اماں
- (لکھت، فیاض باقر)
اماں دی سبھ توں پہلی یاد اُوں ویلے دی ہے جݙاں میں ݙوترے سال دا ہوساں۔ ایہہ ہک تصویر میݙے چیتے وچ ہے ۔ میݙے کن وچ درد ہائی تے میں ککاندا پیا ہم۔ روون مکدا نہ ہا۔ اماں کوں سمجھ نہ آوے کیا رولا ہے ابا گھر وچ نہ ہائی، ابا جیل وچ ہائی ۔اُوں ویلے توں آخری ساہ تائیں اماں نیں اماں تے ابا بن کے میکوں پالیا پر سدا مسکدے ہوئے پیار نال ماں دے پیار دی ٹھݙھ نال ۔ اماں نیں نال دے گھر والیاں توں کھیر منگوایا میکوں کھیر ݙتا تے میں سُم گیا۔
کجھ ݙیہاں بعد میݙی نکی بھین کوں نمونیہ تھی گیا۔ گلی کمنگراں دے سرے تے ہک ݙاکٹر دی دکان ہائی جو ابے دا یار ہائی۔ ݙاکٹر آیا اوں نیں ٹوٹیاں لائے آکھیئس بچڑی کو نمونیہ ہے۔ پلستر لگسی تے دوا تھیسی میݙی بھین دے متھے تے رتے رنگ دا ٹکا ہائی۔ ݙاکٹر مشرقی پنجاب دا مہاجر ہائی ٹکا ݙیکھ کھلدے ہوئے آکھیس ’’ایہہ ہندنی ہوگئی ہے ‘‘اماں کو پتہ نہ ہائی جو ٹکا لا کے بالڑیاں ہندنیاں تھی ویندے ہن۔ اماں نیں آکھیاں ٹکا لہا ݙیسوں نے ݙاکٹر ٹُر گیا ۔
میں پنچ سال داہم نے ابا حج تے ٹر گیا ۔ ݙاݙی ساݙے نال رہون کیتے آگئی۔ اماں کوں پیکے ونجن دی قیمت وچ میکوں ݙاݙی کول چھوڑنا پیا۔ میں تے میݙا ہک پھپھیر سارا ݙیہاڑا کھیݙدے تے گھیو شکر کھاندے ہاسے ۔ ݙاݙ ی ساݙے ودھ چڑھ کے لاݙ کریندی ہائی ۔ اینا لاݙاں وچ اماں دی کݙاہیں مونجھ وی نہ آئی۔ ہک ݙہارے نانی نیں اماں کوں اکھیا اڑی تیکوں پتر دی مونجھ وی نہیں آندی۔ اماں آکھیاں میں اوں کوں سݙواواں تاں ول وی اوہ نہ آسی۔ خیر میݙے رشتے دے ہک مامے عبدالوہاب کو بھجونے جو فیاض کوں گھن آ۔ عبدالوہاب نیں در کھڑکایا تے ݙیݙھی وچ میݙا انتظار کرن لگا۔ میں باہر آیا مامے نے آکھیاں امی آدھی ہے شکل تاں ݙکھا ونج۔ میݙا جواب ای سنن آلا ہائی۔ میں آکھیاں اماں کوں اکھیں جیں ویلے میں جمیا ہم تاں میݙی شکل نہ ݙٹھی ہائی۔ عبدالوہاب ول گیا نانی پتہ نہیں کیا سوچیندی ہوسی۔ پر ساری عمر میکوں ݙیکھ کے آدھی ہائی مئیں تے ننھے مٹھے تے گنے ۔
اماں دی محبت ہمیشہ ایویں ہائی اماں نیں اساں سبھ بھین بھراواں کو پکھیاں رنگ اسماناں تائیں اݙاریاں کرن دی پوری چھوٹ ݙتی۔ ساݙی اݙاریاں ݙیکھ کے ٹھردی رہی۔ ساکوں پنجرے وچ ݙکن دا کݙاہیں چاہ نہ کیتا۔ نکے لاء توں میں سکول ونجناں شروع کیتا۔ سکولوں ویندے آندے رات کوں سمدے ویلے میں اماں کوں چلھے اگوں روٹیاں پکینداں ݙیدھا ہم۔ روٹی کھاندے کݙاں ناہیں ݙٹھا بہوں مدتیں ایہو سچیندا رہم جو اماں روٹی نہیں کھاندی۔
اماں دے دل وچ ایہہ سِک ہوندی ہائی جو میکوں سوہنے توں سوہنے کپڑے پواوے چنگی توں چنگی شئیاں کھاون کوں ݙیوے پر گھر تے باہر دی دنیا وچ ہک لمبا پندھ ہائی ۔ ساݙا پہلا گھر گلی کمنگراں وچ کرائے دا گھر ہائی۔ ایہہ ہک ہندو اکھیاں دے ݙاکٹر دا گھر ہائی جیڑا ونݙویلے بٹالے توں آون والے کچھ مہاجراں کو مل گیا۔ ایں وݙے گھر دے ترے حصے تھی گئے۔ اساں اوندے ہک حصے وچ راہندے ہاسے کرائے تے۔ ݙوجھے ݙو حصے الاٹیاں دے اپنے کولوں ہن۔ تریہے گھراں دے باہر ہک صحن ہائی صحن توں بعد ہک وݙی ݙیݙھی تے ݙیݙھی دے پار تلے لہندیاں ہویاں پوڑھیاں۔ گھر دے نال آلی کندھ نال ہک وݙا بھانا ہائی ایں بھانے توں اساں کھیر گھندے ہاسے تے مہیڑ دی ابے نال بہوں دعا سلام ہائی ساݙے گھر وچ صرف اماں، ابا، اساں ݙو بھین بھرا تے میݙی ݙاݙی رہندی ہائی۔ ابے نیں جیون رنگ سادگی دا وٹا گھدا ہائی۔ سرکاری نوکری چھوڑ کے کاروبار شروع کر گھدا ہائی تے ابے دی روحانیت نے سیاست راہیں اپنا راہ گولناں شروع کرݙتا ہائی۔
ہک ݙوسال ایں گھر وچ رہون کن بعد ابے نے محلہ چہلیک وچ ہک بیا مکان کرائے تے گھن گھدا۔ اتھاں وی ساݙا ہک گوانݙھی مہیڑ ہائی۔ ہک ملت ہائی سکول دا استاد، ہک کوچوان، ہک وکیل، ہک وکیل دا منشی تے ہک سینما دا منیجر۔ تھلے دے اَدھ وچ ہک مسیت ہائی ایہہ گھر ہک حکیم صاحب دی ملکیت ہائی۔ ایں گھر وچ میݙی ݙوبویاں دے بال وی ساݙے نال رہندے ہن۔ اماں دا دل میکوں چنگی چنگی شیواں کھواون کوں منگدا ہائی ۔ محلے توں بے شمار پھیریاں آلے لنگھدے ہن سارا ݙینہہ اوازاں آندے رہندے ہن۔ ’’بھانݙے قلعی کرا لو ‘‘، آلو کچالو باراں مسالے جیہڑا کھاسی ول ول آسی جیہڑا نہ کھاسی منہ دے بھرنے ݙھاسی، آنہ ہک تے قلفی ݙو نہ مالڑی نہ پیو، منجیاں وٹالوں ، تیل کتیلا ساواں پیلا وغیرہ وغیرہ
ہک ݙینہہ چھٹی دا ݙیہاڑا ہائی سویرے دے ݙاہ یابارھاں وجے کول ہک پھیری آلا لنگھا اوں نیں ہوکا لایا ’’ایہہ تازی ݙبل روٹی لے ، رس لے ، کیک لے ، بسکٹ لے ، باقر خانی لے ‘‘ امی نیں پھیری آلے کوں رکوایا ہک پیسٹری خریدی ، سبھ بالاں دے پیسے کوئے نہ ہن۔ سبھ دے سامنے میں کلہے کو پیسٹری کھواون چنگی ناہی لگدی۔ اماں اشارے نال میکوں سݙ کے غلام گردش وچ گھن گئی پیسٹری کھوایس تے آکھئیس ہن لگا ونج بیا کیں کوں نہ ݙسیں۔ ایں تھلے دے چار چپیرے ملتان دے وݙے مدرسے تے دینی ادارے ہن۔ ابے دے مہمان بہوں آندے ہن تے اماں دا بہوں وقت ایہناں مہمانداریاں وچ لگدا ہا۔ گھر توں تھوڑے فاصلے تے ساݙا سکول محلہ کڑی افغاناں ہا۔ تے میݙا ݙینہہ گھر،سکول تے محلے دی گلیاں وچ لنگھدا ہائی۔ چار پنج سال اساں کرائے تے محلہ چہلیک رہے تے ول ابے نیں شمس آباد کالونی وچ کوٹھی پا گھدی تے اساں شمس آباد آگئے۔
شمس آباد وچ ساݙا گھر بہوں وݙاہائی۔ ایں گھر وچ کل 40بندے رہندے ہن۔ 5چلھے بلدے ہن تے کئی خاندان آباد ہن اوناں وچ ساݙے رشتے دار وی ہن۔ تے ابے دے دیہات توں آیا ہویا ہک جوان جوڑا وی ہائی۔ اماں ایݙے وݙے اکٹھ وچ رہندے ہوئے ساݙے ساہمنے کݙانہہ تنگی ترشی دی شکایت ناہی کیتی ۔ اتھاں ابے دے گھنے مہمان وی آندے ہن۔ ابے دا تعلق جماعت اسلامی نال ہائی۔ جماعت اسلامی دے وݙے لیݙر دی ملتان آندے ہن تاں اتھاں ٹکدے ہن۔ ایں گھر وچ اماں دی جاء ہک ملکہ دی ہائی ۔ اماں گھردے معاملات وی سنبھلیدی ہائی تے سیاست دے کم وچ ابے دے مونݙھے نال مونݙھا ملا کے شامل ہائی۔
اماں کوں اوندے وݙیاں نیں ݙو جماعتاں تو زیادہ سکول وچ پڑھن نہ ݙتا۔ ݙوجھی جماعت وچ ہک واری سکول تو واپس آکے اماں نے اپنی سنگیاں نال رسہ ٹپٹا شروع کیتا ۔ ماں پیوں کو پتہ لگا جو ایہہ کھیݙ سکولوں سکھ کے آئی ہے تاں سکول آوناں ونجناں بند۔ ابے توںشادی دے بعد ابا چاہندا ہائی جو میݙی تریمت میݙے نال سیاسی لیݙر بنے۔ پہلا کم اردو بولنا تے پڑھناسکھاوناں ہائی۔ تے ݙوجھا کم تقریر کرنا ۔ ابے نیں آپنے قریبی دوست مرزا مسرت بیگ دے گھردیاں ذالیاں نال اماں دا میل ملاپ شروع کرایا تاں جو اماں اردو بولناں سکھ ونجے۔ اماں آدھی اے پہلی وار مرزا صاحب دی بھین ساݙے گھر آئی تاں میں پچھیا ’’آپ کس کے نال آئی ہیں ‘‘مرزا صاحب دی بھین کیں بئی گالھ دا بہانہ بنا کے کِھلنا شروع کرݙتا۔ ہولے ہولے اماں نیں اردو زبان تے محاورہ ایویں سکھ گھدا جو اہل زبان دے نیڑے پہنچ گئی۔ وستی ݙبکراں دے سکول دی جیہڑے ویلے اماں صدر بنی تاں سکول دی ہیݙ مسٹریس سمجھیندی ہائی اماں دا تعلق دلی نال ہے اوں کوں بہوں وقت بعد ایہہ پتہ لگیا جواماں خالص ملتانن ہے۔ اردو توں بعد اگلا کم انگریزی سکھن دا ہائی۔ اماں نے انگریزی لفظ پڑھنے ، لکھنے تے بولنے شروع کیتے۔ انگریزی دا کھل ہاسا وی بناوناں شروع کیتا انگریزی دے کھل ہاسے دا ہک شعر جو اماں پڑھدی ہائی او ایہہ ہائی
مانا کہ تم بلیک ہو
پر دل تو نہیں بلیک
ابا جماعت اسلامی دا صدر ہائی تے ابے نے اماں کو جماعت اسلامی دی عورتاں دے اجتماعاں وچ گالھ مہاڑ تے تقریر کرن دی تربیت وی ݙتی۔ تے اماں جماعت اسلامی دی وݙی بلیار عورتاں دے وچ گنی ویندی ہائی۔ گلی کمنگراں توں شمس آباد پہنچدے ہوئے اماں اندرون شہر ملتان دی انجان چھوہر توں ’’اہل زبان مقرر بن گئی ‘‘ جماعت اسلامی دا لٹریچر پڑھ گھدا تے ابے دے میل ملاپ وچ نکے توں نکے کارکناں تو گھن کے وݙے توں وݙے لیݙراں دی مہمانداری دا ݙا سکھ گھدا۔ اینہاں مہماناں وچ ساݙے موضع تو آون والے مزارعیاں توں گھن کے مولانا مودودی تائیں سبھ شامل ہن۔ ایہہ ݙینہ ابے دے کاروبار تے لیݙری دے عروج ول سفر دے ݙینہہ ہن۔
ول زمانہ پرتیا۔ ابا جماعت اسلامی دے وݙے لیݙراں تے بلیاراں وچ گنیا ویندا ہا۔ نومبر 1962ء وچ مولانا مودودی ملتان آئے تاں ساݙے گھر ٹکے۔ مولانا دے ونجن تو بعد ہک ݙیہاڑے جماعت اسلامی ملتان دے پارٹی اجتماع وچ تقریر کریندے ہوئے اچانک ابے نیں بولناں بند کرݙتا لفظ ابے دا ساتھ چھوڑ گئے۔ چیتا پِھٹ گیا ۔ ابا گھر آیا تاں ابے کوں شیواں، کماں، بندیاں دے ناں بھل ویندے ہن۔ ایہہ یاد نہ آندا ہائی ہن کیا کرنا ہے۔ ابا گھروں باہر نکلدا ہائی تاں اماں ہک بھنیجے کو نال بھجیندی ہائی جو مامیں دے نال رہوے۔ جے مامیں کو اپنا گھر بھل ونجے تاں واپس گھر گھن آوے۔ کجھ ݙیہاں بعدابے تے فالج دا حملہ تھیا۔ ابا ہسپتال داخل تھی گیا ول ٹردا پھردا واپس نہ آیا۔
کچھ ہفتے ابے نے نشتر ہسپتال گزارے۔ ول لاہور سی ایم ایچ وچ برین ٹیومر دا آپریشن تھیا ۔ اتھوں میئو ہسپتال تبدیلی تھئی تے جنوری دی ہک ݙوپہراں کو کچھ سدھیاں پٹھیاں خبراں آون لگ گئیاں۔ گھردی سبھ ذالیاں ختم قرآن ودرود پاک تے دعاواں وچ مصروف تھی گئے۔ ول خبر آئی ابے دے ساہ مک گئے ہن۔ اگلے کچھ ݙیہاڑیاں وچ میکوں نہ اماں کو ݙیکھن دا موقع ملیا نا اماں دی خبر ملی۔ اماں کوں بھانویں اگوں سبھ اندھارا نظر آیا ہوسی۔ پر میکوں امی دی اکھیاں تے سکھ تے سوجھلا ہی نظر آیا۔ اماں بھانویں اسمان توں زمین دے آݙٹھی ہوسی پر اماں نیں آپنی چھتر چھاں میݙے تے بیاں بھین بھرانواں توں ہٹن نہ ݙتی۔
متام مک گیا سبھ پرچاون والے ٹر گئے۔ ویلے دے سفر ݙینہہ تے رات دے پہیاں تے دوبارہ شروع تھیا تاں سبھ توں پہلا سوال ایہہ ہائی جو گھر دا خرچہ کیویں چلسی۔ ابے دے ہک یار نے بہوں سالاں بعد ہک واری میکوں آکھیا پتر تہاݙا پیو بکھا ننگا بادشاہ ہئی ۔ ابے دا ناں ہک بہوں وݙے کاروباری دا ہئی۔ ابا سوکھاتے سوّلہا وی ہائی۔ پر ابے دی بہوں ساری جائداد علاج وچ مک گئی ۔ ابے نے شریعت دے روایتی طریقے تے بہوں سختی نال پابندی ساری حیاتی کیتی۔ پردے دی سختی ہائی۔ گھر دیاں دھیاں بھینیں کوں پنجویں جماعت توں ودھ تعلیم نہ گھنن ݙتی۔ گھروں باہر دا سبھ کم نوکرانیاں کریندے ہن۔ کپڑے دے تھان گھر چوکے آندے ہن۔ اماں کتھائیں ونجناں ہووے ہاں تا ںسواری ، ٹانگے ، کار دا انتظام ہوندا ہائی اماں برقعہ پیندی ہائی۔ اماں کوں ہک محلے توں بئے محلے پیدل چل کے ونجن دا راہ نا ہی آندا۔ نوکری دا اماں نیں کیں ݙروانے خاب وچ سوچیا نہ ہا۔ ابے دا کاروبار سنبھالن دی میݙی عمر نہ ہائی۔ ابے دے کاروبار وچ چار پنچ بھائیوال وی ہن۔ ابے دے ونجن تو بعد اوہ ایہہ کاروبار کیں نکے بال دے حوالے نہ کرنا چاہندے ہن۔ ابے دی ترے تریمتاں دے پتر وی کیں ہک پتر کوں سبھ دا سانجھا وݙیرا منن کو تیار نہ ہن۔ اماں نیں سبھ اجھکاں ، ہوڑاں، ہٹکاں کو ہک پاسے بھکایا تے نوکری دا فیصلہ کرگھدا۔
اپنے بھین بھراواں وچ سبھ توں وݙا میں ہم تے میݙی عمر 11سال ہائی۔ اماں دے ݙیہاڑے دے کماں وچ ترے ٹیم روٹی پکاوناں، بالاں کو تیار کرکے سکول بھیجنا ، نوکری کرنا، نوکری تو واپس آکے گھر دے نکے موٹے سبھ کم کرناں، پڑھائی دی خبر رکھنا۔ بالاں دے جھیڑے جھگڑے سننا تے کھلدے ہوے بستریاں ول ٹورنا شامل ہائی۔ ایہہ سارے کم اماں ایݙی پھرتی تے خوشی نال کریندی ہائی جو ساکوں ایویں لگدا ہائی جیویں ایں ݙھنگ نال رہوناں ہر بندے دے وس دی گالھ اے۔ آون والے سالاں وچ اساں اپنی بے پرواہی تے بے سمجھی وچ اماں دا بھار ودھایا تاں سہی گھٹ اصلوں نہ کیتا۔ انقلابی سیاست وچ آون پاروں ساکوں جیڑھے دھکے لگے مالی طور تے جو اُچ جھک تھئی اوندے نال اساں اماں دی منزل لمبی کیتی گھٹائی کوئے ناں۔ اماں واسطے بھانویں ایہہ وی خوشی دی گالھ ہائی اماں نے ہک ݙہاڑے وی ساݙے وچوں کیں کوں کاوڑ نال ناں الایا۔
اماں نیں اپنے سبھ بالاں کوں کالج تے یونیورسٹی دی تعلیم ݙوان دا انتظام کیتا۔ ساݙے بہوں سارے لڑائیاں اینجھے ہن جنہاں دا اماں دی سوچ تے عقیدے نال تعلق نہ ہا۔ پر اماں نے آپنی محبت پاروں ساݙے وچوں کیں دی کنݙھ ناں لگن ݙتی۔ میں ستاراں اٹھاراں سال دا ہم جݙاں میں پہلی واری عید نماز پڑھن نہ گیا۔ واپسی تے میݙے نانکے بزرگاں وچوں کچھ ساݙے گھر آئے تے جواب طلبی کیتی۔ بھئی میں نماز پڑھن کیوں نہیں آیا ۔ ہک جوشیلے وݙیرے نیں آکھیا مذہب دا حکم ہے جو بال ایں عمر وچ نماز نہ پڑھے تا جُتیاں مار کے نماز پڑھائو۔ اماں آپ پنج وقت دی نمازی ہائی۔ مرن توں پہلے وی آخری نماز ہسپتال دے بستر تے پڑھ کے اپنے مالک کو جان حوالے کیتی۔ پر اماں نے صاف لفظاں وچ آکھیا مذہب وچ زور نہیں چلدا زوری مذہب تے ٹورن والیں کوں اختیار کوئی نہیں ایہہ من مرضی دا سودا ہے۔ تساں اپنی نمازاں واسطے جواب دہ ہو۔میݙے بچڑے دی نمازاں دا ذمے دار او آپ ہے گالھ اتھائیں مُک گئی۔ ول ایں بارے کݙائیں کوئی جھیڑا نہ تھیا۔
بارھویں جماعت دے امتحان وچ میں فیل تھی گیا وجہ صاف ہئی میں فلسفہ، ادب تے شاعری پرھنا چاہندا ہم تے میݙے ابے دے سنگتی بزرگ میکوں میݙیکل سائنس پڑھاوناں چاہندے ہن۔ اماں نال میݙا ہک ان اکھیا سمجھوتہ ہائی جو ازادی دے نال ذمے داری وی آندی ہے۔ اماں وچ ایہہ چنگی گالھ ہائی جو اوہ چھڑا اپنے ماملیاں دی چنتا کریندی ہائی میݙے ماملے اوں نہیں میݙے اُتے چھوڑے ہن۔ فیل تھیون تو بعد میں پرائیویٹ امتحان ݙیون دا فیصلہ کیتا کالج دی پڑھائی دے امتحان دی تیاری دی ول وی لوڑ ہائی اماں دی سفارش تے میکوں مدرسہ جامع العلوم وچ بارہویں جماعت وچ داخلہ مل گیا۔ اتھاں میݙی طرح دے کئی بئے وی طالب علم داخل ہن۔پر ساکوں استاد وی بہوں چنگے ملے تے جماعتی وہی بہوں ذہین۔ انگریزی دے استاد بڑے کمال دے ہن میݙی طرح اللہ رسول توں انکاری اوہناں دا ناں عبدالعزیز ہائی۔ خالص ملتانی میݙے ابے دے کالج دے زمانے وچ اوہناں دے استاد رہے ہن۔ اوہناں میکوں آکھیاں تو اتھاں کیا کریندا پیا ہیں۔ تیکوں تاں میݙیکل دے مضموناں دی تیاری کرنی چاہیدی ہے میں کیا آکھاں ہا۔ اماں واسطے ایہو کافی ہئی جو میں پڑھدا پیا ہم۔
اماں دا نوکری کرن تو پہلے باہر آوناں ونجناں بہوں گھٹ ہئی جیہڑے زمانے وچ اساں اندرون شہر گلی کمنگراں وچ رہندے ہاسے تاں ابے دے سبھ یار بیلی جماعت اسلامی دے کارکن تے لیݙر نیڑے تیڑے محلیاں وچ رہندے ہن۔ اینہاں وچ ملتانی وی ہن تے مہاجر وی ۔ کپڑی تیلیاں ، چوڑی سرائے ، بغوچی مرزا جان، صرافہ بزار، اندھی کھوئی، لوہا ہٹ اینہاں سبھ علاقیاں وچ اوہناں دے گھر تے دکاناں ہن۔ زیادہ تر استاد تے فقیر منش لوک ہن۔ اوں زمانے وچ اماں کوں گھروں دھر سال توں باہر پیر دھرنا ہوے ہاں تاں زیادہ تر جماعت اسلامی تے اجتماعاں واسطے۔ نئیں تاں ملن ملاون ذالیاں ساݙے گھر آندے ہن۔ گلی کمنگراں، محلہ چہلیک تے شمس آباد دے لانگھے وچ اماں دی دنیا بالکل بدل گئی۔
اماں نیں صلاح مشورہ کرکے بائیو کیمک، ݙاکٹری دی تعلیم گھنن دا فیصلہ کیتا۔ بیماریاں تے اوہناں دے علاج سنجان واسطے فارماکو پیا پڑھیا بالاں تیں ذالیں دیاں بیماریاں دی سنجان کرنا سیکھی ہک کلینک کھولیا بائیو کیمک دواواں بارے چنگی گالھ ایہہ ہائی جو مریض کو شفا نہ وی تھیوے ہا نقصان ناہی تھیندا۔ ایں کلینک نال اماں کو چنگی آمدنی شروع تھی گئی۔ خدائوں کئی لا علاج عورتاں دے کامیاب علاج تھئے۔ ہک عورت جیکوں ݙاکٹراں نے بانجھ آکھ کے اولاد بارے مایو س کرݙتا ہائی اوندا بال جم پیا۔ اماں دے کئی مریض مٹھائیاں تے تحفے تحائف وی گھن آندے ہن۔ ایہہ کم وی کوئی سوکھا نہ ہائی۔ ویلے کویلے مریض پہنچ ویندے ہن۔ اماں نیں گھر دے کم وی کرنے ہوندے ہن۔ اساں اپنا گھر کرائے تے ݙے کے مامے دے گھر دے چبارے تے رہوناں شروع کرݙتا۔ ایں طرحاں بال گھر وچ کلہے نہ تھیدے ہن۔ ماماں، مامی تے نانی دی نظر تلے ہوندے ہن۔ کجھ وادھو پیسے مل ویند ے ہن تے ساݙا گھر دا خرچہ سوکھا چل ویندا ہائی۔ ہن اماں کوں ملتان دے جغرافیے نال واقفیت تھی گئی۔ اماں کوں پتہ ہائی جو تعلیم دی کمی نیں اماں واسطے کینجھی اوکھتاں پیدا کیتے ہن۔ ایں واسطے اماں نیں پورے خاندان دی مخالفت دے باوجود تریہے دھیاں کو پڑھایا تے پردہ لہاون دی اجازت ݙے ݙتی۔ میݙی ہک بھین ݙاکٹر بنی، بئی نے ایم اے کیتا تے تریجھی نے بی اے کیتا۔ ایہہ1970دے ݙہاکے دی گالھ اے جݙاں بے پردہ جوان چھویر دا باہر آوناں سبھ توں وݙی بے غیرتی سمجھیا ویندا ہائی۔ اپنی آزادی سانبھن واسطے اساں سبھ بھین بھراواں نے بے غیرتی اپنے مونہہ تے مل گھدی تے سینہ تاں کے باہر وی دنیا دے طعنے تشنے جھلے۔ ایہہ بئی گالھ اے جو ݙو ترے ݙہاکیاں وچ تقریباً سارا ملتان ای ’’بے غیرت‘‘ تھی گیا۔
میں ایف اے کرگھدا تاں پتہ لگیا جو پنجاب یونیورسٹی لہور وچ بی اے آنرز دا پروگرام شروع تھی گئے جیندے وچ ایف اے تُوں چار سال بعد ایم اے تھی ویندے۔ میکوں شوق تھیا جو بی اے آنر وچ داخلہ گھناں۔ ابے دے شوق دے مطابق ’’اٹھیون بہون‘‘ دا ݙا سکھاں، چنگی تعلیم تے چنگی نوکری تے راہ لگاں تے اماں دا بھار ونݙاواں۔ اماں میݙا خرچہ چاون واسطے تیار تھی گئی۔ میکوں یونیورسٹی وچ داخلہ مل گیا تے بہوں ترلے منتاں توں بعد ہوسٹل وچ کمرہ وی مل گیا۔ اماں میکوں مہینے دے 125روپے بھجیندی ہائی۔ 70روپے میس دے خرچے تے ویندے ہن 30روپے کمرے دے کرائے تے باقی 25روپے وچ چاہ ،پانی، دھوبی، بس دا کرایہ سبھ دا خرچہ پورا تھیندا ہائی کݙاہیں لوڑ وی تھوڑ نہ پئی۔ تے اماں توں کݙانہہ ہک پیسہ وی ودھ نہ منگیا۔
میݙی نوجوانی دا سبھ توں اوکھا تے اماں دے حوصلے، ہمت تے دانائی دے امتحان دا سبھ توں کڑوا ویلا میݙے یونیورسٹی وچ داخلے بعد شروع تھیا۔ میں یونیورسٹی ایہہ سوچ کے آیا ہم جو میں سدھی پڑھائی کریساں۔ ہوسٹل توں ݙیپارٹمنٹ تے ݙیپارٹمنٹ تو ہوسٹل ویساں۔ پورے وقت وچ ایم اے کریساں نے نوکری شروع کرکے اماں دا بھار اپنے سر تے چا گھنساں۔ پر ایویں تھیا نہ یونیورسٹی آون تے کجھ مہیناں بعد میݙے جماعتیاں وچوں کجھ نیں میکوں علم، ادب تے سوجھ سوجھلے دے ناں تے سیاست ول چھکنا شروع کیتا۔ میݙا ابا اپنے کالج دے زمانے وچ شیعہ توں سنی تھی گیا ہائی، تے جماعت اسلامی دے اگونہے کارکناں تے لیݙراں دی صف وچ شامل تھی گیا ۔ تے میں اونہی عمر وچ کیمونسٹ سیاست وچ پیر دھر کے ابے دی ریت کو چھوڑ ݙتا۔ ماملہ صرف سیاسی بحث، مباحثے، دانشوری تے چاہ دی پیالیاں وچ فکر دے منارے کھڑے کرن تے رہوے ہا تاں کوئی ہرج نہ ہا۔ میں اوں تھوک وچ رل گیا جنہاں دا دعویٰ ہا خاب ایہہ جو اساں بندوق دی نالی نال سرمایہ دار ریاست کوں ملیا میٹ کرݙیونے۔ بندوق چاون دا ویلا خبرے کݙن آوے ہا ، پر پنجاب یونیورسٹی نیو کیمپس وچ اساں ݙانگ سوٹے تے مارکٹ دی سیاست دے پھیر وچ آگئے۔ مذہب توں بغاوت ، بھیڑ تے بھن تروڑ دے نال نال جیون رنگ وچ بئی بہوں سارے تبدیلیاں آون لگ گئے۔ جماعت اسلامی دے ہک وݙے لیݙر صاحب ملتان تو لہور آئے تاں اوہناں پنجاب یونیورسٹی نیو کیمپس دا چکر لایا ۔ میں نیو کیمپس کیفے ٹیریا دے لان وچ بیٹھا ہم۔ دیگر ویلا ہئی لان وچ چھی کرسیاں دائرے وچ لگے ہوئے ہن اتفاق نال پنج جوان چھویریں بیٹھے ہن تے چھیویں کُرسی تے میں ہم۔ ایہو جیہا اعزاز میکوں عام طور تے حاصل ناہی تھیندا ۔ میں ادب تے عقیدت دے اظہار واسطے اپنی کرسی تُوں اٹھا۔ بزرگ کوں سلام کیتا، ہتھ ملایا گل نال لایا ݙوترے گالھیں کیتے تے ول واپس جواں تے حسین چھویریں دے جھرمٹ وچ بہہ گیا۔ میݙی ایہہ حرکت اونہاں دی نظر وچ خونیں انقلاب توں وی زیادہ خطرناک ہئی، اوہنا نیں دل وچ بہوں برا منایا۔ واپس ولے تاں اماں کو شکایت بھیجی اماں نیں ہمیشہ دی طرحاں ایں فکر نامے کوں سجے کنوں سنیا تے کھبے کنوں کݙھ ݙتا۔
فون اوں زمانے وچ پورے ہوسٹل وچ ہک ہوندا ہائی۔ اوہناں ݙیہاں وچ ملتان وچ ساݙے گھر وچ فون نہ ہوندا ہائی۔ خط میں مہینے وچ ہک واری ہی لکھدا ہم جݙن مہینے دا آخری ہفتا ہوندا ہائی۔ اپنی خیر دی خبر اماں کو بھجیندا ہم۔ تاں جو اگلا منی آرݙر میݙے ناں روانہ تھی ونجے۔ ایہ وی ہر مہینے نہ تھیندا ہائی۔ پر اماں کوں اخباراں راہیں دی میݙے بارے خبراں پہنچدے رہندے ہن۔ کیمپس وچ کوئی رولا تھیوے ، بَھیڑ پوے ہا لوک پھٹڑ تھیون ہا تاں سجے تے کھبے پکھ دے جوان اخباراں وچ ودھ چڑھ کے خبراں لویندے ہن۔ ہک پاسے انقلاب دی فتح دا پرچار کرنا مقصد ہونا ہائی بئے پاسے اسلام کوں خطرے توں بچاون دا جہد۔ بعضے ویلے کجھ وی نائی تھیندا چھڑے خبراں لگدے ہن۔ ہک ایہو جہیں خبر لگی جو میں لڑائی وچ زخمی تھی کے ہسپتال داخل تھی گیاں ہاں۔ اماں نے فون تے رابطے دی کوشش کیتی میݙے نال رابطہ نہ تھیا۔ ملتان وچ لوکاں نے فکر تے ہمدردی دے فون ساݙے مامے دے گھر کرنے شروع کرݙتے۔ نانی نیں آکھا ونج پتردی خبر گھن۔ اماں سبھ کم چھوڑ کرایہ پَٹ، اوکھی سوکھی لہور پہنچ گئی ۔ میکوں بہوں ݙکھ تے شرمندگی تھئی۔ میں اماں دا ’’سٹݙی سرکل ‘‘گھدا تے سمجھایا جو ایہہ ’’آرمݙ پراپگینݙا ‘‘ہے۔ ایندا مقصد پراپگینݙے کوں ہتھیار دے طور تے ’’ورتنا ‘‘ہے جیویں میں رب کوں نیں منیندا ۔ او اخبار دی خبراں کوں نہ منا کرے۔ ساݙا نظریہ تاں سچ اے پر اخباردی خبراں وچ بہوں کچھ کوڑ وی ہوندا اے۔ اماں کوں اللہ دی ذات تے ہمیشہ پورا بھروسہ رہیا۔ ایںواقعہ توں بعد میں اخبار خبراں لواون وچ بہوں احتیاط کیتی تے اماں نے میݙی سلامتی اللہ تے چھوڑ ݙتی ۔ تے ول ایں طرحاں دے کیں ماملے وچ لہور دا چکر نہ لایا ۔
میں ایہناں ݙیہاں وچ آپنے تنظیمی کم دے حوالے نال فیصل آباد، سیالکوٹ ، ساہیوال، جوہر آباد، سرگودھا تے پنجاب دے ݙوجھے شہراں وچ چکر لیندا ہوندا ہم۔ کئی وار رات ݙو رات اپنے سنگتیاں دے گھر وی ٹکناں پوندا ہائی۔ ہک رات فیصل آباد وچ میݙے ݙھݙ وچ ادھی راتیں بلا دا درد پیا، ݙاکٹر آیا اوں نیں دوا ݙتی درد گھٹ گیا تے میں ولدا نندر تان کے سم گیا ، ہک ݙو واری ولدا ایویں تھیا ۔ یونیورسٹی دے ݙاکٹر کوں ݙکھایا تاں اوں نیں میکوں میئو ہسپتال معائنے واسطے بھیج ݙتا۔ میئو ہسپتال ونج کے پتہ لگا جو اپینݙکس دا درد ہے تے آپریشن تھیسی۔ میکوں اندازہ ہائی اماں کوں پتہ لگا تے اماں اتھاں آگئی تاں پچھوں میݙے بھین بھراواں دے سارے ماملیاں دی ذمہ واری گھنن والا کوئی نہ ہوسی۔ لہور آون دے رہون دا خرچہ انج۔ تے اماں تے بھین بھراواں دی پریشانی انج۔ میں اوں ویلے یونیورسٹی وچ اپنی بوا دے پتر دے نال ہی رہندا ہم میں اوں کوں اکھیا میݙے آپریشن دی خبر اماں کوں نہ پہنچے۔ خیر آپریشن تھی گیا ٹانکے لگ گئے کچھ ݙیہاں بعد عید ہائی عید تے میکوں گھر ونجنا پیا۔ گھر پہنچا تا میں ٹانکے آلے ݙھݙھ تے ہتھ رکھ کے پوڑھیاں چڑھدے لہندا ہم۔ اماں نیں ہک ݙو دفعہ میتھوں پچھیا ݙھݙھ تے ہتھ رکھ کے پولا پولا کیوں ٹردیں ۔ اخیر میکوں ݙسناں پیاں جو آپریشن تھئے ۔ اماں حیرانی نال آکھیا میکوں کیوں نہ ݙسیو۔ ایندا میݙے کول جواب کوئی نہ ہا۔ اماں نے مٹھی نراضگی نال میکوں ݙٹھا تے گالھ ختم تھی گئی۔ ایویں کئی دفعہ کوئی بیماری یا تکلیف ہووے ہاں تاں میں اماں توں لکاون دی کوشش کریندا ہم۔ اماں کو پتہ لگ ونجے ہا تاں میکوں بے وس ݙیکھ نا ہی سگدی۔ بہوں سالاں بعد میکوں گردے دے درد دی تکلیف شروع تھی گئی۔ میں درد دیاں چنگھاں منہ وچ ݙک کے رکھدا ہم، بعضے ویلے درد ودھن توں بعد گھٹناں شروع تھی ویندا ہائی۔ تے دوا داور یا ہسپتال دے پھیرے دی لوڑ نا ہی رہندی۔ ہک واری اماں نے میکوں درد وچ چنھگدا سن گھدا۔ رکشے وچ بلہایا تے اکھیس چل ݙاکٹر کولوں ونج کے درد دا ٹیکہ لگوا گھن، نال ونجن والا کوئی نہ ہائی۔ اماں آپ رکشے وچ میݙے نال بہہ گئی ݙاکٹر دے کلینک تے لمبی لائن ہائی اساں نشتر ٹر گئے نشتر ایمرجنسی وچ میݙا ہک جماعتی اوہناں ݙیہاں وچ ݙاکٹر ہائی اوں نیں میکوں ݙٹھا میݙے نال میݙی اماں کو ݙٹھا تو حیرانی نال اکھیوس اوئے اماں کوں نال گھن کے آگئیں؟ میں اوں کوں کیویں سمجھاوا ہا جو بال جیݙا وݙا وی تھی ونجے اماں اماں ای رہندی اے۔
یونیورسٹی وچ پڑھیاراں دے بَھیڑ تے مار کٹائی دے ݙینہہ لنگھدے پتہ وی نہ لگا۔ سارے اوکھی سوکھی گھاٹیاں پار کرن توں بعد میکوں ایم اے کریندے ای پنجاب یونیورسٹی وچ ریسرچ آفیسر دی نوکری مل گئی۔ پہلا سال مُکن توں پہلے ای گومل یونیورسٹی دے وائس چانسلر صاحب لیکچراراں دی تلاش وچ پنجاب یونیورسٹی پہنچ گئے۔ میں وی اپنا ناں امیدواراں وچ پوا ݙتا تے انٹرویو توں بعد میں گومل یونیورسٹی اکنامکس ݙیپارٹمنٹ دا ملازم تھی گیا۔ گومل یونیورسٹی وچ وی پنجاب یونیورسٹی دی طرحاں وائس چانسلر تے شعبے دے سربراہ میݙا رولا رپا برداشت کر گھندے ہن۔ اتھاں بہوں سارے لڑائیاں بہوں وݙے جوڑاں نال تھئے ۔ ساݙی شکایتاں بھٹو صاحب دی ݙیرے آمد تے اوہناں دے وفد وچ شامل مشیر کوں پیش کیتی گئی بعد وچ ݙپٹی کمشنر صاحب نیں اپنے دفتر وچ میݙی طلبی کیتی پر سبھ توں اوکھا ویلا حضرت ضیاء الحق صاحب دے حکومت تے قبضہ کرن بعد شروع تھیا۔
بھٹو صاحب دی پھانسی توں بعد میݙے تے میݙے کجھ سنگیاں تے لہور گلبرک تھانے وچ ’’مقدمہ بغاوت‘‘ ،’’اندیشہ نقص امن ‘‘تے مسلح افواج دے خلاف نفرت پھیلاون دا پرچہ درج تھی گیا۔ پولیس دا خیال ہائی جو اساں بہوں وݙی سازش تے تانے بانے وٹنے شروع کیتے ہن۔ ایں واسطے پولیس تے ’’خفیہ ‘‘ دے اہلکاراں نیں لہور وچ میݙے فلیٹ ، تے ملتان وچ میݙے گھر چھاپے مارے۔ میݙے بھرا کوں پکڑ کے تھانے وچ بند کرݙتا۔ تے ہک دہشت دا ماحول پیدا کرݙتا۔ میں یونیورسٹی توں غائب تھیا تاں انتظامیہ نیں اخبار وچ اشتہار ݙے کے میکوں ݙیوٹی تے حاضر تھیون دا فرمان جاری کیتا۔ ݙیوٹی توں غیر حاضر تھیون پاروں میݙی نوکری ختم تھی گئی۔ پولیس دی مخبری تے چھاپیاں دے ݙر توں میں گھر ونجنا بند کرݙتا۔ ایں زمانے وچ اماں نیں بہوں بے خوفی ، حوصلے تے محبت نال کم گھدا۔ تے میکوں سنیہا بھجوایا۔ اپناں خیال رکھیں گھر نہ آویں پولیس تے خفیہ کوں میں آپے سانبھ گھنساں۔ ایہہ لکن میٹی زیادہ دیر نہ چل سکی تے اخیر میں1980وچ پاکستان چھوڑ کے شمالی امریکہ چلا گیا۔
اگلے ست سال میں پاکستان تو ں باہر رہیا۔ نہ آونا ونجنا نہ فون تے گالھ وات۔ کݙاہیں کݙاہیں خط پتر دے راہیں دل دا حال ونݙ گھندے ہاسے۔ ایہہ بہوں اوکھے تے دل کݙھ گھنن آلے سال اماں نیں بہوںہمت تے حوصلے نال گزارے۔ کݙانہہ کوئی شکایت دا لفظ مونہہ توں نہ کݙھیا۔ اماں کوں تاں ایہو خوشی ہائی جو میں خیر نال ہاں۔ میݙے بھین بھرا کجھ کالجاں تے کجھ یونیورسٹیاں وچ پڑھدے پئے ہن۔ اوہناں دے خرچے وی ودھ گئے ہن۔ اوہناں کوں بہوں ماملیاں وچ صلاح مشورے دی لوڑ وی ہوندی ہائی ۔ پراماں واسطے ساݙی من مرضی دنیا دی سبھ توں قیمتی شے ہائی۔ تے ایں خزانے کوں محفوظ رکھن واسطے اوہ ہر قیمت ادا کرن کوں تیار ہائی۔ اماں دا دل ایں گالھ تے ٹھردا رہندا ہائی جو اوندے بال دنیادی ہوراں ہٹکاں توں نابر تھی کے چلدے ہن۔ جو دل کوں صحیح جا پے ہا اوں کوں مرشد منیندے ہن ۔اوں کوں ساݙے سچ دا اتنا یقین ہائی جتنا اپنے آپ تے۔ اوکھے سوکھے کرکے کینیݙ امریکہ وچ میں ست سال گزار گھدے تے پاکستان واپس آون دی تیاری شروع کرݙتی۔
گھر اندر اماں دا وجود ساݙے واسطے ایویںہائی جیویں دھمی دی من بھاوٹی ہوا ہووے ۔ایں واء دی ٹور نال پھلاں دے مکھ کھڑدے ہن، دھمی دا نور جاگدا ہے، سانجھڑے دا مشک پنگھردا ہے، ویلا اپنے سوہنے روپ وچ مسکاندا ہے، ہر شے نندر دا آلس بھن کے جاگ پوندی ہے۔ حسن دا سوجھلا ہر پاسے نظر آندا ہے پر دھمی دی وا جیڑی ایں سوہنی دنیا دے بوہے کھولیندی ہے آپوں نظر نہیں آندی۔ ہر رنگ وچ اوندا حسن نظر آندے پر اوہ آپوں نظر نہیں آندی۔ ایہو رشتہ میݙی ماں دا اپنے بالاں نال ہائی ہر اوکھے سوکھے ویلے۔ دل مونجھا ہووے ، کم اٹکے ہوئے ہوون اپنے سجناں، بیلیاں ، ملن ملان والیاں نال اُچی جھکی تھی ونجے۔ اماں دے نال آکے بہوناں ای کافی ہوندا ہائی۔ کجھ آکھے بنا دل دا غبار ہولا تھی ویندا ۔ دل دے پَھٹ مل ویندے ہن حوصلے ول جاگ پوندے ہن۔
اماں نیں ساݙیاں خوشیاں وچ ای آپنی خوشی ݙٹھی۔ ساݙے نظریے، سیاست، سنگتاں، سبھ اماں دے جیون ݙھنگ توں وکھرے ہن۔ پر اماں دے دل وچ ہر اُوں شے واسطے جاہ ہائی جیہڑی ساکوں بھاندی ہائی۔ میں اماں کوں کݙاہیں اداس، فکرمند یا مایوس ناہی ݙٹھا۔ ابے دے ونجن توں بعد دے کئی سالاں وچ امی ابے واسطے بہوں مونجھیندی ہائی۔ اساں نکے ہاسے ساݙے نال دل دا حال ونݙ ناہی سگدی۔ ذمہ داریاں دے ایݙے بھار اماں دے مونݙھیاں تے آپئے جو اُوں کوں سوچن دی ویہل وی نہ ملدی ہوسی۔ پر کیں کیں ویلے جیہڑے ویلے اماں کلہی ہوندی ہائی ۔ نیڑے تیڑے کوئی نظر نہ آندا ہائی تاں اماوں کو میں ہک شعر پڑھدے ہوئے سنیہا ہائی
زندگی کی اداس راتوں میں اک دیا اب بھی ٹمٹماتا ہے
اے تمنا اسے بھی گل کردے، ݙھل گئی رات کون آتا ہے
1986ء وچ میں پاکستان ولیاں تاں میں اسلام آباد آگیا۔1988وچ میں ول امریکہ ٹُر گیا تے1990وچ واپس آیا۔ 1992وچ پاکستان آون توں بعد فرنٹیر پوسٹ وچ کم کریندی میݙی ہک دوست نیں میکوں اخبار واسطے کالم لکھن دا آکھیا۔ میں ہک کالم لکھیا ’’سوشلزم ری وزیٹݙ‘‘ کالم دا فوری اثر تھیا۔ ٹھیک دو ہفتاں بعد سپیشل برانچ دا ہک کانسٹیبل میݙے گھر پہنچ گیا اماں نیں پچھیا کیا کم اے ۔ اوں نیں جواب ݙتا صاحب کوں آکھوں فوراً آبپارہ پولیس سٹیشن رپورٹ کرے۔ اماں نیں میکوں آکھیا ایہہ ول آوناں شروع تھی گئے ہن۔ میں کانسٹیبل نال طے کیتا کہ اگلی پیشی تے میݙے دفتر آونجے میݙے گھر چکر نہ لاوے۔ کانسٹیبل کوں سمجھ آگئی۔ تے میݙے آخری انٹرویو توں بعد میݙی فائلاں بند تھی گیاں۔ ایہہ خوشی ضرور تھئی کہ انٹیلی جنس والے چنگے قارئین ہن۔ بیا کوئی تاں ساݙے خیالات پڑھدا نئیں ایہہ پڑھدے تاں ہن۔
1986 توں 2016 تائیں پورے تریہہ سال ایویں گزرے جیویں میں اپنی اکھ جھپکائی ہووے۔ میݙے سبھ بھیناں بھراواں دے شادیاں تھی گئے تے میں نوکری تے شادی توں بعد باقاعدہ شریف شہریاں دی صفاں وچ شامل تھی گیا۔ نوکری دی چکی ایݙی سخت ہائی جو ’’تخریب کارانہ ‘‘خیالات دے سوچن دا موقعہ ہی ناہی ملدا۔ باہر دی دنیا وچ وی اتھل پتھل تھی گئی۔ کݙاں کݙاہیں پٹھانے خان ساݙے گھر آونجے ہا۔ کجھ پرانے سنگتی چکر لا گھنن ہا، تاں پرائے ݙیہاں دی یاد تازہ تھی ویندی ہائی ۔ ݙینہہ مہیناں تے سالاں وچ تبدیل تھیندے گئے۔ ملتان توں پیر باہر دھرن توں بعد میں سدا پردیسی تھی گیا۔ جیون ایویں تھی گیا جیویں سلطان باہو نیں آکھے
شالا مسافر کائی نہ تھیوے
ککھ جنہاں تھیں بھارے ہو
ملتانی تاں آپنے محلے توں پیرا چاوے تاں پردیسی تھی ویندے۔ میکوں تا سدا دا دیس نکالا مل گیا۔کینیݙا ، امریکہ توں بعد میں بے شمار ملکاں دا پانی پیتا۔ اخیر ہالینݙ تے سویݙن وچ لمبا قیام کرناں پیا۔ 20اپریل کوں ناروے ہک دوست کوں ملن واسطے گئے تاں لہور توں فون آیا ۔ اماں بہوں بمار ہے۔ اساں پچھدے ہیں بھائی جان کوں سݙوں تا اماں آدھی اے نہیں اوں نیں ستمبر وچ آونے۔ اچیچہ آون کوں نہ آکھو۔ میں سنیہا ملدے ای سمجھ گیا ہن وداع کرن دا ویلا آگئے جہازاں تے کنکشن ایہو جئے ہن جو تریہہ گھنٹے سفر کرن توں بعد میں اماںکول پہنچ گیا۔ اماں جگر دے کینسر دی آخری سٹیج وچ ہائی، پھیپھڑے سکڑ گئے ہن۔ جسم جواب ݙیندا پیا ہائی پر اماں مسکراندی پئی ہائی۔ اماں نیں نماز پڑھی ذکر کیتا میکوں پیار نال ݙٹھا میݙا ہتھ اپنے ہتھ وچ گھدا ول اکھیں بند کیتے تے اپنے آخری سفر تے روانہ تھی گئی۔