شاہ لطیفؒ دا سرائیکی وسیب نال تعلق

عرب دے نامی گرامی جغرافیہ دانوں اصطخری تےابن حوقل ݙاہویں صدی دی آدِھل آخیرءچ956ء دے نیڑےتیڑےملتان تےسندھ دی زبانیں بارےلکھیا ہے جو منصورہ تےملتان دےچارچودھاروں وسݨ والےواسیں دیاں ٻولیاں عربی تےسندھی ہن. سندھ تےملتان دے پُراݨےسیاسی، ثقافتی تےلسانی واسطہ دے حوالےنال ٻہوں کجھ لکھیاڳئےتےایں پس منظرءچ ڈاکٹربلوچ دی رائےوی ہک خاص مقام رکھدی تےقابل فہم ہےجو سندھی زبان دا اثر ملتان تک پُڄیا. ملتان تے سندھ دی سرائیکی(سرےوالی) زبان سندھ ءچ رائج تھئی. ایں طرح سندھی تےسرائیکی ݙوہیں خطےدیاں جُڑویاں ٻولیاں بݨیاں. ایہو ہی سبب ہےجو ڈاکٹربلوچ نےالبیرونی دی کتاب الہند تے'الصّیدنہ فی الطب'ءچوں ملتان وچ راہݨ دا زمانہ 1030/1070ء دےویلھےدی لکھت سامݨےآندی ہے، پُراݨی سندھی اکھردی ہک فہرست ترتیب ݙتی ڳئی اےجیندے نال اےیقین نال آکھیا تےسمجھیا ونڄ سڳیندےجو اے اکھرسرائیکی دےہی ہن مگر سندھی وی ایں دےاُتےاپݨا دعویٰ کرسڳدی اےکیوں جو اےݙوہیں ٻولیاں آپت ءچ بھیݨیں ہن تےانہاں ݙوہیں دےاکھر آپت ءچ ملدےجلدےہن. ایں ڳالھ تےسندھی تےسرائیکی محققین، دانشوراتفاق کریندیں ہوئےنظرامدن جو ہک ہزار سال پہلےسندھ کنوں ملتان تک ہک اینجھی ٻولی ٻولی ویندی ہئی جیرھی جو سیاسی مراکزدےانج تھیوݨ دےبعد کلہیں طورتے ترقی کرتےجدیدسندھی تےسرائیکی زبانیں دی شکل ءچ تقسیم تھئی. ایں زبانیں دےانج تھیوݨ دا عمل ڈاکٹر مہرعبدالحق دے مطابق تمیم بن زید دی موت توں بعد730ء/ھ111 ءچ شروع تھی گیا ہا. میرحسان الحیدری ایں عمل کوں مکمل تھیوݨ دا زمانہ1100ءدے نیڑےتیڑے لکھدِن. پُراݨا سندھ تےملتان دےتعلق ہک دلچسپ تےبھرپور مطالعہ 'سندھی بولی جی لسانی جاگرافی'ءچ ڈاکٹرغلام علی الانانےکیتےجیندے ءچ سندھی دی سرائیکی اتے برتری اُتےزور ݙتا ڳئےمگراےمطالعہ سندھی تےسرائیکی عام عوام دیاں ٻولیاں دا آپت ءچ واسطہ دےحوالہ جات ݙو راہ ݙکھلیندے.

ٻارہویں تے تیرھویں صدی عیسوی ءچ صوفیانہ تحریک دے اثرات بھرپور ہن جݙاں جو بہاء الدین زکرؒیاملتانی سہروردی، اُچ دے مخدوم جلال الدینؒ بخاری سہروردی، لعل شہبازقلندرؒ دا تعلق سہروردی سلسلے نال ݙسایا ویندے تےبابا فریدالدینؒ گنج شکر ملتانی چشتی جہیےبلندپایہ صوفیا دی 'چویاری'سندھ تےملتان دی عوام ءچ مشہورتے مقبول تھئی تے اوندے اثرات آوݨ والےزمانے دےچھوڑیے. صوفیانہ ثقافتی تےلسانی اثرات دا اے سفر اُبھےکنوں لَمّے دو نظرامدے جیویں جو ملتان تےاُچ کنوں سندھ دو دریا سندھ واہندے، ایں واہݨ دا پاسہ حضرت غوث بندگیؒ قادری اچوی، دےسلسلہ قادریہ تےخواجہ محکم دین سیرانیؒ اویسی دےسلسلہ اویسیہ دا ودھارا کریندے. میں اینکوں ایں آکھ سڳداں دریائےسندھ، سرائیکی وسیب کنوں صوفیا دےسوہݨےمیٹھےگیت، قوالی دیاں محفلاں، بابا فریددے دوہےتےدَم بہاءالحق دے نعرے مستانے پروانےانداز ءچ اُٹھݨ والی موجاں سندھ تےسندھی زبان نال ہک جان تھی تے سمندر ءچ رَلدے وَنڄ.

اساں شاہ لطیفؒ 1752/1689ء کنوں پہلےدور دے سندھ تے ملتان دےبارے ڳالھ اڳوں تےودھاؤں تاں جو تاریخی، سیاسی، ثقافتی تےلسانی حوالیں کوں دہرائےبغیر اے آکھیا ونج سڳیندےروحانی ثقافتی دنیا ءچ شاہ عبداللطیفؒ کنوں پہلےدےسندھ اُتےبہاءالدین زکریاؒ ملتانی دےاثرات گہرےنظرامدن. کیوں جو انہاں دے ہم عصر جلیل القدر چشتی صوفی بابا فریدؒ1182ء/1262ء سندھ کوں شیخ بہاءالدینؒ دی اراضی یا علاقہ اہدےہن. ڈاکٹربلوچ تاریخ فیروزشاہی دےحوالےلکھدن جو انہاں دے پوترےشیخ رکن الدینؒ نےسارےسندھ کوں اپݨا مریدکرگھداہا تےعلماء دی ٻہوں وڈی تعدادایں حلقہ ءچ شامل تھئی

غوث دےپاندھی سندھ کنوں ملتان اندے ویندے ہن. قلعہ ملتان تےغوث بہاء الدین زکریاؒ ملتانی تےشاہ رکن عالم دے مزار تےحاضری ݙیندے ہن. ایں توں پہلےملتان دےسورج دیوتا دا مندر، سندھ تے ہند دے لوکاں دا روحانی مرکز ہوندا ہئی. بدھ بھکشوؤں دے ویلھے ملتان ایں خطے دا ہک خاص مرکز ہئی جیویں جو ہیون سانگ اپݨے سفرنامے ءچ ݙسیندے اسلام دی آمد کنوں پہلےملتان شمال مغربی ہندوستان ءچ مکہّ جہیں عظیم حثیت رکھیندا ہا. پہلےپاپیادہ ملتان دا سفرکرݨ والےلوک سندھی ابیات ڳاندے ہوئیں پندھ بُھریندیں ملتان پُڄدےہن جݙاں سندھی گیتاں نال پورا ملتان اپݨےوقار ءچ کوئی ثانی نہ رکھدا ہا.

میمن عبدالمجیدسندھی، شاہ کریم جوکلام ءچ لکھدن جو شاہ صاحب دے پڑداداشاہ کریم 1538/1622ءپیرپٹھےدی درگاہ تےچار درویشاں روٹی مانی کھاندی تےاوندے نال انہاں دا اندر روشن تھی ڳیا.

میمن عبدالمجید سندھی تحفہ الکرم دے حوالےمزید لکھدن جو شاہ کریم دے مرشد مخدوم نوح تے سہروردی سلسلہ ختم تھی ڳیا

مخدوم نوح بالائی نال شاہ لطیفؒ دے تڑدادا شاہ کریم دی عقیدت مندی تےمرادیں پوری تھیوݨ دےڈھیرسارےواقعات سݨݨ کوں ملدن. شاہ لطیفؒ دے خاندان اُتے ملتان دے سہروردی سلسلے دےاثرات بہوں گہرےݙیکھݨ کوں ملدن.

شاہ کریم دے ابیات دا ہک ذخیرہ اینجھا وی ہےجیرھا سندھ دی سہروردی جماعت یعنی غوث دے پاندھی تےملتان دےیاتریں ءچ صدیاں کنوں آکھیےویندےہن. ابیات دے مجموعے'گلزار غوثیہ'1927ء ءچ ٹنڈومحمدخان کنوں چھپیا جیندا مولف فقیرسیدعلی شاہ گوہری کچھی ہن.

گلدستہ غوثیہ ءچ شاہ عبداللطیفؒ دےننیہال دےحوالےنال مرقوم اےجو انہاں دا تعلق وی سہروردی سلسلےنال ہاجو" ڈیرےفقیر"سڈیندے ہن.

شاہ عبدالطیفؒ دی حیاتی تےخیالات دا سرائیکی وسیب نال تےصوفیا نال خاص تعلق ریہا ہےجیندے ءچ غوث بہاؤالدین زکریاؒ ملتانی، مخدوم جلال الدین بخاری اُچوی، خواجہ محکم الدین سیرانی اویسی، تےبابا فریدالدین گنج شکردےافکارتےزبان دےنال شاہ لطیفؒ وکھرا واسطہ تے مزیدتحقیق دیا راہواں ݙکھیندے.

شاہ عبداللطیفؒ بھٹائی دے حوالے نال سرائیکی سندھی زبان دا آپت ءچ ڳوڑھا ڳانڈھا ہے. سرائیکی وسیب اپݨےعلمی، ادبی، ثقافتی، روحانی، تےصوفیانہ ورثے ٻہوں کجھ ݙتا اےاثرات دی تحقیق دی دعوت سندھی، سرائیکی عالموں محققوں توجہ اپݨی طرف کرویندی اے.

حوالا جات

(1) ڈاکٹرنبی بخش بلوچ مترجم شذرہ سکندری، سندھی زبان و ادب دی تاریخ، سندھی ادبی بورڈ جامشورو بار اول 2009،ص91

(2) مہرعبدالحق، سرائیکی زبان تےہمسایہ علاقائی زبانیں سرائیکی ادبی بورڈ ملتان1977،ص51

(3)میرحسان الحیدری، سرائیکی ادب، مقالہ مشمولہ تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و ہند چودہویں جلدعلاقائی ادبیات مغربی پاکستان جلد دوم پنجاب یونیورسٹی لاہور، طبع اول، 1971،ص265

(4) ڈاکٹرغلام علی،سندھی بولی ایں ادب جی تاریخ، پاکستان اسٹڈی سینٹر سندھ یونیورسٹی، جامشورو، 1979،ص222/157

(5)میمن عبدالمجید سندھی، شاہ کریم جوکلام، روشنی پبلیکشنز، کنڈیارو، ودھایل ایں سنواریل ایڈیشن 95ءص20

(6)سید علی گوہری کچھی، گلدستہ غوثیہ قلمی 1959ءملکیہ مقالہ نگار ص ص 17

(7)سید علی گوہری کچھی، گلدستہ غوثیہ قلمی مذکورہ ص79

(8)ڈاکٹر بلوچ، شاہ عبدالطیفؒ، مذکورہ، ص27

(9)لطف اللطیف مولانا دین محمدوفائی، مذکورہ ص95/96

(10)ڈاکٹر بلوچ، سندھی جی بولین ایں ادب جی تاریخ، مذکورہ ص166/164/170

(11)آڈوانی، بھیرومل مہرچند، لطیفی سیر، بھٹ شاہ ثقافتی مرکز، بھٹ شاہ حیدرآبادچوتھوں ایڈیشن1991ءص131

پورھیت، دعا دا طالب

م م رمضان آرائیں ایم فل اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور