نواب صادق محمد خان دوم عباسی

Saraiki

Coat of arms of State of Bahawalpur

Flag of State of Bahawalpur

نواب صادق محمد خان دوم ریاست بہاولپور دے پنجویں نواب ہن۔ آپ نواب بہاول خان دوم دے ݙوجھے پتر ہن۔ آپ نے تقریباً سولہاں سال حکومت کیتی۔

پیدائش

صاحبزادہ عبد اللہ خان عرف نواب صادق محمد خان دوم دی پیدائش 1780ء اچ تھئی۔

سلسلہ نسب

نواب آف بہاولپور حضرت عباس بن عبد المطلب دے خاندان توں ہن۔ انہاں دا شجرہ نسب کجھ ایویں ہے:

• صادق محمد خان دوم بن محمد بہاول خان دوم بن نواب فتح خان اول بن نواب صادق محمد خان اول بن نواب مبارک خان اول بن بہادر خان دوم بن فیروز یا پیروج خان بن امیر محمد خان دوم بن بھکھر خان دوم بن بہادر خان بن بھکھر خان بن ہیبت خان بن امیر صالح خان بن امیر چندر خان بن داؤد خان دوم بن بن محمد خان بن محمود خان بن داؤد خان بن امیر چنی خان بن بہاءاللہ عرف بھلا خان بن امیر فتح اللہ خان بن سکندر خان بن عبد القدر یا قاہر خان بن امیر اِبان خان بن سلطان احمد ثانی بن شاہ مزمل بن شاہ عقیل بن سلطان سہیل بن سلطان یاسین بن احمد المستنصر باللہ الثانی بن الظاہر بامر اللہ بن الناصر لدین اللہ بن ابو محمد الحسن المستضی بامر اللہ بن المستنجد باللہ بن المقتفی لامر اللہ بن المستظہر باللہ بن المقتدی بامر اللہ بن القائم بامر اللہ بن القادر باللہ بن المقتدر باللہ بن المعتضد باللہ بن الموفق باللہ بن المتوکل علی اللہ بن المعتصم باللہ بن ہارون الرشید بن المہدی باللہ بن ابو جعفر المنصور بن محمد بن علی بن عبداللہ (رضی اللہ عنہ) بن عباس بن عبد المطلب (رضی اللہ عنہ)۔

دستار بندی

دستار بندی مورخہ یکم رجب 1224ھ بمطابق 1809ء محمد بہاول خان دوم دی اکھ بند تھیندے ہی انہاں دے مصاحب وچوں ہک غلام حسین کشمیری نے قلعہ دراوڑ دے کنجیاں قبضہ اچ گھن کے لوگاں کوں سݙایا۔ اونکوں خوف لاحق ہئی کہ مرحوم نواب دا وݙا پتر شهزاده مبارک خان (واحد بخش) یا کوئی تے شہزادہ گڑبڑ نہ پیدا کر ݙیوے۔ اوں نے ریاستی حکام دے مشورے نال شہزادہ عبد اللہ خان دے نواب ہووݨ دا اعلان کر ݙتا تے انہاں دی دستار بندی یکم رجب 1224ھ بمطابق 1809ء کوں کیتی۔ صاحبزادہ عبد اللہ خان نے نواب صادق محمد خان دوم دا ناں اپݨایا۔ مشرقی روایت دے مطابق نواب نے سب توں پہلے اپݨے ناکام حریف شہزادہ مبارک خان (نواب دے بھائی واحد بخش) کوں مروا ݙتا۔

کابینہ

نواب صادق محمد خان دوم نے پہلا کم تازه کابینہ دی تقرری دا کیتا جیندے ارکان درج ذیل ہن:

• وزیراعلی ناصر خان گورگیج مدارالمہام
• سپہ سلار فتح محمد خان غوری
• مشیر مولوی غوث بخش تے گوسین بہار
• اتالیق مولوی شیرعلی
• مصاحب دیوان سلطان احمد، نواب فخرالدین گجر، بہار خان، کہیری تے غلام قادر خان ݙاہڑ
• فوج دا بخشی محمد یعقوب خان
• سرپرست توشہ خانہ سلامت رائے
• منشی مول رام میر
• ناظم شیخ نور محمد تے مقبول محمد
• قاضی القضاة مولوی معین الدین
• تواریخ نویس مولوی محمد اعظم

شاہ کابل ولوں مبارکباد

کابل دے محمود شاہ نے نواب صادق محمد خان دی تخت نشینی کون من گھدا تے اوندے م پڑوسیاں بشمول مہاراجا رنجیت سنگھ، ملتان دے مظفر خان، منکیرہ دے نواب تے تالپور میراں نے روایتی مبارکباد بھیڄی۔ در حقیقت محمود شاہ نے ترئے افراد دے ہتھ تحائف تے ہک تہنیتی رقعہ بھیڄا۔

مزاری تے بزداراں دی شورش

شعبان 1224ھ بمطابق 1809ء اچ مزاری تے بزدار بلوچاں نے ماچکا، بنگالا تے دریائے سندھ دے کنارے دیگر علاقیاں (موجودہ ڈیرہ غازی خان) تے قبضہ کیتا لیکن توپ خانے دے ہمراہ ہک فوج نے گل محمد تے محراب خان گورگیچ دی زیر قیادت انہاں راہنماواں کون پکڑا تے اگرچہ جتوئی وی انہاں دے نال مل ڳئے ہن ایندے باوجود باغی اپݨے سادات دے ذریعے قرآن تے معافی منگن تے مجبور تھئے۔ انہاں کوں معاف کر ݙتا ڳیا تے اپݨے علاقے اچ واپس ونڄݨ دی اجازت ݙتی۔

میر سہراب تالپور دے حملے

1809ء اچ ہی داؤد پوتریاں، فضل علی ہالاݨی تے اسلام خان کہرانی نے خیر پور دے میر سہراب خان کوں ایہ مطالبہ کرݨ تے مائل کیتا کہ انہاں دے علاقے انہاں کوں ولا ݙیوݨے چاہیدن تے حیدرآباد دے میر غلام علی دے نال اوں نے انہاں کوں نواب تے حملہ کرݨ کیتے فوج دا ہک دستہ ݙتا۔ نصیر(ناصر) خان تے فتح محمد کوں سرحد دی حفاظت کرن کیتے بھیڄا ڳیا لیکن شوال دے آغاز اچ حملہ آور محمد پور لما تک گھس ڳئے تے بہادر پور دے مقام تے نواب دی افواج نال ٹکرائے۔ اوں مہینے دی 11 کوں ہک لڑائی تھئی لیکن دراوڑ تے احمد پور توں کمک آ ونڄݨ تے انہاں نے امن دی کوشش کیتی۔ چنانچہ نصیر خان تے ولی محمد خان لغاری نے امیر دی طرفوں معاہدہ طے کیتا جیندے تحت موخر الذکر نے اپݨی فوج واپس سݙوائی تے داؤد پوتریاں دے خلاف مزید کوئی مزاحمت نہ کیتی تے بہاولپور دے نال دوستانہ تعلقات قائم رکھے۔ ݙوجھی جانب صاحبزادہ رحیم یار خان (محمد بہاول خان سوم) کوں بطور یرغمالی انہاں دے حوالے کیتا ڳیا۔ نواب انہاں شرائط تے راضی تھی ڳیا تے شہزادے کوں کجھ قابل بھروسا افسراں دی زیرنگرانی تالپور پڑاؤ بمقام بستی ورند (احمد پور لما پیشکاری) بھیڄا ڳیا۔ تݙانہہ حملہ آور واپس سندھ چلے ڳئے تے شہزادے کوں چوݙہاں مہینے تک حیدرآباد اچ زیر حراست رکھݨ دے بعد محرم 1225ھ بمطابق 1810ء اچ رہا کر ݙتا ڳیا۔

اونہی سال میر سہراب خان نے بہاولپور سرحد تے حملہ کیتا۔ اوں نے سرحدی محافظوں کوں رشوت ݙے کے نال ملایا تے سازش دا پول کھولݨ تے قرار واقعی تادیبی کارروائی تھیوݨ تے اوہ اوندا ساتھ چھوڑ ڳئے۔ چنانچہ میر سہراب واپس ونڄݨ تے مجبور تھیا۔

ریاست اچ سازشاں

1225ھ بمطابق 1810ء اچ رئیس حیدرآباد نصیر خان گورگیج نے میر غلام علی تے خیر پور دے میر سہراب کوں بہاولپور دی سرحدی چوکیاں تے حملہ کرݨ دی دعوت ݙتی۔ اوں نے شورش دے باعث پیدا تھیوݨ والی گڑبڑ اچ صاحب زادہ خدایار (شہزادہ واحد بخش دا بیٹا تے نواب کا بھتریجا) کوں تخت تے ٻلہاوݨ دا وعدہ کر کے بہت سارے ریاستی اہلکاراں کوں نال ملا گھدا۔ 1226ھ اچ میریاں دی افواج نے کوٹ بٹہ نزد بستی صادق ورند (موجودہ صادق آباد) کوں محاصرے اچ گھدا تے نصیر خان دے حکم تے محصورین نے بلا جدوجہد ہتھیار سٹ ݙتے۔ ہݨ نواب صادق محمد خان نے دشمن دا مقابلہ کرݨ کیتے فتح محمد غوری، احمد خان ترین تے محمد یعقوب کوں اپݨی فوج دا بخشی بݨایا۔ تاہم نصیر خان دے اصرار تے اوہ دریا دے رستے اُچ دی طرف ودھا تے نواب دی فوج پسپا تھی کے احمد پور چلی ڳئی ۔ دریں اثنا نصیر خان نے انہاں کوں ہدایت بھڄوائی کہ اچ کوں چھوڑ کے رازی محمد موساݨی چلے ونڄو تے اتھاں خندق کھٹو تے لڑائی دی تیاری کرو۔ ایویں ہی کیتا ڳیا۔ نواب دی فوج نے وی خندقاں بݨائیاں تے لڑائی شروع تھئی لیکن گورگیج نے نمک حرامی کریندے ہوئے تے متعدد دیگر ساتھیاں نے نیم دلی نال لڑائی لڑی تے دشمن کوں سرحد توں گھن کے قائم پور تک سارے ملک اچ لٹ مار دی اجازت ݙتی۔ میر سہراب دی فوج دا ہک دستہ احمد پور ایسٹ (شرقیہ) اچ لٹ مار دی غرض نال قطب واہ اچ لکا ٻیٹھا ہئی لیکن جݙݨ نہر اچانک پاݨی نال بھریج ڳئی تاں انہاں دا منصوبہ ناکام ریہا۔ جݙݨ حالات نے سنگین صورت اختیار کر گھدی تاں نصیر خان نے اپݨے اہل خانہ تے ساز و سامان کوں ترنڈا گوریجاں توں سندھ اچ خیر پور بھڄوا ݙتا۔ 1226ھ بمطابق 1811ء اچ نصیر خان نے دراوڑ اچ مقیم نواب کوں مطلع کیتا کہ سندھ دے امیر، علاقے کوں صرف تݙانہہ خالی کریسن جݙݨ اوہ اوندے بیٹے تے ولی عہد صاحب زادہ رحیم یار خان (محمد بہاول خان سوم) کوں انہاں دے کول بھڄوا ݙیوے۔ ملک دے ابتر حالات اچ نواب کوں خطرے توں بچاؤ دی بس ایہا صورت نظر آئی کہ ناگزیر کوں قبول کر گھدا ونڄے۔ چنانچہ 27 محرم 1226ھ کوں صاحب زادہ فوج دے سپہ سالاراں میر مبارک تے ہالا خان دی معیت اچ حیدرآباد کیمپ اچ رضا محمد موسانی پہنچا۔ ایویں امیروں کوں اپݨا مقصد حاصل تھی ڳیا تے ولی عہد کوں ہک سال چار مہینے کیتے قید رکھا ڳیا لیکن حیدرآباد دے میر غلام علی دی اجازت نال اونکوں 24 جمادی الثانی 1227 ھ کوں واپس بھیڄ ݙتا ڳیا۔

فتح محمد غوری دی بغاوت

ریاست کوں حالی حملیاں توں کجھ راحت ملی ہی ہئی کہ فتح محمد خان غوری تے دیگر بدخواه افسراں نے نواب کوں دراوڑ توں احمد پور آوݨ دی دعوت ݙتی تے سنجار خان نے باغیاں توں اشارہ پا کے رستے اچ اوندے تے حملہ کر ݙتا مگر ناکام ریہا۔ نواب بحفاظت احمد پور پہنچ ڳیا لیکن فتح محمد خان تے اوندے ساتھیاں کوں اپݨے خلاف پا کے واپس دراوڑ چلا ڳیا۔ جݙݨ فتح محمد نے اپݨے منصوبے ناکام تھیندے ݙٹھے تاں کھلی دشمنی دا رویہ اپݨا گھدا تے اپݨی ماتحت فوج کوں نال گھن کے لٹ مار کرݨ بہاولپور دی طرف ودھا لیکن بہاولپور دے کاردار عثمان خان بلوچ نے شہر دی فصیلاں کوں مضبوط بݨا گھدا تے اونکوں اڳوں ودھݨ توں روکا۔ ہݨ فتح محمد خان نے شہر کوں چھوڑا تے خیر پور ایسٹ (شرقیہ) دی جانب ودھا لیکن غنی محمد خان بجماݨی تے میر محمد جمالی کوں مدافعت کیتے تیار ݙیکھ کے 5 صفر 1226ھ کوں دریا پار کیتا تے دنیاپور چلا ڳیا۔ اتھوں احمد خان لٹ مار دی غرض نال خان پور ڳیا جبکہ فتح محمد نے شجاع آباد دا رخ کیتا تے نواب سرفراز خان کوں ستلج پار علاقیاں تے قبضہ ڄماوݨ دی تحریک ݙیوائی۔ ہݨ نواب کوں اوندے منصوبیاں دا علم تھیا تاں اوں نے اپݨے اہلکاراں کوں حکم ݙتا کہ اگر سرفراز خان دی فوج بہاولپور اچ ٹھٹھہ گھلواں کوں نقصان پہنچاوے تاں ملتان دے نواب دے علاقے اچ جلال پور کوں تباہ و برباد کر ݙیون ۔ ایندے تے نواب سرفراز خان دا جوش ماندا پئے ڳیا تے دشمناں دے تمام منصوبے ناکام تھی ڳئے۔

صاحب زاده احمد بخش دی دستار بندی

26 صفر 1226ھ بمطابق 1811ء کوں نواب دراوڑ توں شکار کرݨ ٻاہر نکلا ۔ اوندی عدم موجودگی اچ ملا ہاشم، یعقوب سولنگی، غازی خان کہیری، رمضان توپچی تے قلعے دے دیگر افسراں نے فتح محمد دی مثال تے عمل کریندے ہوئے صاحب زاده مبارک (شہزادہ واحد بخش) خان ( جیہڑا قتل تھی ڳیا ہئی) دے بیٹے صاحب زادہ احمد بخش کوں تخت تے ٻلھایا تے ریاستی انتظامات چلاوݨ کیتے ہک کونسل تعینات کیتی۔

• وزیر صاحب زادہ خدایار خان
• سپہ سلار صاحب زادہ حاجی خان

نویں نواب دے اعزاز اچ فصیلاں توں ہک توپ فائر کیتی ڳئی۔ ایہ ݙیکھ کے کجھ لوگاں نے جیہڑے قلعے دے اندر موجود ہن تے حالی تک وفادار ہن، انہاں نے بظاہر اطاعت کر گھدی۔ جݙݨ توپ چلݨ دی آواز نواب دے کناں تک پہنچی تاں اوہ حیران رہ ڳیا تے فوراً واپس پلٹا۔ رستے اچ پتہ چلا کہ کیا ماجرا ہے۔ اوں نے باغیاں کوں ہتھیار سٹن تے آکھا مگر بے سود، انجام کار قلعے تے بمباری کیتی ڳئی تے نواب فاتحانہ اندر داخل تھیا۔ اوندے بھائی صاحب زادہ محمد بخش ، صاحبزادہ حاجی خان (نواب بہاول خان دوم دے بیٹے) تے صاحبزادہ خدا یار خان کوں اوں بغاوت دے جرم اچ موت دی سزا ݙتی ڳئی۔ بہت سارے باغی بھڄ ڳئے تے فتح محمد غوری جیں نے موقع پا کے دراوڑ دی جانب پیش قدمی کیتی ہئی باغیاں دے انجام دے متعلق سݨ کے واپس چلا ڳیا۔

داؤد پوتریاں دی شورش

1226ھ بمطابق 1811ء اچ خیر پور دے کیہرانی داؤد پوتریاں، قائم پور دے عرباݨی داؤد پوتراں تے حاصل پور دے عمراݨی داؤد پوتراں نے ملتان دے صوبہ دار نواب سرفراز خان دے اکساوݨ تے علم بغاوت بلند کیتا لیکن غنی محمد خان جماݨی تے میرمحمد خان جمانی نے شورش اچ کوئی حصہ نہ گھدا۔ نواب نے بغاوت ددی سرکوبی دی خاطر انفنڑی، کیولری تے آرٹلری دا ہک دستہ بخشی محمد یعقوب تے میر عاشور علی دی زیر قیادت بھیڄا۔ شورش پسند مدافعت دے قابل نہ ہووݨ دے باعث خیر پور ایسٹ (شرقیہ)توں بھڄ ڳئے تے گھارا پار دے علاقے اچ لٹ مار کرݨ لڳے۔ محمد یعقوب تے میر عاشور نے خیر پور ایسٹ (شرقیہ) کوں قبضے اچ گھدا تے دریا دے ݙوجھے کنارے تے باغیاں دا تعاقب کیتا تے خیر پور کوں محاصرے اچ گھن کے باغیاں تے اس قدر شدید فائرنگ کیتی کہ انہاں نے فوراً ہتھیار سٹ ݙتے تے امن قائم کرݨ دی درخواست کیتی۔ اوں کامیابی دے بعد محمد یقعوب اپݨے سپاہی گھن کے داؤد پوترے باغیاں دے حلیفاں کوں سزا ݙیوݨ روانہ تھیا۔ اوں نے شجاع آباد دی سرحد تے پہنچ کے نواب دی جانب توں ایلچی بھیڄے کہ سرفراز خان کوں مائل کیتا ونڄ سڳے کہ محمد غوری، ولی محمد خان، جمعدار احمد خان ترین تے دیگر باغیاں کوں ٻاہر کڈھ ݙیوے مگر اوں نے انکار کر ݙتا۔ نتیجتاً تھیوݨ والی لڑائی اچ فریقین دے بہت سارے آدمی کم آئے۔ احمد خان ہک گولی لڳݨ نال مارا ڳیا تے باغی افواج میدان چھوڑ کے بھڄ ڳئے۔ داؤد پوتراں تے انہاں دے حلیفاں دی شکست دی خبر ملݨ تے دار الحکومت اچ بہت خوشی منائی ڳئی تے مشرقی داؤد پوتریاں دے مقاصد بالکل نا کام تھی ڳئے جیہڑے ہݨ اطاعت اختیار کرݨ تے مجبور تھئے۔

حاکم اسد خان دا حملہ

ہک طرف سرفراز خان نے مشرقی داؤد پوتراں کوں اشتعال ݙیوایا ہئی جبکہ ݙوجھی طرف ڈیرہ غازی خان دے حاکم اسد خان نے دریائے سندھ پار کیتا تے بہاولپور دے انہاں حصیاں تے ہلہ ٻولا جیہڑے ہݨ ضلع مظفر گڑھ اچ شامل ہن۔ اسد خان کیتے دوستانہ جذبہ ظاہر کرݨ دا کوئی فائدہ نہ تھیا تاٹ منشی محمد یعقوب کوں ڈیرہ غازی خان دی سرحد تے حملہ کرݨ دا حکم ݙتا ڳیا لیکن اوہ حالی بمشکل كينجهر(موجودہ مظفرگڑھ تحصیل) تک ہی پہنچا ہئی کہ اسد خان دوباره دریا پار کر کے اپݨی سرحد دی طرف چلا ڳیا تے نواب کوں پنجاہ ہزار روپے خراج ادا کرݨ دے بدلے معافی چاہی۔

نواب مظفر خان شہید ملتانی دے خاندان نال سلوک

24 رجب 1233ھ بمطابق 21 جون 1818ء کوں مہاراجا رنجیت سنگھ دے بیٹے کنور کھڑک سنگھ نے ملتان قلعے تے قبضہ ڄمایا تے اوں لڑائی اچ نواب مظفر خان اپݨے پنج پتراں سمیت شہید تھی ڳئے۔ نواب صاحب دے چھیویں پتر نے اطاعت اختیار کر گھدی تے ستواں پتر قید تھی ڳیا۔ اٹھواں چوݙہاں سالہ پتر میر باز خان ہک خادم دے ہمراہ بھڄ نکلا جیہڑا اونکوں بہاولپور اچ موجودہ ملتانی گیٹ بہاولپور دی ہک چھوٹی جیہی مسجد اچ گھن آیا (27 رجب 1233ء)۔ احمد پور ایسٹ (شرقیہ) اچ جݙݨ نواب کوں اے خبر ملی تاں اوہ انہاں دی خاطر بہاولپور آیا تے خادم میر باز خان دے نال بڑا مہربانہ سلوک کریندے ہوئے اونکوں 313 احمد پوری روپیاں (اوں وقت دے 196 انگلش روپے) دا وظیفہ جاری کیتا تے 9 کھوہ بطور انعام ݙتے۔ میر باز خان دے بھتریجے رب نواز خان کوں وی 160 احمد پوری (100 انگلش روپے) دا وظیفہ تے 3 کھوہ بطور انعام ملے۔ نواب مظفر شہید دے پتر کوں بہاولپور شہر اچ جاگیر عطا کیتی ڳئی جیہڑی ہݨ اندرون شہر اچ محلہ نواباں دے ناں نال مشہور اے ، جتھاں سدوزئی خاندان اڄ وی موجود اے۔

رنجیت سنگھ دا حملہ

1235ھ بمطابق 1819ء اچ رنجیت سنگھ ملتان دے دورے تے آیا تے بکری دے قریب سندھ دے امیراں کمدے علاقیاں اچ لٹ مار دے بعد ڈیرہ غازی خان پہنچا۔ اوں نے ڈیرہ غازی خان زمان خان توں گھدا تے ݙو لکھ پنجاہ ہزار روپے دی سالانہ ادائیگی دے بدلے نواب صادق خان دوم کوں ݙے ݙتا۔ نواب نے غلام قادر خان ݙاہڑ کوں ڈیرہ غازی خان ضلع دا منتظم تعینات کیتا تے شعبان 1235ھ بمطابق 1819ء اچ اتھاں آیا۔ جݙݨ لغاریاں دے رئیس رحیم خان، کھوسیاں دے رئیس غلام حیدر خان تے نوتکاݨیاں دے رئیس اسد خان نے پیش تھی کے اطاعت دا اظہار کیتا۔

شہراں دی تسخیر

اوں دور اچ ڈیرہ غازی خان علاقہ اچ یا اوندے قریب کھوسہ قبیلے نال تعلق رکھݨ والے شہراں سانگھڑ (تونسہ)، قلعہ گجری، ٹٻی تے قلی دلاݨا کوں تسخیر کیتا ڳیا تے اوں مہم اچ کھوسہ قبیلے دا سردار غلام حیدر خان 1236ھ بمطابق 1820ء اچ لڑدے ہوئے مارا ڳیا۔ اوندے چھوٹے بھراواں کوڑا خان تے اسد خان نوتکاݨی نے سر تسلیم خم کیتا تے نواب کوں اپݨی بیٹیاں دے رشتے ݙتے۔ انہاں دے نال نواب بڑی فراخدلی نال پیش آیا تے 1237ھ بمطابق 1821ء اچ قلعہ گجری، کوڑے خان کوں واپس کر ݙتا۔

وفات

نواب صادق محمد خان دوم دی وفات تپ دق دے باعث بروز سوموار 9 رمضان 1241ھ بمطابق 17 اپریل 1826 کوں تھئی۔ نواب نے تقریباً 16 سال حکومت کیتی۔ آپ دا زیادہ تر عرصہ باغی امیراں کوں زیر کرݨ اچ گزرا۔ البتہ کجھ فتوحات وی انہاں دے دور اچ ملدن۔