اعواݨکاری

سالٹ رینج یا کوہستانِ نمک دی زبان کوں اعواݨ کاری آکھا ویندے، اِس زبان دا ناں، اعواݨ قوم دی نسبت نال اعواݨ کاری ہے- اعواݨ کاری توں مراد "اعواݨ وسیب" ہے، جیندا ڳڑھ، ضلع خوشاب دی وادئِ سُوݨ سکیسر ہے، اتھاں تقریباً ٩٥ فیصد اعواݨ قوم راہندی ہے- اوں توں علاوہ ݙوجھے علاقے وادئِ نمل ضلع میانوالی، وِچ وی اکثریتی قوم اعواݨ ہے، جیہری جو چکڑالہ، رِکھی، تَھمےوالی، ڈھوک میاݨی، ڈھرنکہ تے بَن حافظ جی وغیرہ دے علاقاں وِچ آباد ہے-

ݙِتے ڳے ٹیبل وچ لوݨی یا کوہستانِ نمک دی زبان وچ، اساں اے فرق واضح ݙیکھ سڳدے ہیں کہ ضلع جہلم دی وادئِ نمک اتے خوشاب (وادئِ سُوݨ سکیسر) اور میانوالی (چکڑالہ، وادئِ نمل) دی زبان دی گرائمر وچ فرق ہے- این٘کُوں پوٹھوہاری یا ہندکو نئیں آکھا ون٘ڄ سڳدا، بلکہ اے ݙوہاں اضلاع دی زبان دا "پہاڑی" سرائیکی لہجہ ہے-

علاقے دے حساب نال کوہستانِ نمک دی زبان وچ آوݨ آلے تبدیلیاں:

علاقہ	فعل	زبانی اسم	مصدر	صفتِ فعلی (حال)	صفتِ فعلی (ماضی)	فعل امر	مضارع	مستقبل
جہلم	ہو	ہووݨا	ہووݨ	ہوندا	ہویا	ہو	ہووے	ہوسی، ہوے گا، ہوے دا
خوشاب	تھی	تھیوݨا	تھیوݨ	تھیندا	تھیا	تھی	تھیوے	تھیسی
میانوالی	تھی	تھیوݨا	تھیوݨ	تھیندا	تھیا	تھی	تھیوے	تھیسی
جہلم	جا	جاݨا	جاݨ	جاندا	گیا	جا	جاوے	جاسی، جائے گا، جائے دا
خوشاب	ون٘ڄ	ون٘ڄݨا	ون٘ڄݨ	وین٘دا	ڳیا	ون٘ڄ	ون٘ڄے	ویسی
میانوالی	ون٘ڄ	ون٘ڄݨا	ون٘ڄݨ	وین٘دا	ڳیا	ون٘ڄ	ون٘ڄے	ویسی
جہلم	کر	کرنا	کرن	کردا	کیتا	کر	کرے	کرسی، کرے گا، کرے دا
خوشاب	کر	کرݨا	کرݨ	کریندا	کیتا	کر	کرے	کریسی
میانوالی	کر	کرݨا	کرݨ	کریندا	کیتا	کر	کرے	کریسی

ضمیراں اتے زمانے دا مزید فرق

کجھ ٻئے فرق وی ہِن جیندے توں مزید اے ڳال واضح تھیسی جو جہلم اتے خوشاب/میانوالی دی زبان وچ کیا فرق ہے- اتھاں اے ڳال ݙساوݨی ضروری ہے جو وادئِ سوݨ سکیسر تے چکڑالہ، وادئِ نمل، رکھی، تھمےوالی، بَن حافظ جی، ڈھوک میاݨی اتے ڈھرنکہ وغیرہ دی زبان ہندکو اتے پوٹھوہاری نال مماثلت نئیں رکھدی بلکہ اے دراصل سرائیکی ہے- ایں سِلسلے وچ ہِک تحریر: مِصر نے شہزاداں نی کہاݨی، وچ اعواݨکاری دا ورتاوا ساݙے تے اے ڳال بالکل واضح چا کریندے، جو اے دراصل سرائیکی زبان دا ہِک لہجہ ہے-

ضمیر	جہلم	میانوالی/خوشاب
مقامی معاملہ	میرا	مینڈا، میڈا
حالتِ فاعلی	مینوں	میکو، مان٘ہہ
خاص معاملہ	اسَّاں نُوں	اسَّاں کو، اسَّان٘ہہ
حالتِ فاعلی	تُوں	تئیں
مقامی معاملہ	تیرا	تیڈا، تینڈا
حالتِ فاعلی	تینوں	تیکو، تان٘ہہ
خاص معاملہ	تُسی	تُساں
فرضی معاملہ	کِسّے، کِسّی	کہِیں، کئیں
مقامی معاملہ	اُنہاں نُوں	انہاں کو، انہان٘ہہ
مقامی معاملہ	تہاڈا	تُسِّڈا، تُساڈا
عام معاملہ	ساڈا	اساڈا، سِڈا

اعواݨ کاری تے تھلی سرائیکی دا موازنہ

اتھاں زیادہ اساں ترائے ضلعاں، میانوالی، خوشاب اتے بھکر دے تھلوچی لہجے کُوں زہن وچ رکھ تے کریسوں اور ایندی اعواݨ کاری نال مماثلت واضح کریسوں-

اعواݨ کاری	تھلی	ہندکو
میں ویناں-	میں وینداں-	میں جاناں-
پاݨی پیتم-	پاݨی پیتم-	پانی پیتا اے-
کم کر گھن-	کم کر گھن-	کم کر کِن-
او وینا ہا/ہے/اے/وے-	او ویندا ہا/ہے-	او جانا-
اس کم کر گھدا ہیا-	اس کم کر گھدا ہئی-	اس کم کر کدا-
او گھر ڳئی ہئی/آہی	او گھر ڳئی ہئی	او گھر گئی
میں گھر ڳیُم/ڳیا ایہون٘س-	میں گھر ڳیُم/ڳیا ہم-	میں گھر گیا آہیاں-
اسیں/اساں مُلتان ڳے آسے/ ہاسے-	اساں مُلتان ڳے ہاسے-	اسی ملتان گے سیں-
او چھوئر سکول وینی اے/وے-	او چھوئر سکول ویندی ہے-	او کُڑی سکول جانی/ جاݨی
اسیں/اساں بازار وَسان٘ہہ-	اساں بازار وِسان٘ہہ-	اسی بازار جاساں /جُلساں-
چھور کِڊے وینا پیا ہا/اے/وے؟	چھور کِݙے ویندا پیا ہے؟	مڑا کُتھے/کَتھے جلنا/جُلݨا؟

میان٘والیَّن سرائیکی تے اعواݨ کاری

ݙتے ہوئے ٹیبل وچ اساں اے ڳال ݙیکھ سگدے ہیں جو فعل مستقبل وچ جمع حاضر دا صیغہ میان٘والیَّن سرائیکی تے اعواݨ کاری سرائیکی وچ ہکو طریقے نال الایا تے ورتایا ویندے، میعاری سرائیکی وچ اے، ٻئے طریقے نال الایا تے ورتایا ویندے، اعواݨ کاری تے میان٘والیَّن سرائیکی ہِک ٻئے نال ایں حساب نال رلدے ملدے لہجے ہِن- ایں سانڳے اعواݨ کاری سرائیکی تے میان٘والیَّن سرائیکی، سرائیکی زبان دے لہجے شمار تھیندے ہِن-

سرائیکی	میان٘والیَّن سرائیکی	اعواݨکاری سرائیکی	ہِندکو
فعل مستقبل	فعل مستقبل	فعل مستقبل	فعل مستقبل
میں کریساں	میں کریساں	میں کریساں	میں کرساں
اساں کریسوں	اساں کرسّآن٘ہہ	اساں/اسی کرسّآن٘ہہ	اسی کرساں
او کریسی	او کریسی	او کریسی	او کرسی
میں ویساں	میں ویساں	میں ویساں	میں جاساں
اساں ویسوں	اساں وِسّآن٘ہہ	اساں/اسی وَسّآن٘ہہ	اسی جاساں
میں چاہ پیساں	میں چاہ پیساں	میں چاہ پیساں	میں چاہ پیساں
او چاہ پیسی	او چاہ پیسی	او چاہ پیسی	او چاہ پیسی
اساں چاہ پیسوں	اساں چاہ پِسّآن٘ہہ	اساں/اسی چاہ پِسّان٘ہہ	اسی چاہ پیساں

میان٘والیَّن سرائیکی تے اعواݨ کاری سرائیکی وچ ہک ٻئی شئے وی مشرک ہے- او ہے 'دا' تے 'نا' دا دی اضافت-

اساں اگر میانوالی دی ڳال کروں تاں اتھاں تحصیل عیسیٰ خیل دے علاقے کمرمشانی توں گھن کے کوٹ چاندنہ تائیں "نا" دی اضافت ورتائی ویندی ہے- ایہا معاملہ داؤد خیل دے جنوب-مشرقی علاقاں سوانس تے غُنڈی وچ ہے، اتے داؤد خیل دے جنوب-مغربی علاقاں تری خیل تے روکھڑی تائیں ہے- ہِک ٹیبل دے زریعے اے ڳال واضح تھیسی- میان٘والیَّن سرائیکی دی اے قدر اعواݨ کاری سرائیکی نال رلدی ہے- اگر وادئِ سوݨ سکیسر دی ڳال کروں تاں جابہ توں مردوال تک "دا" دی اضافت ہے اتے نوشہرہ توں سکیسر تک "نا" دی اضافت ہے، مطلب ادھی وادئِ سوݨ "دا" ورتیندی ہے تے ادھی "نا" ورتیندی ہے-

دا	نا
اے اُس دا گھر ہے	اے اُس نا گھر ہے
میں سکول ویندا ہاں	میں سکول وینا ہاں
اساں لہور راہندے ہاں	اساں لہور راہنے ہاں

پیش' ُ' دی ورُت

اعواݨ کاری وچ پیش دی ورت وی اوندی ہک خاص تے نویکلی شئے ہے، ایں تو علاوہ اے شئے میان٘والیَّن سرائیکی اتے بہاولپور دی تحصیل حاصل پور اچ موجود ہے- لیکن میان٘والیَّن سرائیکی، اعواݨ کاری تے لموچڑی وچ پیش دی ورت وچ فرق ہے- لموچڑی تے اعواݨ کاری سرائیکی وچ پیش دا ورتاوا ہِکو طریقے نال ہے، اتے میان٘والیَّن سرائیکی وچ کُجھ ٻئے طریقے نال ہے- ایندی مثال اساں ہک ٹیبل دے زریعے ݙیدھے ہیں-

اعواݨ کاری سرائیکی	میان٘والیَّن سرائیکی	لموچڑی سرائیکی	ملتانی سرائیکی
میݙا موٹر سیکُل خراب ہے	میݙا موٹُر سیکُل خراب ہے -	میݙا موٹر سیکُل خراب ہے-	میݙا موٹر سیکل خراب ہے-
موٹر سیکل تے سکوٹر گھدی ون٘ڄ-	موٹُر سیکُل تے سکوٹر گھدی ون٘ڄ-	موٹر سیکل تے سکوٹر گھدی ون٘ڄ-	موٹر سیکل تے سکوٹر گھدی ون٘ڄ-
اللہ تیکو سُکھ صحت ڊیوے-	اللہ تیکوں/تیکو سُکھ صحُت ݙیوے	اللہ تیکوں سُکھ صحت ݙیوے-	اللہ تیکوں سُکھ صحت ݙیوے-
میݙا ہِک موٹر سیکُل تے چار سکوٹر ہِن-	میݙا ہِک موٹُر سیکُل تے چار سکُوٹُر ہِن-	میݙا ہِک موٹر سیکُل تے چار سکوٹر ہِن-	میݙا ہِک موٹر سیکل تے چار سکوٹر ہِن-

لؕ دا حرف

سرائیکی دے وچ: ٻ، ڄ، ݙ، ڳ، ݨ خاص الفاظ شمار تھیندے ہن لیکن اعواݨ کاری دے ٻہوں سارے علاقے اینجھے ہِن جتھاں"لؕ" وی ورتایا ویندے- اساں اگر وادئِ سون سکیسر کوں مرکز من گھنوں تاں، "تپے" دے علاقے توں گھن تے "ونہار" تائیں " لؕ"ورتایا ویندے- ونہار دے وچ وادئِ سون دا کجھ علاقہ تے ضلع چکوال دے کُجھ علاقے شامل ہِن- لیکن "لؕ" دا حرف مخصوص لفظاں وچ آندے، ایہ ہر لفظ کیتے کائنی استعمال تھیندا- میان٘والیَّن سرائیکی وچ اے لفظ نہیں استعمال تھیندا اتے نہ ہی میانوالی دے اعواݨکاری خطے وچ ورتایا ویندا ہے-

ل	لؕ
وال	والؕ
نال	نالؕ
کالا	کالؕا
دال	دالؕ
خیال	خیال
حال	حال
سال	سال
نسل	نسل
چبل	چبّلؕ
میانوالی	میانوالؕی

وادئِ سُوݨ سکیسر دا سرائیکی ڳاوݨ

وادئِ سُوݨ سکیسر دا ہِک سرائیکی ڳاوݨ، جیہرا علاقے دی خوبصورتی اتے سُن٘ڄاݨ دا ݙسیندے، اُوندے شعر تلے ݙِتے کھڑن:

سرائیکی ݙوھڑہ:

جیہڑے راٹھ سݙِیندِن بختاں وچ، اُوہا چھڈ ویندن صدمات اِچ

جݙاں سوچ توں ڈھیر عرُوج آوے، ڳھٹ راہندِن لوک اوقات اِچ

اُس دی منتاں دے ٻالے ݙِیوے، شالا جلدی جوان تھیوے

کیݙا سوہݨا عطا دا ماہی اے، سَنڳھ چُوں ݙِسدے جو پاݨی پیوے

ڳاوݨ:

مِٹھی چَّن سُوݨ میݙی، سوہݨے موڑ پہاڑیاں دے

جیندیاں نئیں بُھلدے، ݙُکھ وچھڑیاں یاراں دے

مِٹھی چَّن سُوݨ میݙی، کوئی ٻاویھ ڳِراں ماہیا

او ڄڳ تے توں جیویں، بندے چینی ناں ماہیا

مِٹھی چَّن سُوݨ میݙی، مِٹھے ٹیشن ڳِے ہاسے

ڈھول نہ تک پائی، اسّیں روندے رہے ہاسے

مِٹھی چَّن سُوݨ میݙی، میرا شہر ہڈالی آ

رو رو ہاری آں، توڑے ہُݨ تاں شکل ݙِکھا

مِٹھی چَّن سُوݨ میݙی، سوہݨا شہر خوشاب دا ہے

ماہی میݙا ٻہوں سوہݨے، جیویں پُھل گلاب دا ہے

مِٹھی چَّن سُوݨ میݙی، نڑواڑی ٻاغ آیا

مکھݨ مکئی ماہی نالے گندلا‌ں دا ساگ آیا

مِٹھی چَّن سُوݨ میݙی، چل چلیئے کَٹھوائی

تیریاں یاداں وِچ میکوں نیندر نئیں آئی

مِٹھی چَّن سُوݨ میݙی، سوڈھی دے نظارے نی

اتھے پئے وسدے ہِن میݙے سڄݨ پیارے نی

مِٹھی چَّن سُوݨ میݙی، میݙی سُوݨ دیاں جھیلاں

وے اُچے جِھکے رستاں چُوں، آ رل کے چُݨآں پیلاں

مِٹھی چَّن سُوݨ میݙی، سوہݨی بُھکھی، سوڈھی، کلیالاں

زندگی دے سفراں وِچ میں ہر دم تئیں نال آں

مِٹھی چَّن سُوݨ میݙی، کوئی شاہر کھبیکی اے

جھیل اوچھالی جئیں، نئیں دُنیا تے ویکھی اے

مِٹھی چَّن سُوݨ میݙی، جوہرآباد دی بس ماہیا

سامݨے ٻیٹھا رہ، نالے نِکا نِکا ہس ماہیا

مِٹھی چَّن سُوݨ میݙی، دادے ڳولڑے تے مین٘ہ آیا

میں بیمار پئی آں، ڈھولا پُچھݨ وی نئیں آیا

مِٹھی چَّن سُوݨ میݙی، نوشہرہ تے مردال اے

کدی میں اُجڑی دا نئیں پُچھیا ماہی حال اے

مِٹھی چَّن سُوݨ میݙی، باغے وچوں پُھل کھوواں

ہو دل میݙا آہدھا اے، اختر دی میں ہوواں

حوالے

https://www.facebook.com/101337994945620/videos/2143647379099556/

https://www.facebook.com/SoonValleyTours/videos/776854749494190/