نواب محمد بہاول خان دوم عباسی

Saraiki

Coat of arms of State of Bahawalpur

Flag of State of Bahawalpur

نواب محمد بہاول خان دوم (1752 تا 1809ء) ریاست بہاولپور دے چوتھے نواب ہن۔ انہاں نے ریاست تے 37 سال حکمرانی کیتی۔ انہاں سالاں اچ زیادہ تر وقت بیرونی حملیاں دا مقابلہ کرݨ اچ گزارا۔ بالآخر انہاں سالاں اچ ریاست کوں وسعت وی ملی۔ نواب بہاول خان دوم نے اپݨے پچھوں ست بیٹے چھوڑے جنہاں اچ ݙوجھے بیٹے عبد اللہ خان (نواب صادق محمد خان دوم) جانشین منتخب تھئے۔

ڄم

نواب محمد بہاول خان دوم دی ولادت 1752ء اچ تھئی۔ نواب محمد بہاول خان دوم دا اصل ناں جفعر خان ہے۔ آپ دے والد دا ناں فتح خان ہئی جیہڑے نواب صادق خان اول دے بیٹے ہن۔ نواب بہاول خان دوم عین اونہی روز پیدا تھئے جݙݨ نواب مبارک خان دے سب توں وݙے دشمن نورمحمد کلہوڑا دی موت دی خبر ریاست اچ پہنچی ۔ ایں اتفاق دی وجہ توں ایندی پیدائش کوں مبارک خیال کیتا ڳیا تے نواب نے اونکوں گود اچ گھن گھدا تے اوندی پرورش کیتی۔

شجرہ نسب

نواب آف بہاولپور حضرت عباس بن عبد المطلب دے خاندان توں ہن انہاں دا شجرہ نسب کجھ ایویں ہے:

محمد بہاول خان دوم بن نواب فتح خان اول بن نواب صادق محمد خان اول بن نواب مبارک خان اول بن بہادر خان دوم بن فیروز یا پیروج خان بن امیر محمد خان دوم بن بھکھر خان دوم بن بہادر خان بن بھکھر خان بن ہیبت خان بن امیر صالح خان بن امیر چندر خان بن داؤد خان دوم بن بن محمد خان بن محمود خان بن داؤد خان بن امیر چنی خان بن بہاءاللہ عرف بھلا خان بن امیر فتح اللہ خان بن سکندر خان بن عبد القدر یا قاہر خان بن امیر اِبان خان بن سلطان احمد ثانی بن شاہ مزمل بن شاہ عقیل بن سلطان سہیل بن سلطان یاسین بن احمد المستنصر باللہ الثانی بن الظاہر بامر اللہ بن الناصر لدین اللہ بن ابو محمد الحسن المستضی بامر اللہ بن المستنجد باللہ بن المقتفی لامر اللہ بن المستظہر باللہ بن المقتدی بامر اللہ بن القائم بامر اللہ بن القادر باللہ بن المقتدر باللہ بن المعتضد باللہ بن الموفق باللہ بن المتوکل علی اللہ بن المعتصم باللہ بن ہارون الرشید بن المہدی باللہ بن ابو جعفر المنصور بن محمد بن علی بن عبداللہ (رضی اللہ عنہ) بن عباس بن عبد المطلب (رضی اللہ عنہ)۔

دستار بندی

نواب مبارک خان دوم دی وفات دے بعد نواب دے بھائی فتح خان دے بیٹے جعفر خان کوں حکمرانی کیتے نامزد کیتا ڳیا۔ آپ دی دستار بندی مورخہ 4 ربیع الثانی 1186ھ بمطابق 1772ء اچ تھئی۔ اوں وقت انہاں دی عمر ویہہ سال ہئی تے انہاں نے محمد بہاول خان دوم دا لقب اختیار کیتا۔

ملتان دی مدد

1771ء اچ جھنڈا سنگھ نے ملتان کوں فتح کرݨ دی کوشش کیتی تے جݙݨ صوبہ دار حاجی شریف بیگ تگلو نے بہاولپور توں مدد منگی تاں داؤد پوترا افواج ملتان دی طرف ودھے تے سکھاں کوں روکا۔ تاہم اڳلے سال (1772ء) جھنڈا سنگھ بھنگی نے حاجی شریف توں ملتان چھک گھدا تے پنج سال بعد شجاع آباد دے حاکم شجاع خان نے اوندی بازیابی کیتے نواب دی مدد چاہی۔ چنانچہ نواب ہک فوج گھن کے شجاع آباد ڳیا، جتھوں شجاع خان دے ہمراہ پیش قدمی کر کے ملتان کوں محاصرے اچ گھدا (1777ء)۔ 23 روز دے محاصرے دے بعد اتحادی 8 ذوالحج کوں قلعے اچ داخل تھئے، تمام جنگیاں کوں تہ تیغ کیتا تے شہر کوں لٹا۔ تݙانہہ داود پوترا افواج واپس بہاولپور آ ڳئے لیکن جلد ہی بھنگیاں کوں لاہور توں کمک آ ونڄݨ دے باعث نواب ملتان دا قبضہ برقرار نہ رکھ سڳا۔

شہنشاہ دلی ولوں خطاب

1195ھ بمطابق 1760ء اچ شہنشاہ دہلی شاہ عالم ثانی نے سید کاظم علی خان بارا کوں ہک فرمان ݙے کے نواب دے کول بھیڄا جیندے اچ انہاں کوں کچی دا انتظام چلاوݨ دا اختیار تفویض کیتا ڳیا۔ ایندے علاوہ گراں بہا خلعتیں وی بھیڄے۔ شہنشاہ نے انہاں کوں رکن الدولہ نصرت جنگ حافظ الملک دا خطاب عطا کیتا۔

ریاست اچ وسعت

نواب شادی دے ذریعے رشتے قائم کر کے اپݨے علاقیاں اچ وسعت ݙیوݨ دا قائل ہئی۔ ایں کیتے اوں نے 1780ء اچ خیر محمد خان پیر جاݨی دی بیٹی دے نال خیر پور نورنگا (نورنگا واہ سمیت ) تے 1782ء اچ احمد خان پیر جاݨی دے بیٹے محبت خان دی بیٹی دے جہیز اچ احمد پور ایسٹ / شرقیہ (قطب واہ سمیت) حاصل کیتا۔ اوں نے پرگنہ جتوئی (ہݨ ضلع مظفر گڑھ اچ ہے) تے قبضہ ڄما گھدا تے سہراب خان مہر کوں اوندا کاردار تعینات کیتا۔ 1790ء تک دریائے سندھ، اُچ دے مقام تے چنانہہ نال ملدا ہئی۔ اوں نے دریائے سندھ دا رخ مغرب دی طرف موڑا تے تݙانہہ توں ایہ اپݨے موجودہ رستے اچ وہندا پئے۔ ایں تبدیلی دے باعث موجودہ ضلع مظفر گڑھ دا جنوبی حصہ نواب دی جارحیت دی زد اچ آ ڳیا تے اوہ سیت پور دے مخدوماں توں علی پور، شہر سلطان ، سیت پور تے خیر پور دیہات چھکݨ دے قابل تھی ڳیا۔ 1784ء اچ اوں نے حامی اختیار خان کولوں شیداݨی گاؤں (ہݨ خان بیلہ پیش کاری اچ) فتح کیتا۔ نواب نے 1790ء تے 1800ء دے درمیان آرائیں ، کنجهر ، کوران ، مہرا ، اسیری تے تر نڈ تعلقے (موجودہ مظفر گڑھ تحصیل جنوب مغربی حصہ) وی ڈیرہ غازی خان دے حاکم توں فتح کیتے۔ تحصیل علی پور علاقہ دے نال اوہ کچی جنوبی دے ناں نال ڄاݨے ویندے ہن، جبکہ شمالی حصہ شمالی کچی سݙیندا ہئی جیندے تے تھل دے نواباں دا قبضہ ہئی۔

قلعیاں دی مرمت

1198ھ بمطابق 1783ء اچ نواب نے ونجھروٹ قلعے دی مرمت و توسیع کروائی تے اونہی سال دراوڑ توں 24 کوس جنوب اچ ہک قلعہ تعمیر کروایا جیندا ناں خان ڳڑھ رکھا تے حکم ݙتا کہ مال تجارت (جیہڑا موج ڳڑھ دے راستے ریاست توں برآمد کیتا ویندا ہئی) ہݨ دے بعد براستہ خان ڳڑھ بھیڄا ویسی۔

شاہ کابل، تیمور شاہ دا حملہ

1200ھ بمطابق 1785ء اچ تیمور شاہ نے سردار مددخان درانی کوں سندھ فتح کرݨ بھیڄا لیکن عبدالنبی کلہوڑا، نور محمد خان معروفانی ، خدا بخش خان تے خیر پور دے دیگر رئیساں نے اونکوں ترغیب ݙیوائی کہ بہاولپور تے فوج کشی کرے۔ چنانچہ نواب نے دراوڑ اچ فوج تعینات کیتی تے ارلاݨیاں ، گھنوراݨیاں تے دیگر داؤد پوتریاں دی مدد نال چولستان دے قلعیاں کوں مستحکم بݨایا۔ بہاولپور پہنچݨ تے مددخان نے شہر کوں لٹا تے عمارتاں کوں زمین دے برابر کر ݙتا۔ تݙانہہ اوں نے دراوڑ دے خلاف ہک فوج روانہ کیتی لیکن نواب نے فضل علی خان ٻالاݨی دی زیر قیادت ہک دستہ ݙے کے بھیڄا تے اونکوں شکست فاش ݙتی ۔ اوں شکست توں برانگیختہ مدد خان بذات خود دراوڑ دی طرف ودھا لیکن پچھوں ہٹݨ تے مجبور تھیا تے سندھ چلا ڳیا۔ ترئے سال بعد تیمورشاه بنفس نفیس خان ڳڑھ ڳیا تا کہ سندھ اچ معاملات کوں قاٻو اچ گھنا سڳے ۔ مندھاݨی تے معروفاݨی داؤد پوتریاں نے ایں موقعے توں فائدہ چا کے اونکوں نواب دے خلاف بھڑکایا تے بہاولپور تے قبضہ کرݨ دی تحریک ݙیوائی۔ طاقت ور درانی حکمران دا مقابلہ کرݨ دی قابلیت نہ رکھݨ والے نواب نے دوبارہ بہاولپور چھوڑ کے دراوڑ پناہ گھن گھدی۔ تیمور شاہ نے جݙݨ دراوڑ تے قبضہ ڄما گھدا تاں نواب سردار ڳڑھ تے ونجھروٹ چلا ڳیا۔ تیمور شاہ نے شاہ محمد خان بدوزئی دی زیر قیادت ہک رجمنٹ دراوڑ اچ تعینات کر ݙتی لیکن تورانیاں نے کابل اچ شورش بپا کر ݙتی ہئی ، لہذا تیمور شاہ جلد از جلد اتھوں وںڄݨ تے مجبور تھءا۔ حالیی اوہ ڈیرہ غازی خان توں زیادہ دور نہ ڳیا ہئی کہ اونکوں پتہ چلا کہ نواب بہاول خان دوم نے دراوڑ والے دستے کوں زیر کر کے بہاولپور واپس حاصل کر گھدے۔ کابل واپس آوݨ پر تیمور شاہ نے صاحب زادہ مبارک خان کوں بطور یرغمال اپݨے نال گھن گھدا ہئی تے دراوڑ قلعے دی شکست دی خبر سݨݨ تے نہ صرف اونکوں کوئی نقصان پہنچاوݨ توں اجتناب کیتا بلکہ سربلند خان دے خطاب نال وی نوازا تے عنایات دی بارش کر ݙتی، نیز ہک فرمان دے ذریعے ریاست بہاولپور جاگیر اچ ݙے ݙتی۔ ایں پالیسی دے ذریعے تیمور شاہ شہزادے کوں اوندے پیو دے خلاف کرݨا تے عباسی طاقت کوں کمزور بݨاوݨا چاہندا ہئی لیکن نواب نے شہزادے دی واپسی تے از راه احتیاط اونکوں قیدی بݨا گھدا تے ول پنجند پار کر کے ڈیرہ غازی خان تے حملہ کیتا تے ملتان دے صوبہ دار دے ماتحت علاقے دا بہت وݙا حصہ قبضے اچ گھن گھدا۔ اوں نے قلعہ ڈیرہ غازی خان دا محاصرہ وی کیتا، انہاں داؤد پوتریاں کوں بچایا جنہاں کوں تیمور شاہ نے اتھاں قید کر رکھا ہئی تے بہاولپور توں اوندی گھنائی ہوئی توپ واپس حاصل کیتی۔

مخدوم حامد گنج بخش دے حملے

اُچ گیلانی دے مخدوم حامد گنج بخش نے نواب دے خلاف کلہوڑیاں دی اشتعال انگیزی اچ آ کے مندھاݨی تے معروفاݨی قبائل دے شورش پسند سرداراں دے نال ڳٹھ جوڑ کر گھدا تے نواب دے علاقیاں اچ امن برباد کرݨ دے کوششاں دا ارادہ ٻدھا، نیز ڈاکواں دے ذریعے احمد پور ایسٹ دے علاقہ اچ لٹ مار کروائی ۔ تاہم ، اوہ اوندے بعد دی کارروائیاں توں پاڳل معلوم تھیندے۔1797ء اچ اپݨے رشتہ داراں دی رضامندی نال نواب نے اونکوں قید کرݨ دا تہیہ کر گھدا۔ اوں نیت دی خبر ملݨ تے مخدوم بھڄ کے ڳڑھی اختیار خان چلا ڳیا تے بیکانیر دے راجا سورت سنگھ ، صوبہ دار ملتان نواب مظفر خان تے شاہ کابل زمان شاه توں مدد منگی۔ تاہم، اڳلے سال نواب نے اونکوں پکڑ کے اوندے ہی دیوان خانہ اچ قید کر ݙتا لیکن اوہ جلد ہی فرار تھی ڳیا تے رام کلی دے قلعے (اچ تے ڳوٹھ چنی دے درمیان) اچ پناہ گھدی۔ اتھوں اوہ احمد پور ایسٹ دے نواح اچ لٹ مار دے کارروائیاں کرݨ لڳا۔ جݙ مخدوم حامد بخش ، نواب دے خلاف جنگ آزما ہئی تاں خدا بخش خان نے بغاوت کر ݙتی۔ اوں نے کہراݨی ، جماݨی ، طیباݨی ، حسناݨی ، ارسلاݨی تے معروفاݨی داود پوتریاں دے نال مل کے سازش کیتی تے بیکانیر دے راجا صورت سنگھ کوں وی ریاست تے حملہ کرݨ تے مائل کیتا۔ 1799ء اچ اوہ شہزادہ مبارک خان کوں دراوڑ توں کڈھݨ اچ کامیاب تھئے تے اونکوں اپݨے نال بغاوت اچ ملایا تے 20 جمادی الثانی کوں بہاولپور دا حکمران ہوݨ دا دعوی کر کے اپݨی دستار بندی کروائی۔ تݙانہہ اوں نے کرم خان ارباݨی تے حاجی خان مندهاݨی نال رابطہ کیتا تے انہاں نے نواب تے حملے اچ ساتھ ݙیوݨ دا وعدہ کر گھدا۔ خدابخش خان نے شہزادہ مبارک خان، داؤد پوترے تے بیکانیر دی افواج دے نال جلد ہی بہاولپور توں ݙو میل دور مسیتاں باغ اچ پڑاؤ سٹا تے تݙانہہ مخدوم حامد گنج بخش وی انہاں دے نال آ ملا۔ نواب نے صاحب زادہ عبد اللہ خان (نواب صادق محمد خان دوم ) کوں باغیاں دے خلاف بھیڄا تے 19 رمضان کوں انہاں کوں شکست ݙتی۔ خدا بخش خان تے شاہزادہ مبارک خان بچ کے بیکانیر چلے ڳئے تے مخدوم و داؤد پوترا خوانین وی بھڄ ڳئے۔ تاہم، اڳلے سال خدا بخش خان تے صورت سنگھ نے دوبارہ بہاولپور تے دھاوا ٻولا ۔ انہاں نے 1801ء اچ ولھر قلعہ گھدا تے پھولرا، میر ڳڑھ، موج ڳڑھ تے مروتمٹ جلد ہی یکے بعد دیگرے راجا دے مطیع تھی ڳئے ۔ اوہ تے خدا بخش خیر پور دی جانب ودھے تے نواب نے عبدالله خان کوں انہاں دے خلاف روانہ کیتا لیکن ݙوہاں طرف دے خیر خواہواں نے مداخلت کیتی تے صورت سنگھ جنگ اچ اپݨے اخراجات دا زرتلافی وصول کرݨ دے بعد واپس چلا ڳیا۔

سکیاں دا اجراء

1217ھ بمطابق 1802ء ااچ نواب نے کابل دے شاہ محمود ( جیں نے اونکوں گراں بہا خلعتاں تے مخلص الدولہ دا خطاب ݙتا) دی اجازت نال بہاولپور اچ ہک ٹکسال کھولی تے سونے، چاندی و ترامہے دے سکے ڈھالے جنہاں تے ایہ عبارت کندہ ہئی، ہمایوں شاہ محمود تے دارالسرور بہاولپور، ایں توں قبل ریاست دا اپݨا کوئی سکہ نہ ہئی۔

حاجی خان مندهاݨی دی بغاوت، جنرل احمد خان نورزئی دی یلغار

1217ھ بمطابق 1803ء اچ ڳڑھی اختیار خان دے رئیس حاجی خان مندهاݨی نے گڑبڑ پیدا کیتی تے شجاع الملک نے احمد خان نورزئی کوں اوندی سرکوبی کیتے بھیڄا۔ احمد خان نورزئی نے دریائے سندھ پار کیتا تے ساہنووالا و نوشہرہ دے قلعیاں تے قبضہ کیتا۔ اگرچہ حاجی خان نے اظہار اطاعت کر ݙتا لیکن نواب احمد خان نورزئی نے اوندے ماتحت علاقیاں دا الحاق کر گھدا تے صرف اوندے علاقے دا غیر مفتوحہ حصہ ہی چھوڑا۔ 1804ء اچ تیمور شاہ دا پنجواں بیٹا شاه شجاع الملک ڈیرہ دے امور سلجھاوݨ کیتے دریائے سنده دی جانب ودھا تے مخدوم حامد بخش ، فضل علی خان ہالاݨی، اسلام خان کہرائی تے حاجی خان مندهاݨی، نواب احمد خان نورزئی دے خلاف شکایات دے نال راجن پور اچ اوندے منتظر ہن۔ انہاں نے اصرار کیتا کہ انہاں دے مفتوح علاقے نواب توں واپس گھدے ونڄن ۔ شجاع الملک نے احمد خان نورزئی کوں انہاں علاقیاں دا نواب بݨایا تے لیکن احمد خان نورزئی جلد ہی کابل واپس آیا تے حاجی خان کوں اپݨی بے وفائی دا خمیازہ بھگتنا پیا، کیونکہ احمد خان نے ڳڑھی اختیار خان دا محاصرہ کرݨ کیتے ہک دستہ روانہ کیتا۔ محاصرے توں ہیبت زدہ حاجی خان مندهاݨی نے رضامندی ݙے ݙتی کہ اختیار واہ توں مشرق دی طرف اوندے علاوہ علاقہ نواب احمد خان نورزئی دی اقلیم اچ شامل کر ݙتا ویسی تے صرف مغربی طرف دا علاقہ اوندے کول رہسی۔ بایں ہمہ 1806ء اچ حاجی خان نے فضل علی خان ٻالاݨی تے قادر بخش خان کہرانی نے دوبارہ بغاوت کر ݙتی تے 14 محرم کوں سردارڳڑھ تے قبضہ کر گھدا، جیندے تے نواب احمد خان نورزئی نے ناصر خان گورگیج تے فتح محمد خان غوری دی زیر قیادت ہک فوج بھیڄی تاکہ ڳڑھی اختیار خان تے حملہ کیتا ونڄ سڳے۔ 21 محرم کوں تھیوݨ والی لڑائی اچ باغیاں نے خود کوں قلعے اچ بند کر گھدا۔ طویل محاصرے دے بعد نواب دے کمانڈراں نے ڳڑھی اختیار خان دے بالمقابل ہک قلعہ تعمیر کیتا تے اوندا ناں فتح ڳڑھ رکھا۔ 20 ربیع الثانی کوں اوں قلعے توں توپاں نے ڳڑھی اختیار خان تے ایں قدر زبردست گولہ باری کیتی کہ محصورین صلح دی بات چیت کرݨ تے من ڳئے تے نواب نے انہاں تے درج ذیل شرائط عائد کیتے:

1. حاجی خان مندهاݨی ، اوندے بیٹے تے بھائی پیش تھی کے اظہار اطاعت کریسن۔
2. ڳڑھی اختیار خان دے قلعے دی ہک دیوار بالکل مسمار کر ݙتی ویسی۔
3. حاجی خان جنگ دے زرتلافی دے طور تے ݙو لاکھ روپے ادا کریسی۔
4. اوندے پتراں اچوں ہک نواب دے دربار اچ بطور یرغمال رہسی۔
5. ڳڑھی اختیار خان دا کاردار تعینات کرݨ دا اختیار نواب دے کول رہسی تے اوندے حصولات مساوی تقسیم تھیسن۔

حاجی خان نے شروع اچ تاں انہاں شرائط کوں مسترد کر ݙتا لیکن انجام کار ناصرخان نے اونکوں پکڑ کے فتح ڳڑھ دے قلعے اچ قید کر ݙتا۔ فضل علی خان ٻالاݨی تے دیگر سرداراں نے میدان جنگ چھوڑ ݙتا تے 29 رمضان کوں ناصر خان نے ڳڑھی اختیار دے قلعے کوں زمین دے برابر کیتا تے ول احمد پور ایسٹ / اشرقیہ احمد خان نورزئی دے ناں کر ݙتا تے واپس آ ڳیا۔ ایویں ڳڑھی اختیار دا علاقہ نواب احمد خان نورزئی دی اقلیم اچ شامل تھی ڳیا۔

تاج برطانیہ نال تعلق دی ابتدا

1808ء اچ مسٹر الفنسٹن کابل ویندے ہوئے ریاست توں گزرا تے نواب صاحب نے ایں موقعے توں فائدہ چا کے بہاولپور تے برطانوی حکومت دے درمیان پہلا معاہدہ کیتا۔

وفات

نواب محمد بہاول خان دوم نے یکم رجب 1224ھ بمطابق 1809ء اچ وفات پاتی۔ اوں وقت نواب صاحب دی عمر 57 سال ہئی تے انہاں نے 37 سال خوش حال دورحکومت ݙٹھا۔

اولاد

1. واحد بخش خان ( مبارک خان)
2. عبد الله خان (نواب صادق محمد خان دوم)
3. خدایار خان
4. ناصر خان
5. فیض محمد خان
6. قادر بخش خان
7. حاجی خان

انہاں اچوں نواب صادق محمد خان، پیؤ دے جانشین تھئے۔