھ آپݨی سنڄاݨ نہ ہووݨ دی وجہ توں ہے کیوں جو قوماں آپݨیاں روایات، تاریخ، تہذیب اَتے ثقافت نال سنڄاتیاں ویندن۔ ایں صورتحال دی وجہ توں وݙے المیے تھیٔن۔ مثلاً ساݙی سیاست حالی توݨی جمہوری یا پارلیمانی دی بجائے آمریت دی خواہش نال جڑی ہوئی اے۔ اساں ݙاڈھے ظال اَتے آمر دے خلاف مزاحمت کرݨ دی صلاحیت نی رکھیندے۔ گذریل سال ترکی دے لوکاں جیڑھے طریقے نال جمہوریت بچاوݨ کیتے فوج نال بھڑاند کیتی او قابل غور ہے ساݙے پاسے ایں جذبے دی تھوڑ ہے۔ ساݙے علماء کرام تے سوجھواݨاں حالی تئیں پس ماندگی اتے رجعت پسندی دے اسباب کوں ما بعد الطبعیاتی دنیا اِچ ڳولݨ دی کوشش نی کیتی جیندی وجہ توں قوم منطقی تھیوݨ دی جاء رومان پرور تخیل دی دنیا اِچ راہݨ دی عادی تھی ڳئی اے۔ ہیں سوچ اِچوں شخصیت پرستی پیدا تھئی اے۔ ہݨ حال ایہ ہے جو اساں نہ حقیقت پسند ہیں ا۔تے نہ محقولیت پسند چھڑا ماضی پرست بݨ تے رہ ڳئے ہیں۔ ساݙے ذہن اِچ ایہ ڳالھ ٻلہا ݙتی ڳئی اے جو ساݙا پچھوال (ماضی) اَڄوال (حال) دے مقابلے ݙاڈھا سوہݨا ہا۔ ایجھی قدمت پرستی، روح عصر دا شعور نی ݙے سڳدی۔ جݙاں جو موجودہ دور دے تقاضیاں دی تفہیم نال ترقی دا سفر طے تھی سڳدے۔ ایں ڳالھ کوں وی سامݨے رکھیڄے جو ایں ننڈھے پدھر (برصغیر) اِچ وسدے مسلمان اَتے ݙوجھے غیر عربی مسلمان معاشرے ، ہمیشاں غیر ملکی دھاڑے ماراں کوں مسلم مجاہدین سمجھ تے من تے اُنہاں کوں آپݨاں ہیرو آکھیندن۔ ’’حد تاں ایہ ہے جو ہندی نثراد مسلمان حکمراناں کوں وی تُرکاں دے مقابلے قبول نی کیتا ڳیا۔ ایندا ہک ݙراکلہ (خوفناک) پہلو ایہ ہے جو ننڈھے پدھر دے مسلمان جمہوریت دی جاء آمریت کوں ترجیح ݙیندن تے ایہا ڳالھ انہاں دے لا شعور دا حصہ بݨ ڳئی اے۔ ہیں وجہ توں اشرافیہ اَتے ’’تھیا کریسی‘‘ کوں مالی اَتے معاشرتی مفادات حاصل تھیندن جݙاں جو عوام محرومی دی زندگی گزریندن۔‘‘

ٻِیا ݙیکھو

• سُنڄاݨ دا پس منظر اَتے پاکستانی سماج

• وسیبی سماج وِچ سُنڄاݨ دا بحران

ٻاہرلے جوڑ

• ڈاکٹر خالد اقبال صیب دی لائبریری دا ٻِیا مواد۔ ۔ ۔ ۔