میثاقِ مدینہ

حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے مدینہ ہجرت دے بعد اتھوں دی آبادی (خصوصاً یہود) دے نال ہک معاہدہ کیتا جیہڑا میثاق مدینہ دے ناں نال مشہور ہے۔ ایہ پہلا بین الاقوامی تحریری معاہدہ ہے۔ بعض مورخین میگنا کارٹا کوں پہلا بین الاقوامی معاہدہ قرار ݙیندن حالانکہ میثاق مدینہ 622ء اچ تھیا جبکہ میگنا کارٹا 600 سالاں بعد 1215ء اچ انگلستان دے شاہ جان اول دے زمانے اچ تھیا۔

میثاق مدینہ اچ 53 دفعات شامل ہن۔ ایندی سب توں اہم خصوصیت ایہ ہئی کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے یہود کولوں اپݨی سیادت تسلیم کرائی جیہڑے صدیاں توں مدینے دی سیادت کریندے پئے ہن۔

نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی آمد دے وقت مدینہ وچ ترئے یہودی قبائل بنو قینقاع، بنو نضیر تے بنو قریظہ ہن۔

معاہدے دی وجوہات

میثاق مدینہ دی اہم وجوہات ایہ ہن:

1. مسلماناں دی آمد توں قبل یا مدینہ وچ اسلام دی روشنی توں قبل یہودی شہر دے تمام معاملات تے چھائے ہوئے ہن۔ سیاست، اقتدار، معیشت غرض زندگی دا ہر شعبہ یہودیاں دے ہتھ وچ ہئی۔ بھلا اوہ کیویں برداشت کر سڳدے ہن کہ انہاں دی قیادت کہیں ٻئے ہتھ چلی ونڄے۔ ایں واسطے اوہ مسلماناں دا وجود اپݨے کیتے خطرہ سمجھݨ لڳے ہن۔ انہاں دی طرفوں خطرے دے امکانات کوں گھٹ کرݨ کیتے آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم معاہدہ کرݨا چاہندے ہن۔
2. مسلماناں دا تحفظ تے اسلامی ریاست کوں بیرونی خطرات توں بچاوݨا۔
3. انہاں توں ودھ کے آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم، قریش دے زخم خوردہ ہن ایں جیتے اتھاں آ کے ہر طرح نال اطمینان کر گھنݨا چاہندے ہن تاکہ اتھاں آباد کہیں غیر قوم دے اختلافات رکاوٹ نہ بݨ سڳن۔
4. بلا رکاوٹ تبلیغِ اسلام تھی سڳے۔

انہاں وجوہات دے پیش نظر آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے یہودیاں دے تریہے قبائل نال ہجرت دے پہلے ہی سال ہک سمجھوتہ کر گھدا جیہڑا میثاق مدینہ یا منشور مدینہ سݙیندے۔ رشتۂ اخوت دے بعد ݙوجھا قدم جیہڑا آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے اٹھایا اوہ یہودیاں نال اے معاہدہ ہئی۔

معاہدے دے اہم نکات

منشور دا اگر بغور جائزہ گھدا ونڄے تاں اوں معاہدے دے ݙو حصے نظر آندن۔ پہلے حصے دا تعلق انصار و مہاجریننال ہے۔ ایندے اہم نکات ایہ ہن :

1. تمام مسلمان اپݨے آپ کوں رضا کار سمجھسن۔
2. مسلمان آپس اچ امن و اتحاد قائم رکھسن جیہڑا اسلام دی بنیاد ہے۔
3. اگر انہاں وچ کوئی اختلاف ہووے تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دے فیصلے کوں تسلیم کریسن۔
4. مسلماناں دے مختلف عناصر کوں حقوق و فرائض دے لحاظ نال مساوی سمجھا ویسی۔
5. فوجی خدمت سب کیتے ضروری ہوسی۔
6. قریشِ مکہ کوں پناہ نہ ݙتی ویسی۔
7. تمام مہاجرین کوں ہر معاملات اچ ہک قبیلے دی حیثیت ݙتی ڳئی جبکہ اوں منشور دی روشنی اچ انصار دے قبائل کوں اوں ہی شکل اچ تسلیم کیتا ڳیا۔
8. تمام معاملات کیتے تے آپس اچ اختلافات کیتے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا فیصلہ قطعی ہوسی۔

ݙوجھے حصے دا تعلق یہودیاں دے تریہے قبائل نال ہئی جیندے اہم نکات مندرجہ ذیل ہن:

1. مدینے اچ رہندے ہوئے یہودیاں کوں مذہبی آزادی ہوسی۔
2. مدینہ دا دفاع جیں طرح مسلماناں تے لازم ہے اونہی طرح یہودی وی اینکوں اپݨی ذمہ داری سمجھسن۔
3. بیرونی حملے دے وقت مسلماناں دے نال متحد تھی کے مدینہ دے دفاع اچ حصہ گھنسن۔
4. ہر قاتل سزا دا مستحق ہوسی۔
5. مسلمان دے قتل ناحق تے اگر ورثاء رضا مندی نال خوں بہا گھنݨ تے آمادہ نہ ہوون تاں قاتل کوں جلاد دے حوالے کیتا ویسی۔
6. تمدنی و ثقافتی معاملات اچ یہودیاں کوں مسلماناں دے برابر حقوق حاصل ہوسن۔
7. یہودی تے مسلمان ہک ݙوجھے دے حلیف ہوسن۔ کہیں نال لڑائی تے صلح دی صورت اچ ݙوہیں ہک ݙوجھے دا ساتھ ݙیسن۔
8. مسلماناں تے جارحانہ حملے دی صورت وچ یہودی مسلماناں، تے یہودیاں تے حملے دی صورت اچ مسلمان انہاں دا ساتھ ݙیسن۔
9. قریش یا انہاں دے حلیف قبائل دی یہودی مدد نہ کریسن۔
10. یہود تے مسلماناں دے درمیان کہیں قسم دے اختلافات دی صورت اچ عدالت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی ہوسی تے انہاں دا فیصلہ قطعی ہوسی۔
11. اسلامی ریاست دی سربراہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی ذات ہوسی تے یہودی وی آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی قیادت و سیادت تسلیم کریسن۔ ایں طریقے نال آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم مسلمان تے یہودیاں دی متحدہ افواج دے سربراہ وی ہوسن۔
12. انہاں (یہودیاں تے مسلماناں) دے اندرونی معاملات اچ کوئی مداخلت نہ کیتی ویسی۔
13. شہر مدینہ اچ ہک فریق دا ݙوجھے فریق دے نال جنگ کرݨا حرام ہے۔

ایں میثاق دی اہمیت

انہاں نکات تے 1 ہجری اچ میثاق مدینہ طے تھیا تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کجھ عرصے تک انہاں دی مخالفت دے خطرے توں نجات حاصل کر کے اسلام دی ترقی و اشاعت اچ مصروف تھئے۔ ݙوجھی طرف اندرونی معاملات تے مذہبی آزادی برقرار رہݨ نال یہودی متاثر تھئے تے انہاں دے سارے غلط فہمیاں تے خدشات دور تھی ڳئے تے ہک مرکزی نظام قائم تھی ڳیا۔ یہودیاں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم کوں حکمران تسلیم کر گھدا۔ ایہ ایں معاہدے دی سب توں اہم دفعہ تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی عظیم فتح ہئی۔

ایہ پہلا تحریری معاہدہ ہئی جیں نے اڄ توں چوݙہاں سو سال قبل انسانی معاشرے اچ ہک ایسا ضابطہ قائم کیتا جیندے نال شرکائے معاہدہ وچوں ہر گروہ تے ہر فرد کوں اپݨے اپݨے عقیدے تے کار بند رہندے ہوئے آزادی دا حق حاصل تھیا۔ یہودیاں دی مدینہ دی سیاست تے قیادت دا خاتمہ تھیا تے اسلام دا غلبہ تھیوݨ لڳا۔ یہودیاں دے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی قیادت کوں تسلیم کرݨ نال مسلماناں دی سیاست تے بڑا اہم اثر پیا۔ ایں معاہدے دی اہمیت ایویں وی نمایاں تھئی کہ ایہ دنیا دا پہلا بین الاقوامی تحریری معاہدے ہے جیہڑا 622ء وچ تھیا۔ ایہ پہلا تحریری بین الاقوامی منشور ہے جیندے اچ ہک غیر قوم نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی قیادت کوں قبول کیتا لیکن کجھ ہی عرصے دے بعد انہاں دی جانب توں عہد شکنی تھئی۔ انہاں حالات وچ وی آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے دوستانہ تعلقات قائم رکھے لیکن جݙݨ انہاں دی جانب توں کھلی بغاوت تھیوݨ لڳی تاں آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے جوابی قدم اٹھایا۔

میثاقِ مدینہ دے منشور تے جامع تبصرہ

انسانی تہذیب و تمدن دی تاریخ وچ اسلام کوں مرکزی تے محوری مقام حاصل ہے۔ ھبوط آدم علیہ السلام توں تا ھنوز نسل انسانی نے تہذیب و تمدن دے ارتقاء دی بے شمار منزلاں کوں طے کیتا۔ ایں سفر وچ جیہڑی پیش رفت اسلام دے واسطے نال تھئی اوہ کہیں ݙوجھی مذہبی، علمی، فکری یا اصلاحی کاوش دے نتیجے وچ نی تھئی۔ اسلام ہک مکمل نظام زندگی ہے جیہڑا فطرت دے عین مطابق ہے۔ اسلام دے فطرت دے عین مطابق ہووݨ دا مفہوم ایہ ہے کہ نسل انسانی دی بقا اسلام دے اصول و ضوابط دی اتباع وچ ہے تے انہاں اصولاں توں انحراف خودکشی دے مترادف ہے۔ تاریخ انسانی گواہ ہے کہ جیں ملک و ملت نے وی اسلام دا اقرار کریندے ہوئے یا بغیر اعلانیہ اقرار دے، اسلام دے آفاقی قوانین دی پابندی کیتی، ہے ترقی و عروج ایندا مقدر ریہا ہے۔ حضور اکرم صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دا اسوہ حسنہ اوہ واحد معیار ہے جیہڑا اسلام دے آفاقی اصولاں دی عملی تعبیر و تشریح ہے۔ سیرت نبوی صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دا ہر گوشہ نسل انسانی کیتے اپݨے اندر رہنمائی دے ان گنت پہلو رکھدے۔

حضور اکرم صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم نے تحریک اسلام دے فروغ کیتے دعوتی و تبلیغی، عسکری و جہادی، آئینی و دستوری تے سیاسی و معاہداتی مناہج کوں اختیار فرمایا تے انہاں تمام تر اقدامات اچ آپ صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دی جدوجہد دی غایت جیہڑی احقاق حق، ابطال باطل تے غلبہ دین حق نال عبارت ہے، موجود رہی۔ میثاق مدینہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دی سیاسی و معاہداتی تے آئینی و دستوری جدوجہد وچ ہک نمایاں تے اساسی سنگ میل دی حیثیت رکھدے۔ میثاق مدینہ نے جتھاں ہک طرف آپ صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دی دعوت و تبلیغ دی مساعی کوں ہک نویں مرحلے وچ داخل کر ݙتا اتھاں عالمی منظرنامے اچ وی اسلام کوں ہک نمایاں تے بے مثال مقام ݙے ݙتا۔ میثاق مدینہ کوں شعور انسانی دا سب توں پہلا تحریری دستور ہووݨ دا مقام حاصل ہے۔ صحرائے عرب دے امی نبی صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم نے اوں وقت دنیا کوں پہلے جامع تحریری دستور نال متعارف کروایا جݙݨ حالی دنیا کہیں آئین یا دستور توں ناآشنا ہئی۔ جدید مغربی دنیا دا آئینی و دستوری سفر 1215ء وچ شروع تھیا جݙݨ شاہ انگلستان King John نے محضر کبیر (Magna Carta) تے دستخط کیتے جبکہ اوندے توں 593 سال قبل 622ء اچ ریاست مدینہ حضور اکرم صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دی طرفوں ہک جامع تحریری دستور ݙتا ونڄ چکا ہئی۔ مگر ایہ امر نہ صرف باعث حیرت بلکہ باعث صد تاسف وی ہے کہ میثاق مدینہ دی ایں تاریخی اہمیت دے اعتراف اچ اکثر اہل مغرب نے ہمیشہ تنگ نظری، تعصب تے علمی بخل دا مظاہرہ کیتا۔ جݙݨ وی عالمی تہذیب و تمدن دے ارتقاء دا تذکرہ تھیا، اہل مغرب نے اسلام دے درخشاں دور تے ایندے کارنامیاں کوں درخور اعتناء نی سمجھا مثلاً برطانیہ توں شائع تھیوݨ والے لائبریری آف ماڈرن نالج نے دنیا دے سیاسی و آئینی ارتقاء کوں بیان کریندے ہوئے لکھا:

"The world's first unified state of which we know was established in Egypt around 3200 B.C. . . . . . when the two kingdoms of upper and lower Egypt were united. A centralised and bureaucratic empire eventually developed. Other empires followed, notably those of Persia, China and Rome all of which covered vast areas of the world. But the state as it exists today is based on a model that evolved in Western Europe after the fall of the Roman Empire in the 5th Century A.D."

’’دنیا دی پہلی ریاست جینکوں اساں ڄاݨدے ہیں، 3200 ق م وچ مصر وچ قائم تھئی۔ جݙݨ مصر دے ݙوہیں مملکتاں متحد تھیاں۔ ایں طرح ہک مرکز تے باقاعدہ نظام دی حامل سلطنت وجود وچ آئی۔ ایندے بعد جیہڑے سلطنتاں وجود وچ آئیاں انہاں وچ اہم ایران، چین تے روم ہن جیہڑے دنیا دے وݙے حصے تے محیط ہن۔ لیکن جیہڑی ریاست اڄ موجود ہے ایندا وجود اوں ریاستی معیار تے مبنی ہے جیہڑا پنجویں صدی عیسوی وچ سلطنت روما دے زوال دے بعد مغربی یورپ وچ ارتقا پزیر تھئی۔،،

ایندے بعد یورپ دے جاگیرداری نظام تے Dark Ages دا تذکرہ کرݨ دے بعد تاریخ اسلام دے صدیاں تے محیط دور کوں نظرانداز کریندے ہوئے مصنف لکھدا ہے:

The next stage in the evolution of the state as we know it today was the development of the territorial states a defined area of land with a single ruler ..... By the end of the 17th century, this form of state was common all over the Europe.

(Reader's Digest Library of Modern Knowledge, Vol.2, Ed.1979)

’’ریاست دے ارتقا دی اڳلی منزل، جیسا کہ اساں اڄ ڄاݨدے ہیں، علاقائی ریاستاں دا وجود وچ آوݨا ہئی یعنی ہک مقررہ علاقے تے مشتمل ریاست جیندا ہک حکمران ہووے۔ ستارھویں صدی دے اختتام تک ایں طرح دی ریاستاں دا وجود پورے یورپ وچ عام ہئی۔،،

یعنی دنیا دے سیاسی و آئینی ارتقاء دے سارے سفر وچ مغربی مصنفین کوں اسلام دا کوئی کردار نظر نی آندا۔ حالانکہ تاریخ گواہ ہے کہ یورپ نے اپݨا موجودہ آئینی و سیاسی سفر صدیاں وچ طے کیتا۔ برطانیہ وچ 1215ء وچ محضر کبیر (Magna Carta) دے بعد 16 دسمبر 1689ء وچ Bill of Rights، 01۔ 1700ء وچ The Act of Settlement تے 1911ء وچ The Parliament Act کوں اختیار کیتا ڳیا۔ امریکہ دا Constitutional Convention 1787ء وچ تھیا تے فرانس وچ قومی اسمبلی نے آئین دی منظوری 1791ء وچ ݙتی۔

اگرچہ مغرب نے انسانی حقوق دے تحفظ کیتے دستوری سفر 1215ء وچ شروع کیتا مگر عام آدمی تک ایندے اثرات پہنچݨ اچ صدیاں بیت ڳئے، ایندا ثبوت ایں امر توں ملدے کہ ریاستی حکام دے خلاف عوامی شکایات دا ازالہ کرݨ کیتے محتسب (Ombudsman) دا تقرر یورپ وچ پہلی مرتبہ سویڈن وچ 1809ء وچ کیتا ڳیا جیہڑا ہک عرصے تک گمنام تے رسمی عہدہ ریہا۔ بہت بعد وچ دیگر یورپی ممالک نے اینکوں اختیار کیتا جبکہ 1ھ وچ میثاق مدینہ توں شروع تھیوݨ والا اسلام دا سیاسی و آئینی سفر 10 سال دے تھوڑے عرصے وچ اپݨے منتہائے کمال کوں پہنچ ڳیا۔ جݙݨ 10ھ وچ حجۃ الوداع دے موقع تے حضور اکرم صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم نے اوہ تاریخی خطبہ ارشاد فرمایا جیہڑا اڄ وی نسل انسانی کیتے ہک آفاقی تے ابدی ورلڈ آرڈر دی حیثیت رکھدے۔ ول ایندے تسلسل تے اثر آفرینی کوں خلفائے راشدین دے دور وچ اڳاں ودھایا ڳیا۔ جݙݨ ہک عام شہری کوں وی اتنی جرات تے اختیار حاصل ہئی کہ اوہ کہیں وی معاملے تے خلیفہ وقت دا احتساب کر سڳے۔

اڄ ترقی یافتہ ممالک دے دساتیر وچ امریکہ دے دستور کوں 7000 الفاظ دا مختصر ترین مثالی دستور قرار ݙتا ویندے مگر 1400 سال قبل حضور اکرم صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم دا ݙتا ہویا 730 الفاظ تے مشتمل میثاق مدینہ ایندے توں کتھائیں زیادہ جامع، موثر تے مکمل دستور ہے جیندے وچ تمام آئینی طبقات دے حقوق دا تحفظ کیتا ڳیا، مختلف ریاستی وظائف دی ادائیگی دا طریق کار طے کر ݙتا ڳیا۔ اقلیتاں سمیت تمام افراد و طبقات دے حقوق کوں معاشرے وچ تحفظ ݙتا ڳیا تے ہک اسلامی فلاحی ریاست دی حقیقی بنیاداں کوں واضح کر ݙتا ڳیا۔

میثاق مدینہ نہ صرف پہلی اسلامی ریاست دا اساسی دستور ہے بلکہ عالمی تہذیب و تمدن دی تاریخ وچ وی ہک نمایاں تے عدیم النظیر پیش رفت ہے تے اوندے وچ طے کردہ بنیادی اصولاں دی روشنی وچ ہک مثالی اسلامی مملکت دی تشکیل دے نال نال اڄ وی دنیا کوں امن، بقائے باہمی تے فلاح دا گہوارہ بݨایا ونڄ سڳدا ہے۔