کافی دا تہذیبی عرفان

لکھت : ظہور احمد دھریجہ

کافی سرائیکی شاعری دی قدیم صنف اے تے سرائیکی وسیب جینکوں تاریخ دے کتابیں وچ سندھ وادی وی آکھیا گے‘ ہک ویلے صرف موجودہ پاکستان ہی بلکہ ہندوستان دے پورے ادھ حصے تے مشتمل ہا‘ ایں سندھ وادی وچ ہزاراں سالیں توں شاعری تھیندی آئی اے اتے ڈوجھی اصناف سخن دے نال کافی وی لکھیندی آئی اے‘ساڈے بزرگ حضرات شاہ حسین‘ بابا بلھے شاہ‘ سچل سرمست‘ خواجہ فریدؒ ‘ خرم بہاولپوری‘ خواجہ محمد یار فریدی‘ بخت فقیر تے ایں طرح بئے سینکڑاں شاعراں کافی دی صنف کوں نہ صرف مضبوط تے توانا کیتے بلکہ ایندے وچ سرائیکی دی مٹھاس تے چاشنی رلا تے اینکوں من بھاونا وی بنائے۔ کافی دا پندھ سینکڑاں سالاں دا پندھ کریندا یتیم جتوئی‘ صالح اللہ آبادی توں تھیندا اج احمد خان طارق تئیں پج گے‘ انہاں شاعریں کوں کافی بجھارت نی بنایا بلکہ

جانی رات رہ پو سانگا خدائی اے

متاں ول نہ ٹکروں جندڑی پرائی اے

یاول یاری نہ لاونی تھئی

لوکی کھلاونی تھئی یاول طارق راول روح دا رانجھا

رانجھا سارے جگ دا سانجھا

ہر دی خیر تے ہر دا بھلا

اللہ‘ اللہ‘ اللہ‘ اللہ آکھ تے پیغام ڈتے جو شاعری سمجھ آون آلی شئے کوں آکھدن ۔ کافی کیا ہے؟ ایں بارے ماہر فریدیات تے مہاندرے لکھاری سئیں محمد سعید احمد شیخ دا ہک مضمون روزنامہ خبریں ملتان دے ’’وسیب سنگ مورخہ 14اگست 2006ء دی اشاعت وچ آئے‘ تساں یقین کرو اے مضمون پڑھ تے میکوں بھنوالی آ گی اے‘ میکوں ایویں لگے جیویں ’’بھوندیں بھوئیں تے‘‘ میڈے پیر کینھی ‘ کافی بارے اتنی عالمانہ بحث‘ اتنی خوبصورت گالھ؟ میں اج تک نی پڑھی‘ شیخ سعید صاحب ہک مختصر مضمون وچ دریا کوں کوزے وچ بند کرن والا معاملہ کیتے۔ جیکر اساں سارے سنگتی کافی دے ایں مضمون کوں دل نال پڑھ گھنوں ہاتاں اسا کوں کافی بارے کہیں طرح دیاں بحثاں یا کانفرنساں کراون دی ضرورت پیش نہ آوے ہا۔ جدید کافی تے قدیم کافی‘ اے کیا رولا ہے؟ کافی بس کافی ہوندی اے جدید تے قدیم نی ہوندے البتہ نویں سوچ تے نویں فکر دی گالھ کیتی ونج سگدی اے۔ اگر کوئی شخص فرسودہ خیالات کوں ڈنگی پھنگی ترتیب نال لکو تے اینکوں جدید کافی دا ناں ڈیوے تاں اینکوں جدید کافی نہ آکھیا ونج سگسے اتے جیکر خواجہ فرید سئیں اج توں 150سال پہلے اپنے وسیب دے محروم تے بے وس دا انسان مرثیہ تے ڈکھڑا ایں طرح لکھے جو

ڈکھڑیں کارن جئی ہم

سولیں سانگ سمائی ہم

درد اندیشے سکڑے سوڑے

بیا نہ بھین تے بھئی ہم

جاون لادی پنڈ بلا دی

چُم سر اکھیاں چئی ہم

راحت ویندیں وداع نہ کیتم

مئی ہم پر مترائی ہم

پیڑ پرانی امڑی سکڑی

مونجھ منجھاری دائی ہم

سختی تے بدبختی تتڑی

حال ونڈاؤ ہمسائی ہم

تاں اینکوں کیویں پرانی کافی آکھیا ونج سگسے؟ کافی ہووے تے بھانویں ڈوہڑہ جیرھی گالھ دل دے اندروں نہ نکلے‘ اثر نی کریندی اتے جیرھی اثر نی کریندی او شاعری نی‘ پھوگ اے‘ اونکوں کوئی پروفیسر لکھے تے بھانویں پی ایچ ڈی ڈاکٹر‘ اونکوں بھانویں جدید دا ناں ڈتا ونجے تے بھانویں جدید الجدید دا‘ اوندی کوئی وقعت کینھی‘ جیرھی گالھ دل دے اندروں نکلے اتے سنن آلے دلیں تے اثر کرے او ہاہی دراصل نویں شاعری تے اوہر سرائیکی تہذیب دا عرفان اے۔ دیوان فریدؒ دے 272کافیں وچوں کجھ کافیاں ایجھیاں ہن جیرھیاں شکل (ہیئت) دے اعتبار نال کافیاں کینھی‘ ول کیا وجہ ہے جوخواجہ سئیں سارے کلام کوں کافی آکھیا ویندے‘ حالانکہ دیوان فرید وچ حمد‘ مولود‘ مخمس‘ مسدس‘ نظم تے غزل‘ وغیرہ سبھ کجھ ہے‘ اے گالھ تحقیق طلب ہے‘ جوکافی دے علاوہ ڈوجھے اصناف سخن دا نکھیڑا کیوں نہ کیتا گیا اتے ہر شئے کوں کافی کیوں آکھ ڈتا گیا پرہک گالھ طے ہے جو خواجہ فرید سئیں دا اعتبار اتنا ہا جو انہاں مولود کوں وی کافی آکھ ڈتے تاں او کافی بنیا گے پراساں اپنا اعتبار تے اعتماد ایں طرح ونجا چکوں جو اپنی گالھ منواون سانگے کٹھ میل تے کانفرنساں کرویندوں پر ول وی کوئی اساکوں یا اساڈی شاعری کوں کافی نی منیندا۔ کیا کافی‘ حمد نعت مرثیے تے قصیدے وانگوں مخصوص صنف اے؟ کیا ایندے وچ صرف تصوف دے موضوعات آسگدن؟ ڈھیر سارے لوک اینویں آکھدن پر گالھ اینویں نی‘ کافی‘ حمد‘ نعت تے مرثیے وانگوں پابند صنف دا ناں کائنی بلکہ کافی وچ دھرتی دی محبت توں گھن تے دھرتی دشمنیں دا پیٹ چاک کرن تک دی گالھ کیتی ونج سگدی اے۔ خود خواجہ فریدؒ سئیں پٹ انگریزی تھانے آکھن دے نال روہی دے ٹبیں کوں کوہ طور وی بنا چھوڑے۔ خورشید بخاری دے بقول موجودہ استحصال تے ظلم و جبر دے دور وچ قوم کوں عشقیہ تے تصوف دے مضامین ڈیون انہاں کوں نشہ لاون والی گالھ ہے‘ اجو کے دور وچ ساری دنیا وچ کتھا ہیں وی تصوف دی ریت کوں زندہ کائنی کیتا ویندا پیا۔ کیوں جو اج دے دور دے تقاضے کجھ بئے ہن۔ اج دے سرائیکی شاعر تے ادیب تے فرض عائد تھیندے جو او قوم کوں نشہ لاون دی بجائے شعور تے انقلاب دا رستہ ڈکھاوے۔ خورشید بخاری دا اپنا نقطہ نظر اے میں آکھداں جو شاعری کوں کہیں نظر یے تے ہک موضوع دا پاپندنی بنایا ونج سگدا‘ ہر طرح دی شاعری تھیوے پر ہووے عام آدمی کیتے تے عام آدمی دی بھلائی کیتے تے عام آدمی کوں اوندی سمجھ وی آوے۔ ایں واسطے اج دے دہشت گردی دے دور وچ تصوف دے ذریعے پیار تے امن دی گالھ وی ضروری اے۔

بادشاہ دا پتر جتنا شہزادہ ہووے‘ مٹھا تے پیارا اپنا پتر لگدے‘ ڈوہڑہ کافی‘ گاون تے گانمن اے ساریاں اساڈیاں اپنیاں صنفاں ہن‘ اساڈا بھاویں خیال عرش معلی تے ہوون پر پیر دھرتی تے ہووے‘ بلاشک اساں شاعری وچ لکھ ترقیاں پاووں پر ایہو سارو کجھ ہووے اپنی زبان اتے بیان وچ‘ کافی ہووے تے بھانویں دڈوہڑہ ایندے وچ بہوں لکھیا گیا تے لکھیندا پے۔ اساں سرائیکی دے انہان صنفاں کوں مضبوط کروں تے ایندے وچ نویں نویں خیالات تے نت نویں سوچ شامل کروں۔ ایندے وچ کوئی شک نی جو سرائیکی دے انہاں صنفاں وچ نہ صرف انقلاب لکھیا ونج سگدے بلکہ انہاں دے ذریعے انقلاب گھن وی آندا ونج سگدے‘ پر ضروری گالھ اے ہے جو انقلاب دے ناں ڈے تے انہاں اصناف سخن دی شکل نہ وگاڑی ونجے‘ البتہ نویں فنی تے فکری تجربے کافی دی شان وچ ودھارے دا باعث بن سگدن تے اے ہوونے چہیدن۔ شاعری وچ نویں تجربیں دی طرف توجہ ڈیون دی ضرورت اے۔ نظم کوں کافی آکھن دی بجائے ضرورت ایں گالھ دی ہے جو سرائیکی وچ نویاں اصناف سخن ایجاد کیتیاں ونجن‘ انہاں اصناف سخن دا پیٹرن بنایا ونجے اتے انہاں اصناف سخن کوں وسیبی ناں تے نہ صرف وسیب بلکہ سارے جگ جہان وچ متعارف کرایا ونجے‘ اے کم اوکھا کائنی صرف توجہ دی ضرورت اے۔ جیکر اساڈے دشمنیں کروز میزائل بنا گھدن تاں اساڈے کیتے شاعری دی صنف بناون مشکل نی‘ بجائے ایندے اساں ادب دے میدان وچ کاغذی گھوڑے بھجاؤں‘ اساں اپنے اصلی گھوڑے پیدا کروں۔

اساڈے وسیب وچ اپنے اپنے گروپ بناون سانگے ہک بیا گندا کم تھنیدا پے‘ کجھ سینئر شاعر اپنے جونیئر کوں کلام لکھ ڈیندن‘ او چھپ ویندے‘ وقتی طور تے نواں شاعر پھوکڑیں آلی کار پھوکیج ویندے‘ اگوں اوخود پہلے والی کر لکھ نی سگدا‘ اتے او ویچارا گیڑ وات آویندے یا تاں ساری حیاتی گرود ا چیلا بن تے رہے تے ہمیشہ اپنے گرو توں کجھ لکھویندا رہے یا ول اوندا معاملہ اروار نہ پار بلکہ ادھ وچ غار والا تھی ویندے کیوں جو نویں شاعر دی رہنمائی کرتے اونکوں شاعر بناون دی بجائے لکھی لکھائی شاعری ڈے تے اونکوں بحیثیت شاعر مارن دی کوشش کامیاب تھی چکی ہوندی اے۔ ضرورت ایں گالھ دی ہے جو شاگرد کوں پرچہ حل کرتے نہ ڈتا وجے بلکہ پرچہ حل کرن دے قابل بنایا ونجے تاں جو شاگرد شاعری دے سی ایس ایس دے امتحان تک جو ونجے اونکوں اوکھ نہ تھیوے۔ ہک ویلے وڈے وڈے مشاعرے لٹن والے مانگویں شاعری دے عادی گھڑتو شاعریں بعض نازک موقعیں تے ایویں تڑپھدا ڈٹھے جیویں مچھی بغیر پانی دے تڑپھدی اے۔

سرائیکی ادب اج ہے تے کل وی ہئی اتے اگوں تے وی تہذیبی عفان دا ذریعہ ہوسے‘ خواجہ فریدؒ سئیں دیاں کافیاں اساڈا سرمایہ ہن‘ انہان کافیں دے اولڑیں وچ اساکوں اپنا پورا وسیب تے پورا سماج نظر آندے‘ اے کافیاں حیاتی دے ہر شعبے دی نمائندگی کرتے اوندا احاطہ کریندن‘ خواجہ سئیں دے کافیں کوں صرف تصوف دے دائرے وچ قید نی کیتا ونج سگدا پر انہاندی ہر کافی وچ دھرتی نال محبت کرن والا صوفیانہ رنگ موجود اے۔ اج دے کجھ ناں دے نقاد ایں طرح دیاں تحریراں شروع کر ڈتن جو خواجہ فریدؒ دے کلام وچ کئی کافیاں ایجھیاں ہن جیرھیاں تصوف توں ’’خالی‘‘ ہن اساں اے تاں نی آکھدے جو خواجہ صاحب دی ہر کافی تصوف اے بلکہ لفظ ’’خالی‘‘ وچ شیطانیت واضح نظر آندی اے۔ انہاں اے وی لکھیے جو اج کجھ لکھاری ایجھے وی ہن جیرھے کافی لکھدے پین‘ تھی سگدے جو انہاندے مزاراں کوں لوک چمیسن‘ اساڈی دعا ہے جو سرائیکی ماء دھرتی دی محبت وچ کافیاں لکھن والے سارے لوکیں دے مزار بنن اتے او مزار چمچن‘ پر کیا جدید کافی لکھن والے ایجھے لوکاں دے مزار چمیسن جیرھے جووڈے فخر نال لکھدن:

اساں دنیا تیڈے گھوٹ

باہروں ہیں اساں کشمش اندوں ہیں اخروٹ