قدیم سلطنت ملتان، ایندی تاریخ تے جغرافیہ
ملتان بول ملاستہان توں بݨیا اے جیڑا سورج دیوتا دا ایتھے اک وڈا مندر ہائی۔ یونانی سکندر وی ایتھے آیا ہائی۔664 چ اموی خلیفہ معاویہ دا جرنیل مہلب بن ابی صفراہ ایتھے آیا ہائی۔ پر اسلامی دنیا نال گوڑا جوڑ اموی خلیفہ ولید بن عبدالملک دے ویلے ہویا جݙاں بنو امیہ دی فوج اودے جرنیل محمد بن قاسم نال ملتان آئی تے ملتان پکا اسلامی دنیا نال جڑ گیا.
ملتان تے عرباں نے پہلی صدی ہجری وچ قبضہ کر گھدا ہڑی تے اے اس وقت تک خلافت دے زیر اثر ریہا جݙݨ تک مرکزی حکومت مضبوط رہی۔ مگر خلافت عباسیہ دی کمزوری نال دور دراز دے علاقے خود مختار تھی گئے، تے ایں وجہ نال ملتان دا صوبہ (موجودہ خطہ سرائیکستان) وی خود مختار تھی گیا۔ اے اگرچہ ابتدا وچ منصورہ دے ماتحت ریہا، مگر تریجھی صدی ہجری دے وسط وچ ملتان، سندھ توں علحیدہ تھی تھی کے ہک خود مختار ریاست بݨ گیا۔ اتھوں دے اوں وقت دے مورخین تے جغرافیہ داناں دے بیانات توں معلوم تھیندا ہے کہ ملتان وچ سامہ بن لوی کی حکومت ہئی جیہڑا قریشی نسل تے سنی ہئی تے عباسی خلفاء دا خطبہ پڑھدے ہن.
تاریخ اساکوں ݙسیندی ہے، کہ ملتان(کوٹ مولتان ، مولتان) ہک شہر ہی نی، بلکہ ہک تہذیب تے ہک سلطنت دا ناں وی ہے۔ 372ہجری کتاب ’’حدود العالم بن المشرق الی المغرب‘’ وچ ملتان دی حدود دے بارے لکھیا ہے، کہ قنوج دے راجہ تے امیر ملتان دی سرحدیں جالندھر تک ہوندیاں ہن،’’ سیر المتاخرین‘‘ وچ اقلیم ملتان دی حدود ایں طرح بیان کیتی ڳئیہے، کہ ملتان اول، دوم تے سوم اقالیم کنوں زیادہ وݙا (فراخ) ہا، کیونکہ ٹھٹھہ ایں صوبے تے ودھیا( زیادہ) ہا، فیروز پور کنوں سیوستان تک چار سو ترہی(٤٣٠) کوس لمبا تے چتوڑ کنوں جیسلمیر تیئں ہک سو اٹھ (١٠٨)کوس چوڑا ہا، ݙوجھے پاسوں طول کیچ تے مکران تک چھ سو سٹھ (٦٦٠)کوس ہا، ا یندے پوواد ﴿مشرق﴾ رویہ سرکار سرہند تک ہا،اُبھی ( شمالی) دریائے شور اچ، تے لمی(جنوبی)صوبہ اجمیر تک ھ، تے پچادھ﴿مغرب﴾ اچ کیچ تےمکران ہا ۔ ابوالفضل نے اپݨی مشہور عالم کتاب "آئین اکبری " اچ صوبے ملتان دی حدود اے بیان کیتی ہن ، صوبے ملتان دے نال ٹھٹھہ دے الحاق کنوں پہلے اے صوبہ فیروز پور کنوں سیوستان تک ۶۲۴کروہ ہا ، چوڑائی اچ " کھت پور" کنوں جیسلمیر تک۶۲۱ کروہ ہا، ٹھٹھہ دے الحاق دے بعد اے صوبہ "کیچ" تے "مکران" تک وسیع تھی ڳیا ، ایندا اے فاصلہ ۰۶۶ کروہ ہے۔
ہا ، پوواد (مشرق ) اچ ایندی سرحداں سرہند سرکار نال، ابھے پاسوں (شمالی) پشاور نال ، لمے پاسوں(جنوب )اجمیر دے صوبے نال، تے پچادھ الے پاسوں ( مغرب) کیچ مکران نال ملدیاں ہن۔ کیچ تے مکران پہلے صوبہ سندھ اچ شامل ہن، ملتان دے صوبے اچ تراے سرکاریں ﴿ملتان خاص، دیپال پور تے بھکر﴾ ہن، تے کل اٹھاسی پراگنے ﴿ضلعے ﴾ ہن۔ ملتان دی وسعت تے عظمت تے تاریخ اج وی ناز( رشک )کریندیہے، ملتان دی قدامت دے ہم پلہ دنیا اچ شاید ہی کوئی شہر ہووے ۔پاکستان اچ جیہڑے شہراں کوں مصنوعی طریقے نال ملتان کنوں کئی گنا وݙے شہر بݨائے ڳن ، آج کنوں چند سو سال پہلے اے ملتان دی مضافاتی وستیاں ہن، ایں ڳال دی شہادت حضرت داتا گنج بخش(رح) نے اپݨی کتاب ’’کشف المجوب‘‘ اچ ’’لاہور یکے از مضافاتِ ملتان‘‘ ݙے ݙتی ہے۔
قلعہ ملتان دی قدامت دے بارے آکھیا ویندے ، کہ اے پنج ہزار سال پرانا ھ، لیکن ہو سگدے، کہ اے ہنیں تو وی زیادہ پراݨا ہووے ،ایں ڳال تے پر سارے مورخین دا اتفاق ھ، کہ ملتان تے قلعہ ملتان دا وجود قبل از تاریخ دیو مالائی دور کنوں وی پہلے داہے، افسوس دا مقام اے ہے۔ ، جو حملہ آوراں نے ہمیشہ ایں قلعے کوں نشانہ بݨا تے اینکوں فتح کرݨ توں بعد خوب لُٹ مار کریندے رہ ڳئے، پر اینکوں بحال کرݨ دا کہیں نا سوچیا، 1200قبل مسیح " دارا " نے اینکوں تباہ کیتا ، 325 قبل مسیح سکندر اعظم نے ایندے اُتے چڑھائی کیتی، ولا عرب ، افغان ، سکھ تے انگریزاں حملہ آوراں قدیم قلعہ ملتان کوں برباد کرݨ اچ کوئی کسر نہ چھوڑی ، ہݨ فرزندان ملتان تے سرائیکی وسیب دے سارے واسیاں دا فرض ہے، کہ او اپݨی پراݨی کوتاہیں تے غور کرِن ، تے اپݨے وسیب دے نال تھیوݨوالی پنج ہزار سالہ زیادتیاں دی تلافی کرݨ، تے اپݨے فخر (عظمت رفتہ) کوں سنڄاݨن۔