ہائے مخلوطی، مختفی تے ملفوظی

ہائے مختفی، ہائے ملفوظی تے ہائے مُخلوطی یعنی ہائے ݙو چشمی۔ ہائے مخلوطی دے متعلق صرف نستعلیق رسم الخط ئِ چ اے اٹل قانون ئِ جو ہائے مخلوطی لکھیئے ڳئے کہیں وی لوظ دے آغاز ، درمیان یا اخیر ئِ چ اپݨی اصل مجرد صورت یعنی ’’ھ‘‘ وچ نھئیں لکھی ون٘ڄ سڳدی ۔البتہ اے کہیں ٻئے حرف تہجی نال مل کرئیں بݨائے ہوئے مرکب حرف تہجی (مثلا بھ، پھ، تھ وغیرہ) دی صورت ئِ چ لکھی ون٘ڄ سڳدی ئِ۔

ہائے مخلوطی ، مختفی تے ملفوظی دا درست استعمال

جتھوں تائیں ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی دی اخیری شکل یعنی ’’ہ، ، دا کہیں وی لوظ دے اخیر ئِ چ لکھت دا تعلق ئِ ساݙے لکھاری غلطی دے مرتکب تھیندن توڑے جو اے ڳالھ باب نمبر ۱ دے جز ۱۵تے ۱۶ ہیٹھ نشابر کر ݙتی ڳئی ئِ پر میں سمجھداں جو اڄاں وی کجھ تشنگی باقی رہ ڳئی ئِ۔ جیندا دور کرݨ ٻہوں ضروری ئِ تاں جو ساݙے لکھاری ولا ولا کہیں غلطی دے مرتکب نہ تھیون۔ ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی دیاں لکھت دے لحاظ نال ترے شکلاں ہوندئین۔

پراے ڳالھ واضح ہے جو ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی دیاں ابتدائی تے درمیانی شکلاں ہکو جھیاں ہن پر اخیری شکل دی لکھت ئِ چ فرق ئِ ۔ یعنی ہائے مختفی دی اخیر شکل ’’ ٓ ‘‘ تے ہائے ملفوظی دی ’’ ہہ ‘‘ ہے جݙاں جو اے ڳالھ وی سچ ئِ جو ہائے مخلوطی’’ ھ ‘‘ کوں ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی دی کہیں وی شکل وانگوں نھئیں لکھیا ون٘ڄ سڳدا تے اے ڳالھ وی مکدی پئی ئِ جو ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی دیں اخیری شکلیں کوں ہکو جھیاں لکھݨ سراسر غلط ئِ ۔ جݙاں جو ساݙے لکھاری انھیں ݙوہائیں شکلیں کوں ادل بدل کر ݙیندن سچ تاں اے ہے جو ہائے مختفی کُھل کرئیں نھئیں پڑھی ویندی یعنی اوندی اواز اتنی خفیف تے مدھم ہوندی ئِ جو اینکوں شعر دی تقطیع کریندئیں ہوئیں ہمیشاں حذف کر ݙتا ویندے جݙاں جو ہائے ملفوظی دی آواز بھرپور ہوندی ئِ تے اینکوں شعردی تقطیع کریندیئں ہوئیں حذف نھئیں کیتا ویندا۔ لہٰذا ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی دیں اخیری شکلیں کوں ادل بدل کر ݙیون نال اشعار دے اوزان متاثر تھیندن۔ شعری ادب دے لحاظ نال اے ڳالھ وݙی تکلیف دہ تے قابل گرفت ئِ۔^[١]

اڳی تیں ٹرݨ تو پہلوں ہک ٻئی ڳالھ دی وضاحت وی ضروری ئِ جیندے سمجھݨ نال ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی دی اخیری شکل دی لکھت دے اصولیں کوں جاݨݨ ئِ چ مدد ملسی او ڳالھ اے ہے جو حروف تہجی دیاں جوڑ دے لحاظ نال ݙو قسماں ہن۔

پہلی ونکی

پہلی ونکی انھیں حروف تہجی دی ہے جنھیں دے سرے بݨدن تے انھیںسرئیں کوں جوڑ کرئیں کوئی وی لوظ بݨاوݨ ئِ چ اسانی رہندی ئِ ۔ جنھیں حروف تہجی دے سرے بݨدن او مفرد حروف تہجی کجھ ایں ہن (ب، ٻ،پ،ت، ٹ، ژ، ج، ڄ، چ، ح، خ، س، ش ص، ض، ع، غ، ف، ق، ک، گ، ڳ، ل، م، ن ، ݨ، ہ، ی) انھیںحروف تہجی کوں جڑویں حروف تہجی آکھیا ویندے ۔

ݙوجھی ونکی

ݙوجھی ونکی انھیں مفرد حروف تہجی دی ہے جنھیں دے سرے نھئیں بݨدے بلکہ او کہیں وی لوظ دے شروع، درمیان یا اخیر ئِ چ اپݨی پوری شکل بر قرار رکھیندن جہڑے جو اے ہن ( ا، د، ڈ، ݙ، ذ، ر،ڑ، ز،ژ، ط، ظ، و) انھیںحروف کوں کٹویں حروف تہجی آکھیا ویندے انھیں کٹویں حروف تہجی وچوں ترے حروف ایجھئیں ہن جنھیں دی کہیں لوظ دے درمیان ئِ چ آوݨ سیتی شکل بدل ویندی ئِ او ترے حروف (د، ڈ،ذ) ہن۔ ہُن اتھاں ہائے مختفی (ہائے خفی الصوت )تے ہائے ملفوظی (ہائے جلی الصوت )دی اخیری شکل دی لکھت بارے کجھ اصول ݙتے ویندن تاں جو ساݙے لکھاریں کوں انھیںدی لکھت ئِ چ کوئی اشتباہ نہ رہوے تے او انھیںدی لکھت ئِ چ کہیں غلطی دے مرتکب نہ تھیون۔

ہائے مختفی دی اخیری شکل ’’ہ ‘‘آلے ݙو حرفی لوظ

ایجھیں جڑویں ݙو حرفی لوظ جنھیں دی اخیری ہائے ہوّز،

’’ ٓ‘‘دی آواز مدھم تے خفیف ہوسی تاں انھیںلوظیں دی اینہہ ’’ہ ‘‘کوں ہائے مختفی دی اخیری شکل ’’ ٓ ‘‘ نال لکھیا ویسی تے ہائے ہوز کن پہلوں آوݨ آلا حرف تہجی متحرک ہوسی یعنی (اوندے اتے یا تلے زبر ، زیر یا پیش ہوسی) مثال دے طور تے ،بِہ ، پِہ چِہ، سِہ ، کِہ، مِہ وغیرہ پہلی قسم دے اے لوظ عموماً حروف دیاں مختلف قسماں یعنی حروف جار، حروف اشارہ یا حروف تنکر وغیرہ ہوندین۔

ہائے ملفوظی دی اخیری شکل ’’ہہ ‘‘آلے ݙو حرفی لوظ

ایجھیئں جڑویں ݙو حرفی لوظ جنھیں دی اخیری ہائے ہوز ’’ہ‘‘ دی آواز بھرپور ہوسی تاں انھیں لوظیں کوں ہائے ملفوظی دی اخیری شکل ’’ہہ ‘‘نال لکھیاویسی اتھاں وی ہائے ہوز کن پہلوں آوݨ آلا حرف تہجی متحرک بفتح (یعنی صرف زبر نال) ہوسی مثلاً ٻہہ ،ٖبہہ ، سہہ، کہہ وغیرہ پر ایجھیں لوظ ہمیشاں مصادر کن بݨݨ آلے فعل امر ہوندن۔^[١]

کٹویں ݙو حرفی لوظ

کٹویں ݙو حرفی لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ ہائے ہوز دی ’’ہ ‘‘شکل آندی ئِ ایجھئیں کٹویں ڈو حرفی لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ ہائے ہوز دی مکمل شکل ’’ہ ‘‘آندی ء ِتاں وت اے ہائے ہوز توڑے جوغیر متحرک (ساکن) ہوسی پراینکوں شعر دی تقطیع ئِ چ ہائے مختفی وانگوں حذف نہ کیتا ویسی ۔ مثلاً دہ، ݙہ، رہ، وہ وغیرہ ۔

جڑواں حروف نال بݨئے ہوئے سہ حرفی لوظ

ایجھیں سہ حرفی لوظ جہڑے جو جڑواں حروف تہجی نال مل کرئیں بݨئے ہوون تے انھیں دے اخیر ئِ چ ہائے ہوز آ ون٘ڄے تاں وت جیکر ہائے ہوز کن پہلوں آوݨ آلے ݙوہیں حروف متحرک ہوون تے خاص کر ہائے ہوز نال جڑیا ہویا حرف تہجی متحرک بفتح (زبر آلا) ہووے تاں اخیری ہائے ہوز ہمیشاں ’’ہائے مختفی‘‘ ہوسی یعنی اونہہ لوظ دے اخیر ئِ چ ہائے مختفی دی ’’ ٓ ‘‘ شکل آسی ۔ مثال دے طور تے چھتہ ، بھتہ ، کھٻہ ، کچہ، مکہ ، دمہ وغیرہ ۔ پر ایجھیں سہ حرفی لوظ جنھیں دی اخیری ہائے ہوز کن پہلے آوݨ آلا حرف تہجی حرف علّت ’’ی‘‘ ہووے یا نون غنہ ہووے تاں وت ہائے ہوز دی ہائے ملفوظی آلی شکل ’’ہہ ‘‘لکھی ویسی مثال دے طور تے اُنہہ ، سُنہہ، مُنہہ، رِیہہ، وِیہہ، ایہہ وغیرہ ۔

اتھاں ہک ڳالھ سمجھݨ آلی ئِ جو جنھیں سہ حرفی لوظیں دے اخیر ئِ چ ہائے مختفی دی شکل ’’ ٓ ‘‘ آسی تاں وت شعر دی تقطیع ئِ چ یا تاں حذف کر ݙتی ویسی یا اوکوں قافیے دی مناسبت نال ’’ الف‘‘ ئِ چ تبدیل کر ݙتا ویسی ۔ تے اے الف وی ہمیشاں غیر متحرک ہوسی کیوں جو اے حرف علّت ئِ ۔جݙاں جو ایجھیں لوظیں ئِ چ ہائے ملفوظی ( بہہ ) بھرپور اواز نال آسی تے تقطیع ئِ چ شامل وی کیتی ویسی ۔

کٹویں حروف تہجی نال بݨئے ہوئے سہ حرفی لوظ

ایجھیں سہ حرفی لوظ جہڑے جو کٹویں حروف تہجی نال بݨئے ہوئے ہوسن پر انھیںدی ہائے ہوز کن پہلوں آوݨ آلا حرف تہجی کوئی ہک حرف علّت ہوسی (ا،و وچوں کوئی ہک) تاں او ہائے ہوز ملفوظی ڳݨی ویسی جیویں جو راہ، روہ، واہ، موہ، پوہ، ݙوہ وغیرہ ۔ جیکر حروف علت وچوں کوئی حرف نہ ہوسی تاں وت او ہائے ہوز مختفی ڳݨی ویسی ۔ مثلاً گرہ، درہ اݙہ ،ذرہ وغیرہ اے ڳالھ ضرور یاد رہوے جو ہائے مختفی تقطیع ئِ چ شامل نھئیں کیتی ویندی یعنی حذف کر ݙتی ویندی ئِ یا قافیئے دی مناسبت نال الف بݨاݙتی ویندی ئِ۔^[١]

تریجھا اصول

ایجھیں چار حرفی یا چار کن ودھ حروف تہجی کن مل کرئیں بݨݨ آلے لوظ جنھیں دی ہائے ہوز کن پہلا حرف متحرک بفتح (زبر آلا) ہوسی تاں او ہائے ہوز مختفی ڳݨی ویسی جے کݙۂیں او حرف غیر متحرک یا حرف علت ہوسی یا نون غنہ ہوسی تاں وت او ہائے ہوز ملفوظی شمار تھیسی ۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو جئیں لوظ دی ہائے ہوز کن پہلوں آوݨ آلی ’’وائو ‘‘ جے کر متحرک ہوسی تاں وت او ہائے ہوز مختفی ڳݨی ویسی جیکر او ’’وائو ‘‘ غیر متحرک ہوسی تاں وت اخیری ہائے ہوز ملفوظی ڳݨی ویسی مثال دے طور تے ۔

ہائے مختفی آلے لوظ:کینہ ، آمنہ ، پٹنہ، داݨہ، بہانہ، دہانہ ، گریہ، فدیہ، ذکیہ، شکیہ ، قریہ، گردہ، پہرہ ،اسوہ، کندہ ،چارہ، شکوہ، انڈہ، پردہ وغیرہ ۔
ہائے ملفوظی آلے لوظ:کینہہ ، مینہہ،شینہہ، ݙینہہ، ٻانہہ، دانہہ، کانہہ، ڄوانہہ، کریہہ، سڑیہہ، مریہہ ، دیہہ، شبیہہ، کریہہ، اینہہ، گروہ انبوہ ، شکوہ ، روہ ، ڳوہ، گواہ ، سپاہ، سیاہ ،پناہ ،بیاہ، واہ وغیرہ ۔

خلاصہ بحث

اینہہ ساری بحث دا لب لباب اے ہے جو :

ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی کوں کݙہیٔں ادل بدل یا خلط ملط نہ کیتا ون٘ڄے بعض اہل قلم ہائے ملفوظی دی اینہہ شکل ’’ لہہ‘‘ کوں ݙو ہائے ہوز (ہ+ہ) شمار کریندن جہڑی جو درست ڳالھ نھئیں۔ انھیںکوں شاید ایندی بھرپور آواز کن مغالطہ لڳے ورنہ اے ہک ’’ہ‘‘ ہے ایندا ثبوت اے ہے جو اینہہ ’’ہ‘‘ کوں تقطیع ئِ چ ہمیشاں ہک حرف تہجی دے برابر شمار کیتا ویندے ۔
ہائے ملفوظی کن پہلے آوݨ آلا حرف تہجی (چاہے او جڑواں ہووے یا کٹواں ہووے) ہمیشاں غیر متحرک ہوندے پر ݙو حرفی لوظ ئِ چ متحرک بفتح (زبر آلا) ہوندے تے عموماً او کہیں مصدر کن فعل امرہوندے ۔ ہائے ملفوظی شعر دی تقطیع ئِ چ ہک حرف تہجی ڳݨی ویندی ئِ۔
ہائے مختفی کن پہلے آوݨ آلا حرف تہجی (چاہے جڑواں ہووے یا کٹواں ہووے) ہمیشاں متحرک بفتح (زیر آلا) ہوندے جݙاں جو ݙو حرفی لوظ حروف دیاں قسماں وچوں کوئی ہک قسم ہوندی ئِ۔ مثلاً حروف جار، حروف اشارہ ، یا حروف تنکیر وغیرہ ۔ ہائے مختفی شعر دی تقطیع کریندئیں ہوئیں یا تاں حذف کر ݙتی ویندی ئِ یا قافیے دی مناسبت نال اینکوں الف ئِ چ تبدیل کر ݙتا ویندے ۔^[٢]