پنجابی نیشنلزم، کیموفلاج تے ما ٻولی دا سوال

(لکھت، شاکا ہاری)

"نقالی ہک طرانح دی لُکا چَھپی ہے۔۔۔۔۔۔ ایندا مقصد اپݨے ماحول تے پچھوکڑ سنواں تھیوݨ نئیں ہوندا بلکہ ݙٻ کھڑب تھیوݨ ہوندے۔ ہک اینجھا ݙٻ کھڑٻ تھیوݨ جینویں جو جنگ اچ اپݨے مخالف کوں دھوکہ ݙیوݨ کیتے کیموفلاج کیتا ویندے۔" جیکوئس لاکان (فرانسیسی سائیکالوجسٹ)

نقالی جیوݨ دا ہک وݙا ہُنر تے ڈھنگ ہے۔ جئیں ویلھے ایں ہُنر تے فن کوں کیموفلاج کرݨ کیتے ورتیا ونڄے تاں ایندا مقصد خطرناک تھی ویندے۔ کیموفلاج اچ اپݨے مخالف کوں نظر یا سمجھ دا دھوکہ ݙیوݨ مطلوب ہوندے تاں جو اوندی صحیح سُنڄاݨ دی صلاحیت بیکار تھی ونڄے۔ شاید اے ہوند تے نظر سمجھ دے وچالے کئی اینجھی وتھ ہے جیڑھی کیموفلاج بݨدی ہے تے جیندے بارے شاعر لکھے "جو نظردے او ہوندا نئیں، جو ہوندے او نظردا نئیں۔"

اَڄ ساکوں پنجابی سُنڄاݨ (تے قوم پرستی) دی ہک ننویں لہر اُٹھدی نظردی پئی ہے۔ کم از کم سوشل میڈیا تے ما ٻولی دے ݙینہہ سانگے تاں ایہوݙسدے۔ سرائیکی پنجاب دے تاریخی ہمسائے ای نئیں بلکہ انہیں دا شریکا وی ہِن۔ ایں رشتے موجب سرائیکیں کیتے لازم ہے جوایں ننویں پنجابی لہر دی درست سُنڄاݨ کرن۔ ایں درست سُنڄاݨ کیتے ایں سوال دا جواب ڳولݨ لازمی ہے جو پنجابیں دی اکثریت اچ اپݨی ٻولی تے اوندے نال جُڑی لسانی قوم پرستی دی تھوڑ (کمی) دیاں کیا وجوہات ہن؟

کہیں وی قومیتی گروہ اچ اپݨی ٻولی دی سُنڄاݨ تے اوندے نال جُڑے (لسانی) نیشنلزم دی کمی دے ݙو ای وݙے کارݨ تھی سڳدن۔ ہک تاں اے جو اوں قومیتی گروہ اچ اینجھے معاشی، سماجی تے سیاسی لوازمات دی تھوڑ (کمی) ہے جیڑھے اڄوکے جدید دور اچ قومیتی سُنڄاݨ دا تل ٻدھیندن۔ کُجھ ݙہاکیں پیلھوں تے کہیں حد تائیں اڄ وی سرائیکیں دا ایہو کیس ریہہ ڳئے۔

برٹش کالونئیلزم کنیں گھن اڄ تائیں سرائیکی سیاسی تے انتظامی خود مختیاری کنیں محروم آندے پئین۔ ایندے نتیجہ اچ تعلیم، آمد و رفت دے ذریعے، چھاپے خانے، اخبار تے منڈی، غرض ہر اینجھی شے جیڑھی قومیتی شعور تے سُنڄاݨ بݨاوݨ اچ مددگار تھیندی ہے، او سرائیکی وسیب تے وَسوں اچ ٻہوں ہولیں ہولیں آئی ہے تے آندی پئی ہے۔ جینویں جینویں اے لوازمات آندے ڳئین، اُویں اُویں سرائیکی قومیتی سُنڄاݨ وی وَدھدی ریہی۔

پنجاب دا اینجھا معاملہ اُکا نئیں ریہا۔ پچھلی کئی صدیں کنیں پنجابی ایں خطہ دی سیاسی تے معاشی طاقت ہن۔ اُنہیں دی اے طاقت برٹش کالونئیلزم دے دور اچ ودھیک سکہ بند تھئی ہے۔ ہک پاسوں او برٹش انڈین آرمی وچ وݙی تعداد اچ بھرتی تھی مصر کنیں گھن پیرس دے محاذ تائیں برطانوی کالونئیلزم / امپیریلزم دی ہر جنگ بھڑدے ریہن۔ برطانوی راج دوران پنجابیں کوں ننویں کینال کالونیاں اچ کروڑاں ایکڑ زمین دی الاٹمنٹ تھئی تے اڄ وی تھیندی پئی ہے۔ وادی سندھ اچ جو تھولا ٻہوں صنعتی تے تجارتی ودھارا تھیا، اوندا مرکز وچ پنجاب ای ریہا۔ تخت لاہورآپ ہک سیاسی، تعلیمی، تے تہذیبی مرکز دی حیثیت گیدھی۔

وت پنجابیں دی اکثریت اچ اپݨی ما ٻولی دی سُنڄاݨ تے لسانی قوم پرستی دی تھوڑ (کمی) کیوں ریہی؟ کیا وجہ ہے جو پنجابی مُسلمان، پاکستانی، لبرل تے ترقی پسند ہووݨ دی سُنڄاݨ تاں ورتیندے ریہن پر پنجابی ہووݨ دی سُنڄاݨ دے نیڑے نئیں ڳئے؟ جے اساں پنجابی سُنڄاݨ دی ایں تھوڑکوں نقالی دی کیموفلاج سٹریٹجی یا ݙب کھڑب تھیوݨ نال جوڑؤ تاں ممکن ہے ایں سوال دا جواب سوکھا تھی ونڄے۔ ݙوجھے لفظیں اچ اساں اینکوں ہووݨ تے نظرݨ دی ہک وتھ سمجھوں جیڑھی جو ہر کیموفلاج دا لازمی نتیجہ ہوندی ہے۔

کوئی وی قومیتی گروہ ہووے، اوندے کیتے سیاسی تے معاشی طاقت دا حصول ڳوڑھی اندرونی سانجھ مُتوں ممکن ای نئیں ہوندا۔ اے دلیل جو اینجھی ہمہ گیر طاقت دے پچھوں پنجابیں دیاں انفرادی صلاحیتاں ہن، ہک چٹا کوڑ ہے۔ فرد سماج کنیں ٻاہرو ککھ کُلنجر ہوندن۔ فرد دی صلاحیت تے مفاد دے ودھارے کیتے ہک گروہی سانجھ چاہیدی ہے جیندی اڄوکے دور اچ سُنڄاݨ ٻولی تے اوندی نال جُڑے نیشنلزم دی صورت اچ تھیندی ہے۔

آکھݨ میں اے چاہنداں جو اڄ تائیں پنجابی ٻولی دی سُنڄاݨ تے لسانی قوم پرستی دے نہ نظرݨ یا ݙسݨ دا اے مطلب نئیں جو پنجابیں اچ نیشنلزم دی کوئی تھوڑ ہے۔ اے ہک غائب حاضر جہیاں معاملہ ہے جیندے اچ نہ ہووݨ ہک ہووݨ بݨ ویندے۔

وت اڄ کیوں ایتلے زور و شور نال پنجابی دانشوریں اچ ما ٻولی تے اوندی سُنڄاݨ کوں نُشابر کرݨ دی لوڑھ پئے ڳئی ہے؟ کیا اے کوئی ٻیا ننواں کیموفلاج یا نظر دا دھوکا تاں نئیں؟ ہک اینجھا نظر دی دھوکا جیندا مقصد خواجہ غلام فرید تے مولوی لطف علی کوں پنجابی بݨاوݨ شامل ہووے۔ روہی، تھل تے دامان دے واسیں کوں اویں ڈدھ اچ پاوݨا ہووے جیویں ٻاریں دے ڄٹیں نال پیلھوں تھی چُکے۔

کاش اینویں نہ ہووے۔

اتھاں نقالی لفظ دا خاص مطلب انگلش دی ٹرم یا اصطلاح mimicry ہے۔ ایں ٹرم یا تصور دے علمی طور گھنیرے ورتارے ہن۔ مثال کیتے بائیولوجی اچ ݙٹھا ویندے جو کیویں جانور نقالی کوں سگنلز یا اشارے بݨا شکار دوران ورتیندن۔ انسانیں دے جیوݨ اچ تاں نقالی دا ہُنر تے فن اُتم ہے۔ چھوٹے ٻالیں دی ساری پیلھی سکھت نقالی تے کھڑی ہے۔ افلاطون شاعری کوں نقالی نال جوڑے۔ اینتھروپولوجی ݙسیندی ہے جو کیویں قدیم جادو ٹوݨے دی رسم دے پچھوں نقالی دی سائنس تے فن کھڑے۔ انیویں ساݙے کلچر تے آرٹ دا کیڑھا حصہ ہے جیندے اچ نقالی دا عمل دخل نئیں ہوندا۔ سیاست تے جنگ اچ ایں نقالی دا وݙا اظہار کیموفلاج دی صورت اچ تھیندے۔

کالونئیلزم دے پچھوکڑ اچ نقالی تے کیموفلاج کرݨ دیاں کئی علمی بحثاں ہن جیڑھیاں جیکوئس لاکان تے فرانز فینن کنیں شروع تھی ہومی بھابھا دے لکھتیں تائیں کھنڈیاں ہویاں ہن۔ جتھاں فینن فرانز کالے بندے دی گورا بݨن دی نقالی کوں غلامی دی ہک نفسیاتی وݨت نال جُڑیندے تاں ہومی بھابھا اینکوں کالونائزڈ دی ہک کھیݙ پلٹاوݨ (subversion) دی کرت تے نتیجے دے طور ݙیہدے۔ اتھاں اساں انہیں علمی بحثیں کوں چھوڑیندے پئے ہئین تاں جو ہتھیکے مسئلے دی ہک سدھی سیاسی تفہیم تھی سڳے۔