نواب صادق محمد خان چہارم عباسی

نواب سر صادق محمد خان چہارم G.S.C.I (پیدائش 1861ء وفات 1899ء) ریاست بہاولپور دے ݙاہویں نواب ہن۔ آپ دی ساڈھے چار سال دی عمر اچ دستار بندی کیتی ڳئی لیکن تخت نشینی بلوغت اچ تھئی۔ آپ دے دور حکومت اچ نور محل، صادق گڑھ پیلس تے دربار محل جیہے عظیم عمارتاں بݨائے ڳئے۔

Sadiq IV-2

Coat of arms of State of Bahawalpur

Flag of State of Bahawalpur

پیدائش

صاحبزادہ صادق محمد خان دی پیدائش 11 نومبر 1861ء اچ تھئی۔

سلسلہ نسب

نواب آف بہاولپور، حضرت عباس بن عبد المطلب دے خاندان توں ہن، انہاں دا شجرہ نسب کجھ ایویں ہے:

• صادق محمد خان چہارم بن محمد بہاول خان چہارم بن فتح محمد خان بن محمد بہاول خان سوم بن صادق محمد خان دوم بن محمد بہاول خان دوم بن نواب فتح خان اول بن نواب صادق محمد خان اول بن نواب مبارک خان اول بن بہادر خان دوم بن فیروز یا پیروج خان بن امیر محمد خان دوم بن بھکھر خان دوم بن بہادر خان بن بھکھر خان بن ہیبت خان بن امیر صالح خان بن امیر چندر خان بن داؤد خان دوم بن بن محمد خان بن محمود خان بن داؤد خان بن امیر چنی خان بن بہاءاللہ عرف بھلا خان بن امیر فتح اللہ خان بن سکندر خان بن عبد القدر یا قاہر خان بن امیر اِبان خان بن سلطان احمد ثانی بن شاہ مزمل بن شاہ عقیل بن سلطان سہیل بن سلطان یاسین بن احمد المستنصر باللہ الثانی بن الظاہر بامر اللہ بن الناصر لدین اللہ بن ابو محمد الحسن المستضی بامر اللہ بن المستنجد باللہ بن المقتفی لامر اللہ بن المستظہر باللہ بن المقتدی بامر اللہ بن القائم بامر اللہ بن القادر باللہ بن المقتدر باللہ بن المعتضد باللہ بن الموفق باللہ بن المتوکل علی اللہ بن المعتصم باللہ بن ہارون الرشید بن المہدی باللہ بن ابو جعفر المنصور بن محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس بن عبد المطلب۔

دستار بندی

صاحبزادہ صادق محمد خان دی دستار بندی ساڈھے چار سال دی عمر اچ 8 ذیقعد 1282ھ بمطابق 26 مارچ 1866ء کوں تھئی۔ تاہم 1866ء توں گھن کے 1879ء تک ریاست دے انتظامات برطانوی حکام دے سپرد ریہے۔ ایں عرصہ حکمرانی کوں ایجنسی دی حکومت دا نام ݙتا ویندے۔

بغاوت

حالی نواب محمد بہاول خان چہارم دا جنازہ دراوڑ قبرستان تک پہنچا ہی ہئی کہ حکیم سعداللہ تے دیگر نے محمد بہاول خان سوم دے بھائی صاحبزادہ جعفر خان کوں رہا کر کے تخت تے بلھایا تے جنازے دے نال ونڄݨ والے تمام امرا کوں گرفتار کر گھدا۔ اوں نے درج ذیل افراد تے مشتمل کابینہ تشکیل ݙتی

• وزیر : محمد رضا خان
• میر منشی : حکیم سعد اللہ خان
• فوج دا کمانڈر : سید محمد شاہ غوری

اوں بحران اچ صادق محمد خان چہارم دے درباریاں نے برطانوی حکومت توں اپیل کیتی۔ برطانوی حکام نے غاصب کوں گرفتار کرݨ کیتے ہک دستہ روانہ کیتا۔ اوں دستے دا سامݨا دراوڑ دی مسجد اچ توپاں گھن کے ٻیٹھے ہوئے باغیاں نال تھیا۔ لڑائی تھئی جس اچ جلد ہی باغیاں کوں بھڄ کے قلعے اچ پناہ گھنݨ تے مجبور کر ݙتا ڳیا۔ تݙانہہ ریاستی سپاہیاں نے مسجد اچ اپݨے توپاں نصب کر ݙتے۔ 9 روز طویل محاصرے دے بعد باغیاں نے ہتھیار سٹ ݙتے تے غاصب کوں قیدی بݨا گھدا ڳیا۔ دریں اثنا غلام محمد چاکی (جینکوں سابقہ نواب دے حکم تے لمے دے داؤد پوتراں دی سرکوبی دا کم سونپا ڳیا ہئی) احمد پور واپس آیا۔ اتھاں اس تے شک کیتا ڳیا تے مقامی پولیٹکل ایجنٹ دی مرضی نال حراست اچ گھن گھدا ڳیا۔ نواب دے وزیر محمد نظام خان نے اونکوں بہاول ڳڑھ دے قلعے اچ قید رکھا تے اتھائیں اونکوں موت دے گھاٹ لہوا ݙتا۔ کجھ ہی عرصہ بعد باغی داؤد پوتراں نے معافی منگی تے اپݨے گھراں کوں ول آئے۔

نواب صادق محمد خان چہارم دی دستار بندی تے خريطہ وصول کرݨ دے بعد سید محمد شاہ تے امام شاہ حکومت کولوں مداخلت دی درخواست کرݨ لاہور ڳئے تے کمشنر ملتان مسٹر ڈبلیو فورڈ کوں ریاست اچ صورت حال دا جائزہ گھنݨ دی ذمہ داری سونپی ڳئی۔ اوہ یکم جون 1866ء کوں احمد پور ایسٹ (شرقیہ) پہنچا۔ حالی اوہ اتھاں موجود ہئی کہ سپاہیاں نے صاحبزادہ دی حمایت اچ ہک شورش دا منصوبہ بݨایا۔ دربار نے فوراً موخر الذکر کوں ٻاہر کڈھ ݙتا تے جݙݨ سپاہیاں نے گڑبڑ پیدا کیتی تاں محمد نظام خان، جمعدار حاجی خان تے دیگر کوں قید کر کے صاحبزادہ کوں انہاں دا قائد تعینات کرݨ دی کوشش کیتی۔ انہاں کوں پتہ چلا کہ انہا کوںں روکݨ کیتے پیشگی انتظامات کیتے ونڄ چکن جس تے انہاں نے اپݨے کجھ قیدیاں کوں چھوڑ ݙتا۔ انہاں دے قائد امام بخش خان معروفاݨی کوں پکڑ کے بطور قیدی برطانوی علاقے اچ بھڄوا ݙتا ڳیا۔

ایجنسی دی حکومت

دوواگر بیگم نے محمد نظام خان تے دیگر کوں مسٹر فورڈ دے کول بہاولپور بھیڄا تے ݙوجھی مرتبہ مداخلت دی درخواست کیتی۔ اوں درخواست کوں قبول کیتا ڳیا تے مسٹر فورڈ 4 اگست 1866ء کوں ریاست دا پولیٹکل ایجنٹ تعینات تھیا۔ 1867ء دے آخر اچ صاحبزادہ ( جیہڑا لاہور قلعے اچ نظر بند رہ چکا ہئی) کوں شہر اچ رہݨ دی اجازت ݙتی ڳئی بشرطیکہ اوہ ریاست اچ شورش پسنداں دے نال ڳٹھ جوڑ توں باز رہے۔ کجھ عرصہ تک ہر قسم دے سازشاں ختم نہ تھئے کیونکہ جلد ہی احمد پور ایسٹ اچ سپاہیاں کوں بغاوت تے اکساوݨ دی کوشش کیتی ڳئی۔ مسز فورڈ دی جانب توں فوری اقدامات نے اوندا تدارک کر ݙتا تے سازشیاں نال موزوں سلوک کیتا ڳیا۔ مسٹر فورڈ فوراً ہی ریاست اچ ضروری اصلاحات متعارف کرواوݨ اچ لڳ ڳیا۔ پچھ ڳچھ دے بعد اوں نے تخمینہ پیش کیتا کہ کل محصول 2270767 احمد پوری روپے (1455210 کمپنی دے روپے) بݨدے۔ تاہم اوہ صرف نومبر 1866 ، تک ہی ریاست اچ رکا ، جݙݨ کیپٹن سی سی Minchin کوں ریاست دا سیاسی سپرنٹنڈنٹ تعینات کر ݙتا ڳیا۔ مسٹر فورڈ ملتان دی کمشنری تے واپس آ ڳیا لیکن بہاولپور دے امور کیتے لیفٹیننٹ جنرل دے چیف پولیٹکل آفیسر تے ایجنٹ دے طور تے کم کرݨا جاری رکھا۔

تمام عدالتی، مالی تے انتظامی امور اچ کیپٹن مِنچن دے احکامات قطعی ہن ماسوائے موت دی سزاواں دے جنہاں کیتے مسٹر فورڈ دی توثیق ضروری ہئی ۔ کیپٹن منچن نے اصلاحات دا کم جاری رکھا۔ کارداری بہاول ڳڑھ (موجودہ تحصیل منچن آباد) بنجر پئے بارانی زمیناں، بیکانیر، سرسا، لدھیانہ تے فیروز پور دے لوگاں کوں کاشت کیتے پٹے تے ݙے ݙتے ڳئے۔ انہاں دا کل رقبہ 166000 ویگھہ بݨدا ہئی تے انہاں کوں 40 دیہات اچ تقسیم کیتا ڳیا ہئی۔ ہک آنہ فی ویگھہ دے حساب نال محصول 16888 احمد پوری روپے ( 10375 کمپنی دے روپے) بݨدا ہئی۔ عام معافی دا اعلان تھیوݨ تے باغی گھراں کوں واپس آئے تے ریاست دی زرعی ترقی بہت تیزی نال تھئی۔ الہ آباد علاقہ اچ خان واہ تے ہک نواں ہیڈ بݨایا ڳیا تے اوں نہر (جیہڑی ورہیاں توں بند پئی ہئی) نے الہ آباد تحصیل اچ وسیع علاقے کوں سیراب کیتا۔ بہاول ڳڑھ (موجود منچن آباد) دے علاقہ اچ دریا توں ہریاری نشیب دی طرف ہک نویں نہر کڈھی تے ایویں 15 میل دا رقبہ سیراب تھیا۔ جولائی 1868ء اچ مسٹر جے ڈبلیو بارنز F.R.G.S کوں آب پاشی دا سپرنٹنڈنٹ بݨایا ڳیا تے اوں نے متعدد نہراں کھٹوائیاں۔ 1866ء تے 1876ء دے درمیان ریاست نے نہراں دی کھٹائی تے صفائی تے 1729976 روپے خرچ کیتے۔ کیپٹن منچن نے ریاست دے کیتے بلا تکان کم کیتا تے متعدد اصلاحات متعارف کروائے۔ مارچ 1871ء اچ جݙݨ اوہ چھٹی تے ڳیا تاں کیپٹن (موجودہ کرنل) ایل جے ایچ گرے C.S.I نے پولیٹکل ایجنٹ دی حیثیت اچ ریاست دے نال اپݨے طویل تعلق دا آغاز کیتا۔ اصلاح دا کم جاری ریہا، ریاست دی خوش حالی اچ اضافہ تھیا تے آمدنی ودھ کے 20 لکھ تک پہنچ ڳئی۔ 1877ء اچ کسٹم ڈیوٹی ختم کر ݙتی ڳئی جس دے بدلے حکومت ریاست کوں سالانہ 80000 روپے بطور تلافی ادا کریندی ہئی۔

تخت نشینی

1879ء اچ صاحبزادہ صادق محمد خان نے بلوغت حاصل کر گھدی تے انہاں دی عمر اٹھارہ سال تھی چکی ہئی۔ سر رابرٹ ایجرٹن نے 28 نومبر 1879ء کوں آپ دی تاج پوشی کیتی۔ صاحبزادہ صادق محمد خان نے اپݨے کیتے نواب صادق محمد خان چہارم دا خطاب منتخب کیتا۔

کابل مہم

ریاست نے پہلی کابل مہم اچ سرگرمی نال حصہ گھدا ہئی۔ بالخصوص کوئٹہ کالم دی معاونت کیتے 20،000 توں زائد اٹھ کٹھے کر کے کمسریٹ ڈیپارٹمنٹ کوں پیش کیتے ڳئے جنہاں کیتے بہت بڑی مقدار اچ سامان وی خریدا ڳیا۔ ݙاند تے خچر خاصی مقدار اچ راجن پور بھیڄے ڳئے۔ کمشنر ملتان دی درخواست تے فوج کوں 2800 تلواراں مہیا کیتے ڳئے۔ نواب صاحب نے ذاتی طور تے تمام انتظامات دا جائزہ گھدا۔ 500 پیدل تے 100 سواراں دی خدمات حکومت ہند کوں پیش کیتے ڳئے جیہڑے ہِزایکسیلینی وائسرائے نے قبول کیتے۔ ایہ جزل واٹسن دی زیر قیادت جنرل بریگیڈ دا جزو نہ ہن بلکہ انہاں کوں ڈیرہ غازی خان اچ ٹھہرایا ڳیا ہئی جتھاں انہاں نے سرحدی چوکیاں کوں مستحکم بݨاوݨ اچ شاندار کردار ادا کیتا۔ قبل ازیں کابل کالمز کیتے پنجاب فرنٹیئر فورس کوں واپس سݙاوݨ نال سرحدی چوکیاں بہت کمزور تھی ڳئے ہن۔

خدمات دا انعام

ہزایکسیلینی نے نواب دے قابل تعریف طرز عمل تے نظم و ضبط کوں بہت سراہا۔ انہاں خدمات دے اعتراف اچ نواب صادق محمد خان چہارم کوں نومبر 1880ء اچ لارڈ Ripon دے دورہ بہاولپور دے موقعے تے G.S.C.I دا اعزاز ݙتا ڳیا۔

وزراء

نواب محمد صادق خان چہارم نے تقریباً ویہہ سال کونسل دی معاونت نال ریاست حکومت کیتی۔ اوں دور حکومت ا درج ذیل وزراء کوں تعینات کیتا ڳیا۔

1. شیخ فیروز الدین 1880ء تک وزیر رہے۔ شیخ فیروز الدین دی وفات دے بعد وزیر دی ذمہ داری نواب صاحب مارچ 1881ء تک خود سر انجام ݙیندے رہے۔
2. محمد نواز شاہ مارچ 1881ء توں جنوری 1882ء تک وزیر تعینات رہے۔ انہاں نے استعفی ݙے ݙتا ہئی۔ ایہ عہدہ اگست 1883ء تک خالی ریہا۔
3. آغا محمد خان اگست 1883ء توں دسمبر 1888ء تک وزیر تعینات ریہے۔ چھی مہینے تک ایہ عہدہ کونسل دے کول ریہا۔
4. میر ابراہیم علی E.A.C جولائی 1889ء توں 1891ء تک تعینات ریہے۔ ݙوجھی مرتبہ فروری 1892ء توں فروری 1898ء تک تعینات ریہے۔
5. مرزا جند ݙاݙے خان 1898ء توں 1903ء تک تعینات ریہے۔

وفات

7 فروری 1899ء کوں نواب بہت بیمار تھی ڳئے۔ اگرچہ ہر کوشش کیتی ڳئی لیکن اوہ 14 فروری کوں دنیا توں کوچ کر ڳئے۔ انہاں کوں دراوڑ اچ عباسی سرداراں دے خاندانی قبرستان اچ دفن کیتا ڳیا۔ نواب صادق محمد چہارم دے متعلق مقامی لوگ آہدے ہن

پیر ہووے تاں حضرت خواجہ غلام فرید جیہا تے مرید ہووے تاں صادق جیہا۔

تعمیرات

نواب صادق محمد خان چہارم نے اپݨے دور حکومت اچ دولت خانہ (دربار محل)، صادق ڳڑھ پیلس، نور محل تے گلزار محل جیہی عظیم عمارتاں تعمیر کروائیاں۔

نور محل

نور محل دی تعمیر دا کم 1872ء اچ شروع کیتا ڳیا تے 1875ء اچ ایہ محل پایہ تکمیل کوں پہنچا۔ ایندی تعمیر اچ دال ماش تے چاول دی آمیزش نال بݨا ہویا مسالا استعمال کیتا ڳیا۔ ایندی تعمیر تے اوں وقت دی خطیر رقم خرچ تھئی جیہڑی 12 لاکھ روپے بݨدی ہئی۔ ایہ محل 44 ہزار 6 سو مربع فٹ تے پھیلا ہویا ہے۔ ایہ محل ݙو منزلاں تے مشتمل ہے۔ ایں محل کیتے فرنیچر تے ترئے فانوس اٹلی توں منگوائے ڳئے۔

دربار محل

نواب صادق محمد خان چہارم نے 1881ء اچ ݙو لکھ دی خطیر رقم نال ہک محل بہاولپور اچ تعمیر کروایا جیہڑا پہلے دولت خانہ تے بعد اچ دربار محل دے ناں نال مشہور تھیا۔ ایں محل اچ نواب دی بیگمات کیتے چھوٹے چھوٹے محل تعمیر ہن۔ ایندے اچ ہک وݙا ہال موجود ہے جتھاں نواب آف بہاولپور اپݨا دربار لیندے۔

اولاد

نواب صادق محمد خان چہارم دے ترئے بیٹے ہن۔

1. صاحبزادہ رحیم یار خان
2. صاحبزادہ محمد مبارک خان (محمد بہاول خان پنجم)
3. صاحبزادہ حاجی خان

صاحبزادہ رحیم یار خان 1883ء اچ کمسنی اچ وفات پا ڳئے ہن۔