خواجہ فرید ؒ دے قلمی اتے مطبوعہ دواوین دا تقابلی جائزہ
خواجہ فرید ؒ دے قلمی اتے مطبوعہ دواوین دا تقابلی جائزہ
(لکھت: فرید ساجد لغاری)
خواجہ فریدؒ ویہویں صدی دے زبان وبیان دے بہوں وݙے شاعردی حیثیت رکھدن۔آپ دے شعری معجزے دیسی تے بدیسی زبانیں تے محیط ہِن۔خواجہ فریدؒ دے موضوعات ،جمالیاتی تصورات اَتے تلازمے معرفت نال ٻوتھیے ہوئے ہِن۔آپ دااستعاراتی اَتے تلمیحاتی نظام اپݨی دھرتی نال سلھڑہے۔ تشبیہات ،کنائے اَتے قرینے وی وسیبی ہِن۔ خواجہ فریدؒ سئیں داسرائیکی کلام سرائیکی زبان تے ثقافت دا امین ہے۔خواجہ فریدؒ دے فنی محاسن تو متاثر تھی کرائیں سیّد ہاشم رضا جہیں عظیم دانشور برملااعتراف کرتے آکھیے ! وحیدِ عصر سخن ور شہیدِ عشق ، فریدؔ کسی سے نہ بن پڑی آج تک تری تقلید خواجہ فرید ؒ دے کلام دی اشاعت داسلسلہ ۱۸۷۹ ء کنوں شروع تھی گٰیاہا۔ مخطوطے تیار تھیوݨ پئے ڳئے ہن۔لوکیں کلامِ فریدؔ کوں تبرکاً لکھ کرسانبھݨ دا اہرکر گھداہا۔خواجہ فریدؒ دے مخطوطات دی ترتیب کجھ ایں طرح ہے۔ ۱۔نسخہ صوفی قادربخش کھوکھر۱۸۸۰ ء: مہرے والا۔ضلع راجن پور ۲۔نسخہ میانجی برخوردار ۱۳۰۲ھجری:(آپ ہوریں خواجہ صاحب دے فارسی دے اُستادہَن) ۳۔نسخہ نبی بخش مرکنڈ ۱۳۱۴ ھ ۴۔نسخہ مولیٰنامحمدحداداد ‘داجلی ۱۳۱۶ ھ: (آپ ہمزمانِ فریدؒ ہَن۔) ۵۔عبدالعظیم نبھاؤ ۱۳۲۰ ھ:(آپ ہوریں خواجہ فریدؒ سئیں دے مریدِخاص اَتے خلیفہ ہَن۔) ۶۔نسخہ پیرغلام علی شاہ ماݨوی ۱۹۰۰ ء: آپ ہمزمانِ فریدؒ اَتے دربار حضرت شاہ محمدؒ قریشی دے سجادہ نشین ہن۔ا یں نسخہ بارے معروف محقق ودانش وَر ، ماہرِفریدیات اتے نقادوشاعر اکرمؔ قریشی مرحوم اپݨی تصنیف ’’اوزانِ دیوانِ فرید‘‘دے صفحہ نمبر۴تے لکھدن: ’’جدِّامجدپیرغلام علیؒ شاہ ثانی عالمِ عروض ،خوش نویس مرتّب کتاب ’’صراطِ مستقیم‘‘آپ ہوریں دسمبر۱۹۰۰ ء وچ ’’ دیوانِ فرید‘‘ مرتّب کرکے خواجہ علیہ الرحمت دی خدمت برائے نظرثانی پیش کیتا۔پاسِ خاطرسانگے چندݙینہ صَرف کرکے خواجہؒ صاحب بعض مقامات تے درستی فرمائی۔دستخط اتے مہر ثبت فرمائی۔دیوان دے آخروچ بحورِفرید دا جدول مرتّب کرایا۔ایہ بحور والا نرالا ’’دیوان فرید‘‘اساݙا خاندانی ورثہ ہے‘‘ ۷۔نسخہ مخدوم ولایت حسین شاہ ۱۳۳۲ ھ ۸۔نسخہ پیربخش کورائی ۱۳۵۴ ھ ۹۔نسخہ فقیراللہ مستوئی ۱۳۵۸ھ ( آپ ‘ میانجی برخوردار دے پتراَتے ہمزمانِ فریدؒ ہَن۔ آپ دے لکھیے ہوئے دیوان کوں متن اتے املاء دے حوالے نال اوّلیت حاصل ہے) ۱۰۔نسخہ میانجی غلام محمد۱۳۹۱ ء: آپ ، فقیراللہ مستوئی دے پتراتے میانجی برخورداردے پوترے ہَن۔یکم محرّم ۱۴۰۷ ء وچ ہک کتاب ’’ شرح اتالیقی دیوان فریدی‘‘دے ناں نال لکھی کتھائیں کتھائیں متن دی درستی فرمائی۔ ۱۱۔نسخہ مولاناعبدالحق ۱۹۳۳ ء ۱۲۔میاں محمود اختر ۱۹۳۷ ء ۱۳۔نسخہ خواجہ عبدالعزیزکوریجہ ۱۹۴۶ ء انھاں تمام قلمی دواوین تو استفادہ کرکے متن دے حوالے نال ہک کامل ’’دیوان فرید‘‘ مدوّن کیتا ونڄ سڳدے۔سودھݨ ہار سانگے شاعری اَتے زبان وبیان تے مکمل دسترس ہووݨ لازمی شرط ہے۔بغیر کامل استدراک اَتے مثبت استدلال دے کہیں وی ہک نسخے کوں کامل درجے دی حیثیت حاصل کوئینی۔ یاد رہے ایہ قلمی نسخے کجھ حیاتِ فریدؒ وچ ترتیب ݙتے ڳئے اَتے بعضے حیاتِ فریدؒ دے بعد۔پرایں دَور وچ کجھ مطبوعہ نسخے وی مراحلِ اشاعت تو گزر چکے ہَن۔ محترم طاہرمحمود کوریجہ اپݨے مرتّبہ ’’دیوان فرید‘‘ دے صفحہ نمبر۱۹/۱۱۸ تے لکھدن ! ’’کلام فرید کی ترتیب وار اشاعت ۱۸۷۹ ء،۱۸۸۰ ء ،۱۸۸۲ ء اَتے۱۸۸۴ ء میں مطبع قادری لاہور اور اسلامیہ پریس لاہورسے ابتدا ہوئی تھی ۔ان میں چنداردو غزلیں اور چند کافیاں تھیں۔کتابت ناقص،متن اغلاط سے پُراور رسم الخط غیرسرائیکی تھا۔۱۸۸۲ ء میں ہی ’’مثنوی معدنِ عشق‘‘کے نام سے نسبتاًبہتر دیوان شائع ہوا۔جو مولوی خیرمحمدتاجرکتب ملتان نے گلزارمحمدی پریس لکھنؤسے طبع کرایا۔یہ بھی نامکمل دیوان تھا۔اس میں ۱۳۱کافیاں درج ہوئیں‘‘ نوٹ:(کوریجہ سائیں ’’ مثنوی معدنِ عشق‘‘دا سن اشاعت نادرست تحریر فرمائے ۔’’مثنوی معدنِ عشق‘‘دا سن اشاعت ۱۸۸۴ ء ہے(راقم ) کلامِ فریدؒ دی طباعت کجھ ایں طرح ہے۔ ۱۔ کلام فرید دی ترتیب وار اشاعت: ۱۸۷۹ ء،۱۸۸۰ ء ایہ جُزوی اشاعت ہے۔ ۲۔مجموعہ کافیاں : ۱۸۸۲ ء ناشر محمد عارف تاجر دیرہ غازیخان ۳۔دیوان فرید:X حافظ شمس الدین ۴۔مثنوی معدنِ عشق:مولوی خیرمحمدتاجرکتب ملتان ، گلزارمحمدی پریس لکھنؤ۔ ۵۔اَسرارِ فریدی:ایہ مجموعہ فرزندِ فریدؒ ،سئیں نازک کریم علیہ الرحمت دی اجازت نال شائع تھیا۔ حاشیہ میانجی برخوردار وفا لکھیا۔ایہ نسخہ ۱۹۳۲ ء کوں ݙوجھی دفعہ وی شائع تھیا۔ ایہ ڳالھ ولا ولا کرݨ دی لوڑھ کوئینی جونام وَر صحافی مفتون سنگھ، صبح صادق خاں دی توجّہ کلامِ فریددی طرف مبذول کرائی۔حالانکہ ۱۹۴۰ ء کنوں ۱۹۴۴ ء تئیں ریاست بہاولپور دے مؤقر جریدے’’العزیز‘‘ وچ خواجہ فریدؒ دے کلام تے گرانقدرکم تھیندارہ ڳیا۔خواجہ فریدؒ دیاں کافیاں رسالہ مذکور وچ جرعۂ جامِ فرید، خمکدۂ فرید،جامِ جنون آفریں تے جامِ مے خانۂ فریدوغیرہ وغیرہ دے عنوانیں نال شائع تھیندیاں رہ ڳئین۔مفتون سنگھ دی توجّہ دا فائدہ ایہ تھیا جو سرکاری خرچ تے ہک بورڈ قائم تھیا۔خواجہ فریدؒ داکلام پہلے جیرھامختلف عنوانیں نال چھپدارہ ڳیاہاایندا ناں ہکو’’ دیوان فرید‘‘ مقرر تھیا۔ ۶۔دیوانِ فرید:۱۹۴۴ ء ’’ایہ دیوانِ فرید نسخہ ’’عزیزیہ‘‘ دے ناں نال سنڄاتا ویندے ۔نسخہ مذکور سانگے بورڈ قائم کیتاڳیا۔ایں بورڈ وچ اہل الرائے اتے صاحبانِ علم شامل ہن ۔جنھاں دافریدیات نال گہرا واسطہ رہ ڳئے۔نواب صاحب اپݨے ہک صاحبِ علم وبصیرت اتے سُڄاکے ذہن رکھݨ والے دوست مولیٰنا عزیزالرحمان دی صدارت وچ ایہ بورڈقائم کیتا۔ایں بورڈ دی فہرست کجھ ایں طرح ہے۔ ۔مولیٰناعزیزالرحمٰن(خود)صدر۔ ۲۔مولیٰنا عبدالرشیدنسیم طالوتؔ ،ممبر۔ ۳۔مولیٰنا نصیرالدین خرمؔ بہاولپوری ممبر۔ ۴۔مولیٰنا نوراحمدفریدی،ممبر۔ ۵پروفیسرمعین حسن قریشی ممبر۔ ۶۔مولوی فیض محمدڈسٹرکٹ مجسٹریٹ،ممبر۔ ۷۔منشی واحدبخش بلوچ،ممبر ۔۸۔ مولیٰنا عبدالمجید (نازفریدی)ممبر لیکن نوراحمدفریدی نے اپݨی فہرست میں مولیٰنا عبدالمجید کی بجائے پروفیسرعطامحمدخان دلشادؔ کلانچوی کانام دیا۔واللہ اعلم۔اس کمیٹی نے سب سے پہلے سرائیکی کے اضافی حروف کی منظوری دی ۔(بحوالہ نسخہ طاہریہ) ص۱۱۸ بہرحال’’ نسخہ عزیزیہ‘‘ کوماسٹرکاپی دادرجہ حاصل رہ ڳئے۔ایندے بعد جتنی سودھݨ ہار ائین اُنھاں’’نسخہ عزیزیہ‘‘کوں سامݨے رکھ تے کم کیتے۔ ۷۔۱۹۷۸ء :مولینا نوراحمدفریدی ’’دیوان فرید ‘‘ دی شرح ݙوجلدیں وچ کیتی اتے کتھائیں کتھائیں متن دی نوک پلک وی درست کیتی۔ ۸۔۱۹۸۷ء ڈاکٹر مہرعبدالحق ’’دیوان فرید ‘‘کوں ازسرِنو ترتیب ݙتا۔ایہ ترتیب موضوعاتی ہے ۔ایہ موضوعات تیرھاں ابواب تے محیط ہن۔ مہرعبدالحق اپݨے ترتیب ݙتے دیوان وچ کتھائیں کتھائیں متن تے وی بحث کیتی اتے اپݨے مرتّبہ دیوان داناں ’’پیامِ فرید‘‘ رکھیا۔ہرباب دی ابتدا خواجہ فرید دے ہک شعرنال شروع تھیندی ہے۔ ملاحظہ کرو۔ باب نمبر۱: کرڑی تے ونڄ جھوکاں لیساں اڄ کل ٹوبھاوس پیا ایں باب وچ کافی نمبر۴۲، ۱۱۵، ۱۱۷، ۱۳۶، ۴۹ا، ۱۶۷،۱۶۸،۱۷۳،۱۷۵، ۱۸۳، ۱۸۷ ،۱۹۶، ۱۹۷، ۱۹۸،۲۰۲،۲۲۲،۲۲۴،۲۳۲،۲۴۵کوں شامل کیتا گیا۔ باب نمبر۲: تیغ برہوں دی ویہہ ڳئی ہݙ ہݙ تے چم چم تے ایں باب وچ کافی نمبر۶،۱۳ ، ۴۸،۵۹، ۶۷، ۷۱، ۷۲،۷۳،۷۵،۷۷،۷۹،۸۰، ۸۲، ۸۶،۸۷، ۱۲۱،۱۲۳،۱۲۷، ۱۷۱،۲۴۴کوں شامل کیتاڳئے۔ باب نمبر۳: یارفریدؔ نہ کھڑمُکلایا کیچ ڳیا ول گھرنہ آیا ایں باب وچ کافی نمبر۲۷، ۳۶، ۳۹،۴۰، ۷۵، ۱۳۳،۱۴۸،۱۵۸، ۱۶۵،۱۶۶،۱۹۴، ۲۰۴،۲۰۶، ۲۲۸،۲۳۷،۲۳۹،۲۶۵،۲۷۲کوں شامل کیتاڳئے باب نمبر۴: یار فرید ؔ نہ وسرم ہرگز رو رو دھانہیں کرساں جیندیں مردیں اوکھیں سوکھیں ساہ محبت بھرساں ایں باب وچ کافی نمبر ۳۴،۴۹، ۵۶،۶۸، ۹۰، ۱۸۰،۱۸۴،۱۸۶،۲۰۸،۲۱۵،۲۲۹، ۲۳۰،۲۶۸، ۲۵۹ کوں شامل کیتا ڳئے۔ نوٹ: فہرست وچ کافی نمبر۲۵۸ دی بجائے کافی نمبر۲۵۴دااندراج کتابت دی غلطی ہے۔ باب نمبر:۵: ع: رل مل یار فریدؔ ہمیشہ ، ماݨوں چیتر بہار ایں باب وچ کافی نمبر۱۷، ۱۹، ۲۶، ۴۱، ۵۴، ۵۵،۵۸،۷۷،۷۸، ۱۰۹،۱۲۶،۱۳۱، ۱۳۸،۱۷۹، ۲۱۳،۲۳۸،۲۶۳کوں شامل کیتاڳئے۔ باب نمبر۶: نال فریدؔ دے سچ نہ کیتو آوݨ دی ڳیوں آکھ سوہݨا ول نہیں آنودا ایں باب وچ کافی نمبر۱۵، ۱۶، ۱۸، ۲۳، ۴۵، ۶۹، ۷۱،۷۹،۸۷،۸۹،۹۲،۹۵،۹۷،۹۸، ۱۴۴، ۱۳۵، ۱۴۵ ، ۱۵۷ ، ۱۶۲، ۱۶۴، ۱۶۹، ۲۰۳، ۲۱۹، ۲۲۱، ۲۲۳، ۲۳۴،۲۶۰شامل ہیں ۔ایں باب وچ کافی ۶۱ دا اندراج غلط ہے۔ باب نمبر۷: ہجر فریداؔ لنبی لائی ڳل ڳیوم مفت وچارہ ایں باب وچ کافی نمبر۱۱، ۱۲،۱۴، ۲۱،۳۱، ۵۱،۸۳، ۱۰۸، ۱۱۶،۱۲۰۔۱۵۱،۱۶۳،۱۷۴،۱۸۲،۱۸۹، ۲۰۷، ۲۳۱، ۲۳۳، ۲۴۱،۲۵۵، ۲۷۱ شامل ہِن۔ایں باب وچ کافی نمبر ۲۳۵دااندراج کتابت دی غلطی ہے۔ باب نمبر۸: سب زورہَوَس وس لایم پر یار فرید ؔ نہ آیم
ایں باب وچ کافی نمبر۳۵، ۳۷، ۳۸، ۶۵،۸۲، ۱۰۱، ۱۰۴،۱۱۲،۱۱۸، ۱۲۵،۱۳۰،۱۶۰، ۱۷۷، ۱۹۱،۱۹۲، ۱۹۳،۱۹۵،۲۰۵،۲۱۰،۲۱۲،۲۱۶،۲۳۵،۲۳۶،۲۵۳،۲۶۶شامل ہِن۔ باب نمبر۹: فریدآیا نہ ماہی ول ݙتی سولاں نہ ساہی ول ایں باب وچ کافی نمبر۸،۱۸، ۲۸، ۷۴، ۹۶، ۹۹، ۱۰۵،۱۰۶،۱۰۷،۱۱۱، ۱۱۳،۱۲۲،۱۲۸، ۱۲۹،۱۴۲، ۱۴۳،۱۴۴،۱۸۵،۱۸۶،۱۸۸،۱۹۰،۱۹۹،۲۰۱،۲۲۰ ،۲۴۶،۲۵۲،۲۶۱شامل ہن۔ کافی نمبر۲۴۹ دا اندراج کتابت دی غلطی ہے۔ باب نمبر۱۰: عشق فریدؔ نہیں اڄ کل دا روز ازل دی مٹھیاں مٹھیاں ایں باب وچ کافی نمبر۵، ۲۳، ۲۴، ۲۵، ۲۹، ۳۲، ۵۷، ۶۶،۷۳،۷۶،۸۰،۸۸،۱۰۰، ۱۰۲، ۱۰۳، ۱۱۰،۱۱۹،۱۲۴،۱۳۴،۱۴۷،۱۵۰،۱۷۲،۲۰۰،۲۱۱،۲۲۵، ۲۵۱، ۲۵۴، ۲۶۴ شامل ہِن۔ باب نمبر۱۱: یار فریداؔ کول ہے تیݙے نہ بے ہودہ رُل ایں باب وچ کافی نمبر۲،۴، ۷، ۲۰، ۳۰، ۴۴،۵۰، ۵۲،۵۳،۶۰،۷۲،۸۴،۹۱،۹۳،۹۴،۱۳۲، ۱۳۷، ۱۳۹، ۱۴۰،۱۴۱،۱۵۵، ۱۷۰، ۱۷۸، ۲۱۴، ۲۱۸، ۲۲۶، ۲۲۷، ۲۴۷، ۲۴۹، ۲۶۲، ۲۶۷، ۲۶۸، شامل ہِن۔ باب نمبر۱۲: تھیا فریدؔ منصور ہمیشہ جئیں ایہ راز لدھوئی ایں باب وچ کافی نمبر۶۲ ،۶۳ ،۶۴، ۷۰، ۸۵، ۱۵۲، ۱۵۹،۲۰۹،۲۴۸،ایں باب وچ کافی ۱۶۹ دا اندراج کتابت دی غلطی ہے۔ باب نمبر۱۳: سٹ کردرد فریدؔ ہمیشہ گیت پرم دے ڳاندے ایں باب وچ کانی نمبر:۱،۹، ۲۲، ۴۳، ۸۶، ۱۵۴،۱۵۶،۱۶۱،۲۴۰،۲۷۰ ہن۔ ایں باب وچ کافی نمبر ۔۱۰۱ ہک اندراج کتاب دی غلطی ہے۔