مظلوم وسیب

سفر نامہ

میکوں ذاتی طور تے رحیم یار خاں تے بہاولنگر کنوں گھن تے لیہ' بھکر' ڈیرہ غازی تے راجن پور اچ دور دور تیئں ونڄݨ دا شرف حاصل ھ۔ ۔میں تھر' چولستان' روہی تے تھل دے ریگستاناں اچ گھومیا پھریاہاں۔ جھنگ اچ دریائے چناب دے کنارے دور تیئں پیدل چلیا ہاں۔ میں ریت دیاں او ٹٻیاں( ٹیلے )تے اوچاں لمباں کھجیاں دے او جھنڈ ݙٹھے ہن ، جنہاں دی چھاں اچ حضرت سچل سرمست تے حضرت خواجہ فرید نے لازوال صوفیانہ کلام آکھیا۔ اے سارے علاقے میݙے ݙٹھے ہوے ہن ، تے میݙے قدماں دی چاپ دے گواہ وی ہن ۔

غربت

انھاں علاقاں دی شدید پسماندگی تے غربت نے ہمیشہ میݙا دل ݙکھ کنوں بھر یے' جݙاں وی انھاں علاقوں اچ میں ڳیاں، پہلے کنوں زیادہ ݙکھی تھی تے ولیاں۔ میلاں لمبے آب و گیاہ گرم تپتے صحرا' تے کتھیں کتھیں جھونپڑیاں دی وستیاں تے انھان اچ پتہ نئی کیویں زندہ رہنڑ والی مخلوق! میں انہاں علاقاں اچ بعض سلطان ابن سلطان قسم دے وڈیرے' لغاریاں' مزاریاں' کھوساں' دریشکاں تے گیلانیاں تے قریشیاں دے عالی شان محلات دی ڳال نی کرݨ چاہندا ، بلکہ انھاں لکھاں بے بس مجبور لوکاں دی ڳال کرݨ چاہندا ہاں، جیہڑے شاید ایں جدید دنیا کنوں اج وی لا علم ہن، تے اے پاکستان دے سب کنوں غریب تے ان پڑھ طبقہ ھن ۔

آبادکاریاں

تاریخی طور تے سو کالڈ پنجاب دے اندر سرائیکی قوم ݙو صدیاں کنوں نو آبادیاتی پالیسیاں تے استحصال دا شکار ہن۔ 1884ء اچ انگریزی دور ( برطانوی سامراج) دے اقتدار اچ سرائیکی وسیب اچ نویاں (نیو) کینال کالونیاں تعمیر کیتاں گئیاں ، تے بہاولپور ساہیوال اوکاڑہ جھنگ بھکر لیہ مظفر گڑھ خانیوال ریجن کوں آبادکاروں دے واسطے کھول ݙتا ڳیا، تے ملک دے بئے (دیگر) حصیاں ، خصوصا مشرقی پنجاب کنوں اتھاں وݙے پیمانے تے آبادکاری کتی ڳئی۔ بعداچ ستلج ویلی پراجیکٹ اچ وی بھی ایں علاقے اچ نووے آبادکار وساݙتے ڳئے۔ سرائیکی خطہ وادی سندھ دے سرے، اتلے حصے تےدرمیانی حصے اچ انڈس ڈیلٹا دی طویل ترین گزرگاہ دے دیہی اضلاع تے مشتمل ھ۔

اقوام متحدہ

اقوام متحدہ دے ترقیاتی ادارے (یو این ڈی پی) دی ہک حالیہ رپورٹ دے مطابق راجن پور تے مظفرگڑھ ملک دے پسماندہ ترین اضلاع اچ شامل ہن ، سرائیکی وسیب ( سو کالڈ جنوبی پنجاب )دے اضلاع اچ سماجی تے معاشی پسماندگی دی شرح صوبے دے ݙوجھے (دیگر) حصیاں دے مقابلے اچ ڈھیر زیادہ ھ۔ انسٹیٹیوٹ آف پبلک پالیسی 2012ء دے مطابق سو کالڈ پنجاب اچ علاقائی عدم مساوات دے حوالے نال صوبے دے بالائی اضلاع دے مقابلے اچ جنوبی اضلاع اچ معاشی تے سماجی ترقی دا لیول انتہائی گھٹ ھ۔

زکواتہ

حالیہ حکومت دے دور اچ سرائیکی وسیب تے پنجاب دے بجٹ دا ڈھئی(2.5) فی صد خرچ کیتا ھ، جہڑا غالبا اپر پنجاب دی زکواتہ ہی بنڑدی ھ ۔سرائیکی وسیب دے اضلاع اچ غربت دا لیول 56 فیصد، تے باقی صوبے اچ اے شرح 20فیصد ھ، ۔

پرویز الہٰی

سرائیکی قوم سالاں توں قومی تشخص تے خوداختیاری کنوں محروم تے معاشی استحصال دا شکار ھ،۔ عالمی ترقیاتی اداروں دی متعدد رپورٹاں تے سروے سرائیکی وسیب ّ( سو کالڈجنوبی پنجاب) دے معاشی استحصال، پسماندگی تے سماجی بدحالی دی صورتحال دی تصدیق کریندیاں ہن۔ مثلا" ، پرویز الہٰی دور اچ پنجاب حکومت نے سروے کرایا، جیندے اچ اے اندازہ لاونڑان ہا، کہ پنجاب دے پسماندہ ترین پندرہ اضلاع کہڑے ہن، تاکہ اتھاں"پڑھا لکھا پنجاب "دی سکیم شروع کتی ونڄے۔ اتفاق یا بدقسمتی نال تقریبآ سارے پندرہ اضلاع سرائیکی ہی نکلیے۔ یعنی پنجاب دے پینتری (پینتیس )اضلاع وچوں پسماندہ ترین اضلاع سرائیکی ہن۔ اچھا دلچسپ ڳال اے ھ، کہ اے اضلاع ہمیشہ کنوں پسماندہ کائینا ہن ۔ انگریز دور اچ بہاولپور ریاست یعنی بہاولپور ڈویژن دا شمار ہندوستان دی خوشحال ترین ریاستاں اچ تھیندا ہا۔ ایویں ملتان ڈویژن وی خوشحال ھا۔ ڈیرہ جات البتہ پسماندہ ہن۔

انڈسٹریلائیزیشن

خطے اچ انڈسٹریلائیزیشن نہ ہونڑ دی وݙی وجہ غیرمنصفانہ اقتصادی پالیسیاں ہن۔ سرائیکی خطہ ملک اچ کپاہ، پھٹی (کپاس) دی کل پیداوار دا "60" فیصد پیدا کریندے۔ لیکن صوبے اچ سارے انڈسٹریل ٹیکس فری زونز بالائی پنجاب اچ قائم کیتے ڳن۔ جیندے نتیجہے اچ ٹیکسٹائل انڈسٹری کپاہ دی پیداوار دے علاقیاں دی بجائے چونیاں تے فیصل آباد اچ لاتیاں گن۔

ولوانڄ

سرائیکی خطہ بنیادی طور تے زرعی خطہ ھ، تے زراعت دا دارومدار پاݨی تے ھ۔ انڈس ڈیلٹا تے سندھ دریا دی طویل ترین گذرگاہ سرائیکی علاقہ ھ، لیکن پاݨی دی تقسیم دے معاملات اچ وی ایں خطے دے نال ہمیشہ ناانصافی کتی گئی ھ۔

سندھ طاس

1960 دے سندھ طاس معاہدے اچ سرائیکی خطے دے دریا ستلج، راوی تے بیاس بھارت کوں ویچ ݙتیے ڳئے۔ ایندے باوجود سرائیکی خطہ بہترین زرعی اجناس کنڑک(گندم)،کپاہ،(کپاس) ڳنا(گنا) تے امب ( آم) دی پیداوار دا اہم مرکز ھ، تے قدرتی وسائل، معدنیات، تیل، گیس، یورینیم کنوں مالامال ھ۔ ڈیرہ غازی خان دے علاقے اچ یورینیم اتے ڈھوڈک آئل اینڈ گیس فیلڈ خطے دے اہم ترین معدنی مراکز ہن۔ صوبائی اسٹیٹس نہ ہونڑ دی وجہ توں سرائیکی خطہ قومی مالیاتی ایوارڈ تے پاݨی دی تقسیم (آبی ذخائر) دے معاملات اچ فریق کائینی۔ الغرض اے ، کہ سرائیکی خطے دی سیاسی محرومیاں اتھاں دے وسنڑ والے کروڑاں لوکاں دے بنیادی معاشی حقوق کوں متاثر کر یندیان پیاں ہن۔۔

حقائق

یعنی اساں ݙیکھدے ہیں کہ بدقسمتی نال پنجاب دی قیادت نے سرائیکی عوام دی تقدیر بدلنے دی کوئی سنجیدہ کوشش نی کیتی۔ ہنڑ ہک ٻی مثال ݙیکھو، ستر سال پہلے وی بہاولپور ڈویژن دے ترے اضلاع ہن،بہاولپور، رحیم یارخان، بہاولنگر۔ تے اج وی وہے ترے ہی ہن۔ تے اݙے سنٹرل پنجاب اچ ہر پندراں ، ویہی ( بیس) میل دے بعد نواں ضلع شروع تھی ویندے ۔ ننکانہ صآحب، حافظ آباد ،منڈی بہائوالدین وغیرہ۔ اݙے گوجرانوالہ، گجرات،سیالکوٹ ،ناروال وغیرہ۔ بہاولپور ڈویژن میں احمد پورشرقیہ، خان پور، لیاقت پور اور چشتیاں وغیرہ باقاعدہ اضلاع بن سڳدن ہن،سالہاسال پہلے ،مگر نی بنڑائے ڳئے ۔

تحریک صوبہ سرائیکستان

سرائیکی قومی تحریک بنیادی طور تے تلویں(نچلے) تے درمیانی طبقات دی تحریک ھ، جتھاں صدیاں توں حکمران روائتی فیوڈل خانداناں دے پنجابی حکمران طبقات دے نال پراݨے معاشی تے سیاسی رشتے ہن۔ سرائیکی خطے دی ایں معروضی صورتحال اچ ہک محنت کش طبقات دی حقیقی عوام دوست پارٹی دی تعمیر کرنڑ کیتے ضروری ھ، سرائیکی قومی سوال اتے سرائیکی صوبے دی تحریک کوں طبقاتی سوال دے نال جوڑ کراہیں طبقاتی بنیاداں تے کٹھا (منظم) کیتا ونڄے، تے ساریان پارٹیاں ہک مٹھ تھی تے ہک پلیٹ فارم توں صوبے دا مطالبہ کرݨ، حالیہ لانگ مارچ (١٦ اکتوبر ٢٠١٧) ہک اہم قدم ہا، تے اے مطالبہ کرݨ ، کہ سرائیکی وسیب کوں پنجویں وفاقی اکائی دا درجہ ݙتا ونڄے۔

تعلیم تےصحت

سرائیکی وسیب اچ قابل ذکرسپتال کائینی ، کالج کائینی ایگریکلچر لینڈ سرائیکی وسیب اچ ھ، تے ایگریکلچر یو نیورسٹی فیصل آباد اچ ھ۔ اپر پنجاب اچ 32 یونیورسٹیاں تے وسیب اچ 2 ݙو یو نیورسٹیاں ھن، وسیب دا ھارٹ دا پیشنٹ لاھور علاج کروانڑ ویندے ، تے صرف دو میڈیکل کالج پن، کوئی میڈیکل یا انجیرنگ یونیورسٹی علاقے اچ کائینی، ست کڑور دی آبادی دے واسطے صرف ݙو وݙے اسپتال ہن ، پورے وسیب اچ برن سنٹر وی کائینی۔سوائے ہک ملتان دے۔

[[١]] مترجم۔۔

غلام مرتضٰی لاکھا