مکل وادھ

مکل وادھ سرائیکی سماج دا او سُنڄاپو تَݨانواں اے جیندے وچہ دیرہ غازیخاں دی تحصیل تونسہ،تے دیرہ اسماعیل خان ڈویژن سالم ضلع ٹانک نال شامل اے یعنی اُبھوں روہ رَتے توں گھن کے تے لموں سَنگھڑ تَئیں،پُوادُوں دریاۓ سندھ تے پَچادوں جگ مشہور روہ تخت سلیمان دے گھیر تَئیں اے وچالا مکل وادھ یامکل وات سَݙویندا ہا جیکوں ہُݨ صرف دامان آہدن، چوݙھواں درابھن دے کجھ وَݙی عمراں دے لوک تحصیل پروا دے اُبھوں رنگ پور،سپراء،رشید ،روڑہ،ٻچڑی،جمعہ شریف،بالو،نہال لنڈا شریف تے انہاندے نال رَلدیاں ملدیاں وستیاں واڑیاں کُوں اَڄ وی مکل وادھ اَہدن _________

خواجہ فرید دا مکل وادھ

لکھت : سیف اللہ بیقرار

سرائیکی وسیب دی ابھی پچادھی وادی مکل وادھ جیندے لموں سَنگھڑ ، اُبھوؤں کوہ رتا ( کوہ خیسور ) ، پچادھوں جنو بی وزیرستان ( کوہ سلیمان ) تے پوادھوں دریا سند ھ لگدے۔اینداوایا 150 میل لمباتے گھٹ ودھ 80 میل پولا ہے ۔ایں وادی اپنی زندگی دے کئی اُچ جِھک ݙٹھن ۔ خوشحالی وی ݙِٹھی اے، ویرانی وی ݙِٹھی اے ، سڳوسانوی وی رہی اے نِڳو سانوی وی رہی اے ۔ ݙُکھ تے سُکھ وی بھُگتائن ۔ دھاڑےبازاں دیاں ماراں وی جھَلین تے قبضہ گیراں دی رَڑ کا رُڑ کی وی تھیندی رہی اے ۔ایند یاں ڈکھاں گوں من دی کوٹھی اِچ پا کے سرائیکی دھرتی دی عظیم ہَستی سئیں خواجہ غلام فریدآپݨے کلام اِچ فرمیندن ۔ مکل وادھ سوادھ دو روروواٹ نہاراں یعنی مکل وادھ د سوادھ دومونھ کر کے روروتکیندا پیاں ۔ماہرین فریدیات نے ایکوں کِتھائیں مکلوادھ لکھیئے کتھائیں مکلی واہ ،کہیں ا یکوں دامان دا پُراݨا تے اصلی ناں لکھیے ،(اساں وَݙکیاں توں مکل وات سُݨدے ہاسے)انہاں دی سوچ اپنی جاہ تے پر میں ایں ڳال کوں ایں سمجھینداں جو خواجہ سئیں ہِک وڈی سوچ تے فکر دے ما لک ہن ۔ انہاں مکل وادھ دا ذکر کہیں واہ راہ دی بنیاد تے نہیں کیتا بلکہ انہاں اپݨےوسیب دا ابھا پچادھی ٻنا ڈّسے تے روندے ایں ڳاہلوں بیٹھے ہن جو ایں وادی لَنگھے دور دے بہوں ݙِکھ ݙِٹھن تے ایندے وسندَڑ اُبھوں پچادھوں آنوݨ آلےمریلیاں دے راہ تے پہلے آندن ،کیوں جو در گومل ایندے اُبھے بچادھی ٻَنے تے ھِ جہڑھاوی حملہ آور ایں درے توں لنگھداہااُوندا پہلا پَیر مکل وادھ دی وسوں وچ ہوندا ہا تے وَل او اُتھوں دے وسندڑاں دی جیڑھی اَٹ کر یندا ہا اُوندا اَنت کائناں ہوندا ہَئی انہاں حملہ آوراں دے ظلم ظللھ کوں یاد کرتے وی روند ے پے ہَن تے اوکوں اُوں ویلہے دے حالات وی ڄَپِیندے پئے ہَن جو مکل وادھ دے وسندڑاں دے ݙُکھ اڄاں وی پاندھو ہِن_ تےاوں ویلے جݙاں سئیں خواجہ غلام فرید24 جولائی 1901 کوں اتھوں بُرقہ وَٹیندے پئے ہَن اُوں ہی سال 9 نومبر1901 اِچ سوہݨی تے من موہݨی وادی مکل وات کوں آپݨے صدیاں پُراݨے سماج دےپَکے ڳانڈھے کوتروڑکے ہِک ایجھیں سماج دے جبر ہیٹھ ݙِتا ویندا پیا ہا جیندے نال سوائے غَیم دے ٻَئ ناں کوئی رِیت ملدی ہائی تے ناں کوئی پَریت، تاں ایں کیتے خواجہ سئیں دا روݨ بجا ہئی جو120 سال لنگھݨ دے بعدوی ہُݨ تائیں قبضے توں جان نی چُھٹ سڳی اوں ویلےدے حالات کوں ݙیکھ کرائیں تاں ہِک خواجہ غلام فرید سئیں ہوراں روندے پئے ہَن تے ہُݨ تاں مکل واده (دیرہ اسماعیل خان ) توں گھن کرائیں رحیم یارخان تے بہاولپور تائیں پوری قوم روندی پئی ہے تے ایں جبر دا ڳاٹا مروڑَݨ کیتے کوُک رلیندی پَئ اے ہِک ٻَچہ کُٹھے اللہ ݙہدا رَہے ݙوجھا کُٹھے اللہ ݙہدا رَہے سو نی کُھٹا ہزار نی کُھٹا قرآن پاک فرمیندے فرعون نے بنی اسرائیل دا ستر ہزار ٻَچہ ذبح کیتے اللہ ݙہدا رَہے ، فرعون کوُں غَرق نَئیں کیتا - جَئیں ویلہے قوم سوچݨ لگی ہے کہ یار ساݙی تاں نسل ختم تھیندی پَئی اے ساݙی ہُݨ بقا دا مسئلہ ہیے اِتھوں نکلوں دریا پار وَن٘ڄ کے وَت ایندا مقابلہ کریسوں جہڑے ویلہے قوم کوں شعور آئے ،اللہ جہرا صدیاں توں ݙہدا پیا ہا اے کہرے ویلہے اُٹھسن انہاں کوں کڈاں شعور آسی ،جہر ھلے قوم آپݨی حالت بدلی اے تے جیویں ای دریائے نیل توں لَنگھی اے فرعون ایݙا بَدمست ہائی کہ او آپنٹیاں فوجاں نال گِھن کے بنی اسرائیل کوں مُکاوݨ کیتے انہاں داناں صفحہ ہستی توں مٹاوݨ کیتے دریا نیل تو ٹَپݨ لگا تاں وَت اللہ رب ذو الجلال دی وی غیرت کوں جوش آئے تے فرعون کوں نیل اچ غرق کر ݙتے جہر ا صدیاں توں نسل کشی کریندا آندا ہائی۔ میڈے آکھن دا مطلب اے ہیے جو جَیں ویلہے قوم آپݨی حالت بدلی اے اللہ رب العزت نے اوں ویلے فرعون کوں غَرق کیتے جئیں ویلے قوم خود اپنے آپ کوں بَدلَݨ تے آندی تاں وت اللہ دی فتح و نصرت وی اُنہاں دے نال تھی ویندی اے رحمان ڈھیری دے ایݙوں اوݙوں وسندڑاں دی حالت وی ہُو بہُو اُونویں ہائی جیویں بنی اسرائیل دی قوم نال تھیوݨ لڳی ہائی جے سرائیکی قوم وی آپݨی حالت خود نہ بدلی تاں آنوݨ آلے حالات ایندے وی اُنہاں قوماں تُوں گَھٹ نہ ہوسن جہریاں ہزاراں سال پہلے اِتھاں تباہ تے بر باد تھی ڳئن ________

مکل وادھ دے درے

لکھت :سیف اللہ بیقرار

وادی مکل وادھ اِچ تاند پاݨی جیکوں سرائیکی زبان وچ کالا پانی تے اردولکھت اچ آب سیاہ سُنڄاپو ھِ ۔اے پاݨی ایں علاقے دی خوشحالی دا ٻہوں وݙا سنجوک ہائی ایں پانی دے پوروں اتھوں دے اینٹھے (باغات ) زمانہ وچ ڈِھک مشہور ہَن ۔ روہ دے دَراں چوں جتھوں کالا پانی نِکدے انہاں کوں زام سݙا ویندے، زام پاݨی دے مستقل بہاؤ کوں آہدن ایں علاقے دے مشہور زام گومل ، ٹاک زام، شیخ حیدر زام ، درابھݨ زام ،چوڈہواں زام تےچِتر وٹہ ( وہوا) ہن ۔ انہاں ساریاں چوں گومل زام دے پانی دی مستقل وہِیند 150 کیوسک ھِ تے ٹاک زام 40 کیوسک ، شیخ حیدرزام 10 کیوسک ،درابھن زام 25 کیوسک ، چوݙہواں زام 35 کیوسک اتے وہوازام 40 کیوسک ۔انہاں ساریاں کوں ملاون نال 300 کیوسک بند ے ماہرین دے مطابق ہِک کیوسک ہزار کنال داسیٻا کریندے یعنی اے پانی ایں ویلے وی 3 لکھ کنال کوں آسانی نال سیراب کر سکدے ۔ جبکہ وَسو بے دے موسم اچ صرف گومل زام دے پانی دی و ہیند ودھ گھٹ ہِک لکھ چیونجھا ( 156000) ہزار کیوسک ریکارڈ کیتی گئی ہے۔ ایویں باقی نَئیں(رودکوہی) داوی وَسوبے دی رُت کوں بےاَمِیک پاݨی وَہندارہندے ۔ کݙاھاں تاں ایݙے لوہڑ نکل پوندن جوکئی وَستیاں واڑیاں کوں ٻُݙا ݙیندن ۔انہاں توں علاوہ درہ گجستان ،دره رمک ، دره نارنجی تے درہ کوڑاجنھان دا تاند پاݨی ایں ویلے درے دے ٻاہروں ہی سُک ویندے پر ہاڑ ساون کوں موسمی پاݨی میدانی تَݨانوے چہ تباہی مَچا ݙیندے ۔ صرف نارنجی دے پانی دی وہیند ٻیاں توں گھٹ ھِ۔ مشینی دورتوں پہلے لوک آپݨے باݨاں کَن کم گِھندے ہن کہیں مشینری دی تات نہ ہوندی ہائی تاں اوں ویلے وِنگاراں نال ہک ٻَئے دی بَھل بھوائی نال بھوئں آباد کرݨ دی آپݨی مثال آپ ہَن ایں ڳاہلوں لوک رُت کوں بےامیک داݨاں دِھپا کٹھا کر گِھندے ہن تے انہاندا گذراوقات کہیں دی متھاجی کرن توں بچا رہندا ہا۔میڈے آکھݨ دا مُدآ اے ھِ جو اڳلے وہلے انہاں دَراں چوں نکلݨ آلا پانی ایں سارے علاقے دی لوڑ وی پوری کریندا ہوسی تے وَل دریاسندھ دی وہیند اچ ڈِھک و دھارا پیندا ہوسی جیندی وجہ توں کافی ٻیٹاں وچ بوݙ آندا ہوسی تے دریا دے نال آسوں پاسوں دے وسݨ گیر آپݨے پیٹ کوں پالݨ کیتے وہی رہی تے ٻاݨ وی مریندے ہوسن میشینی دور دے آوݨ تائیں دریادے ٻیٹ اچ ایویں غُذراݨ تھیندی رہی ہے ۔اتھوں دے زمینی شاند اے نشابر کریندن جواے علاقہ داݨے دِھپے تے رڑھ رنگڑی کیتے بہوں ڈھیر سُنڄاپو ہائی اتھاں لوڑ دی تھوڑ اصلوں کوئےنا ہوندی ہائی۔ایں گالوں اے سارا تَݨانواں ٻاہردے بُکھے لوکاں دیاں اکھیں چُمبھیندا رہندا ہائی اتےانہاں کوں اتھوں دی خوشحالی تے وسوں مُول نہ بھاندی ہائی ۔ جݙاں وی انہاں کوں سَندھا ملدا ہا آ پوندے ہَن تے انہاں کوں لتڑیندے دَپھیندے تے سارا مَݙی موڑا لُٹ کے گِھن ویندے ہَن، اتے وَت اے جے تائیں کُجھ سَہۡکرے تھیندے ہَن تاں کوئی نہ کوئی پچادوں ٻیا بُکھڑ آپوندا ہائی تے او وَت داپھ لتاڑ کراہیں لُٹ ویندا ہا.... ____

مکل وادھ دے دریا

سیف اللہ بیقرار

آریاں دی سب توں قدیم تے مقدس کتاب رگ وید اچ دریاۓ سندھ دی تعریف کریندیں ہوئیں شاعر وید دی ݙَہویں مَنڈ یلا دی پنجترویں نظم اِچ در یاۓ سندھ اِچ زلݨ آلے دریاواں دا ذکر وڈی تعریف نال کر یندے ۔ انہاں وچ او دریا وی شامل ہِن جہرے روہ توں نکلݨ دے بعد میدانی علاقے کوں سیراب کریند یں ہوئیں دریائے سندھ اِچ رل ویندن ،انہاں دریاواں دے وَہیند آلے راہ تے قدیم زمانے دے بِھڑ تھئےہوۓ ڈھیرے تے ٹھہرڑ یاں دے ٹِٻ نشابر پئن - تاریخ آڈھیاں ( آثار قدیمہ والے ) ہِک ڈوٹھڑیاں دی کھٹائی کر کے انت اے کَڈھے جو اج توں ست ہزار ورہیوں پہلے اتھاں انسانی تہذیب و تمدن عروج تے ہائی اتے اتھوں دے وسندڑ وَہی رَہی دے وی ماہرہَن ، تے طرز تعمیر وچ وی انہاں کوں کمال دا درجہ حاصل ہائی ایں ویلے تائیں انہاں ٹھہڑ یاں وچوں رحمان ٹھیڑی دی کھٹائی کر کے اے معلوم کیتا گئے جوموہِن جوداڑو تے ہڑ پہ ایں توں بعد آباد کیتے گئن ۔ جبکہ ماروٹھیڑی دی کھاٹی کرن نال معلوم تھئے جواے رحمان ٹھہڑی توں وی ڈو ہزار سال پہلے دی ھِ اتے ایویں کئی ٹھہڑیاں سنگھڑ توں کوہ رَتا تائیں موجود ہن جنہاندی کھاٹی کرݨ نال کئی راز ٻاہر آسن جہرے بُن تائیں انہاں ٹِٻاں وچ لُکے لاتِھن ، پر بدقسمتی اے جو حکومت وقت شعبہ ثقافت کیتے تہذیب و ثقافت دے نال وَیر رکھن آلیاں کوں وزارتاں دے قلم دان حوالے کر ڈیندی اے میݙااے خیال درست ہوسی جو مکل وادھ ( ضلع دیر و اسماعیل خان ) اچ موجود قدیم آثاراں دی جے کر بین الاقوامی ماہریناں دی نگرانی وچ کھاٹی کیتی ونجے تاں اے علاقہ سیاحت دا سب توں وݙا مرکز تھی سَڳدےـ کوہ سلیمان توں آنوݨ آلے دریا جنہاں کوں سرائیکی زبان وچ نَئں تے ووݨ آ کھاویندے انہاں وچوں درہ گومل ، درہ شیخ خدر ، دره شیخ حیدر ، دره ولیری ، دره گجستان ، دره نارنجی ، درہ کوڑہ ، درہ وہوا تے درہ سنگھڑ، ڈھیر سنجاپوہِن ، انہاں دراں وچوں نکلݨ آلے دریا مکل وادھ موجودہ دامان کوں سیراب کر کے دریاۓ سند ھ اچ رل ویندن ۔ زمینی حقائق تے جے نِرت کیتی ونجے تاں معلوم تھیندے جواے دریا مُنڈھ قدیم توں وَہندے پَئن ۔ انہاندے راہ رَند تے انسانی آبادی دیاں بِھڑتھیاں ہوئیاں ٹھیڑ یاں ڈیکھݨ نال اے وی ڳال نشابر تھیندی اے جوانہاں دا پاݨی پُراݨے ویلے بےاَمیک ہوسی تے اتھوں دے وسندڑ وی خوشحال ہوسِن ۔وَہی رَہی دا ودھارا پورے سرائیکی وسیب اِتھاؤں ہی نشابر تھیندے، رحمان ٹھیڑی تے مارو ٹھیڑی دی کھاٹی کر تے تریخ آڈھیں اے ݙَسے جواتھوں دے لوک زراعت و چ پوری مہارت رکھدے ہن ۔ایں ویلے انہاں ٹھیڑ یاں دے نیڑے اتنا پاݨی نی وَہندا جتنے اِتھاں ایں ویلے پُراݨیاں وَستیاں واڑیاں دے نشان ملدن ، تاہوں معلوم تھیندے جواوں ویلے اتھاں نَئں دا پاݨی ہے امیک و ہندا ہوسی نہ تاں چٹیل میدان ڈگراں تے جتھاں ایں ویلے پیوݨ دا پاݨی وی نہیں ملدا۔اَتاں اوں ویلے اِتھوں دے وَسَندڑ کیویں پاݨی دے بغیر گذارہ کریندے ہوسِن۔ جبکہ مذکورہ دَراں چوں کالا پاݨی ہُݨ تائیں وَہندا پَئے اِنہاں ووݨاں داذ کر آئندہ قسطاں و چ تفصیل نال کیتا ویسی تے ہرٹھیڑی دامحل وقوع وی نشابر تھیسی_ ______

آدم وݨس

قسط نمبر 4 لکھت سیف اللہ بیقرار

مسلماناں دا اے عقیدہ ھِ جودنیاں تے موجودہ انسان داتعلق آدم ثانی حضرت نوح علیہ السلام دی نسل نال ھِ تاریخ فرشتہ دی پہلی جلد اچ محمد قاسم فرشتہ لکھدے جو ہندوستان اچ طوفان نوح دے بعد انسانی وسوں حضرت نوح علیہ السلام دے پتر حام نے کیتی ھِ ہند تے سندھ حام دے پتر ہن ملتان تے تہت ( ٹھٹھہ ) سندھ دے پتراں دے ناں تے وساۓ گئے شہر ہِن۔ ہند دے پتر پورپ دے 42 پتر ہَن ۔ ہندوستان دی با قاعدہ پہلی حکومت حضرت نوح سائیں دے پڑ پوترے پورب دی اولا دے خاندان و چوں کش نامی بندے نے قائم کیتی۔ اے کش حکمران اومشہور سری کرشن نہیں، اے ٻیا ھِ۔ جئیں ویلے ہنداچ کش حکمران ہا اُوں ویلے فارس دابادشاہ راجہ طہمورث ہا۔ کش نے 400 ورہیوں ہنداچ حکمرانی کیتی تے اوں آپݨی رعایا نال چنڳاں سلوک رکھاتے آپݨے دور اچ 2000 شہر آباد کیتے اوندی حکومت زیادہ تر مالا واڑ ، راجستھان کے موجودہ خطہ سرائیکستان اِچ رہی ۔ تریخ آڈھیں دے مطابق کش حکمران داز مانہ آج توں ست ہزار سال پہلے دا ھِ۔خیال اے ھِ جو مکل وادھ اِچ وی ہوسکدے جو کچھ شہر اوں وی آباد کیتے ہوون۔انہاں ٹھہڑیاں وچوں جنہاں دی کھاٹی آثار قدیمہ والیاں کیتی ہے۔ انہاں وچوں رحمان ٹھہری دی مکمل تے ماروٹھڑی دی کجھ کھاٹی تھئی ھِ تے رحمان ٹھہڑی دے بارے انہاں آکھے جو آج توں پنچ ہزار سال پہلے دا آبادشہر ھِ تے اوں ویلے اتھوں دی تہذیب و ثقافت آپنݨےجوبن تے ہائی تے ول جئیں ویلے ماروٹھہڑی دی کھاٹی تھئی تاں معلوم تھے جو ٹھہڑی مارو، جنڈی بابڑ تے کوڑی ہوت دیاں ٹھہڑیاں ۔اڄ توں ست ہزار سال پہلے آپݨے عروج تے آباد ہن یعنی کِش دی حکومت ویلے اے دھرتی اپنی تہذیب و ثقافت دا اُچیرہ نمونہ ہائی تے اے زمانہ تاتیاں دے مطابق دراوڑنسل دے عروج دا دور ہے جبکہ تریخ آ ڈھی اے وی لکھدن جو ایں دھرتی تے دراوڑ قوم توں پہلے اِتھاں مَنڈ ا قبائل آباد رہن ۔ تریخ آ ڈھی لکھدن جو اج توں ہزاراں ور ہیوں پہلے سرائیکی دھرتی تے مَنڈا قبائل دی بولی الائی و یندی ہائی تے معلوم تریخ وی ایں ڳال دی تائید کریندی ھِ جو وادی سندھ اچ جہریاں ٻولیاں اَلایاں ویندِن

او منڈا قبائل دیاں مُنڈھلیاں ٻولیاں ہن سہہ ماہی ۔’’سدھ سار‘ اچ علامہ اعظم سعیدی سائیں لکھدن جومنڈ ا قبائل پرانی آسٹریلیائی نسل نال گنڈ ھیے ہوۓ ہن ہک ویلے منڈا قبائل نیوزی لینڈ کنوں گھن

کرائیں وادی سندھ دے چھیکڑی بنے تائیں وتھرے ہوۓ ہن ۔اوں ویلے وادی سندھ اچ منڈ ا قبائل دیاں اے ذاتاں ،کول بھیل منڈا،سانورا، ہو ،کورواتے چانگ بہوں وڈیاں تے مشہور ذا تاں ہن زباناں دے محقق معین الحق فرید کوئی دے مطابق منڈ ا قبائل دیاں زباناں وچوں منڈاری ، گونڈ ، باوری ، تریموکی ، راج محل ، گبوری تے بھٹوئی تریخ دے پنیاں وچ موجود ہن ۔منڈاری زبان منڈ ا قبائل دی سب توں وݙی تے مشہور زبان ہائی تے اولکھدن جومنڈاری زبان تے جیکرسنجیدگی نال غور کیتا ونجے تاں منڈاری زبان دے اسی فیصد الفاظ سرائیکی زبان دے لَڳدن ۔ اتھوں اے معلوم تھے جو مکل وادھ آثار قدیمہ وچوں کئی ٹھہڑ یاں منڈا قبائل دے دور دیاں آباد کردہ ہوسِن ۔ افسوس اے ھِ جو اِیں علاقے وچ درجنوں ٹھہڑیاں لاتھن پر انہاں تے حکمراناں دی کوئی تک نہیں پوندی

رحمان ڈھیری نشان عبرت

لکھت :سیف اللہ بے قرار

رحمان ٹھیڑی دی تباہی اتھوں دے واسیاں کیتے ہک نشان عبرت اے تے ڈوجھا سنیہا ہیےجو میڈے وَسندَڑ اُوں ویلے دی چنگی زندگی پئے گذریندے ہَن ہنر مندی و چہ وی اُنہاں کوں کمال حاصل ہائی وَہی رَہی تے وی او آپݨی مثال آپ ہَن اُوں ویلے دے او وی مُہاندرے جُوان ہَن ، او وی زندگی گذارݨ دا ہَر ڈَھٻ ڄاݨدے ہَن ، تے تُہاݙے آلی کار بےچنت سمدے ہَن لوڑ دی تھوڑ وی انہاں کوں کوئے نہ ہائی کئی لوگ انہاندے وی مُتھاڄ ہَن ، انہاں وچ وی چٹ کپڑے رہندے ہن ، دھن دولت انہاں کولوں وی اَݨ کُھٹ ہائی کوئی نہ کوئی او وی عقیدہ رکھدے ہن، پر سوچݨ دی گالھ اے ہیےجو کیا او اللہ رب العزت دے ٻہو ڈھڳ نا فرمان ہن ، کیا او ظالم تے جابر ہن، کیا او یتیماں تے مسکیناں دے حقوق کھا ویندے ہن، کیا اور ڳوانڈیاں دیاں عزتاں پامال کریندے ہن، کیا اور آپݨیاں تریمتیاں تے ظلم کریندے ہن کیا او آپݨے نال دے ویہڑے ھے پاڑے آلے مُلخاں وچ دھاڑے مریندے ہن کیا اوتفرقہ بازی وچ پے ڳئے ہن ، کیا او آپݨی تہذیب واپرَس دے وَیری ہَن، یا او ہک ہئے کیتے گُندرے ہَن، کیا انہاں وچ کہیں مُلخ دے دھا چُو رَہندے ہن یا انہاں وچوں کوئی کہیں نہ کہیں دا آلہ کار ہوندا ہائی ، کیا انہاں وچوں کوئی ایجھیں وی ہن جہر ھے آپݨے دے ویری تے اوپرے دے سڄݨ ہو ون کیا او آپݨا اَجڑ بچاوݨ نہ ڄاݨدے ہن ، یا او وسائل نہ ہووݨ دی وجہ توں بے وس ہن، کیا انہاں وچ کوئی ایہو ڄئیں تاں نہ ہَن جہرے وسیب دی ماء دھرتی تے عزت و آبرو دے سودے کرتے اپنے محل ماڑیاں بݨویندے ہوون ، یا انہاں کوں افرادی قوت دی کمی ہائی آخر انہاں سوالاں چوں کوئی کمی تاں انہا وچ ضرور ہائی جو ایݙے وَسدے رَسدے شہر اچ انہاندا کَکھ نہ بَچا تے او ایکُوں چھوڑ کے لگے گئے ۔ سوچَݨ دا مقام اے ہیے جو جیکر انہاں سوالاں چوں اُنہاندے اندر کوئی وی نقص نہ ہائی تاں انہاں تے اے کیجھیں اَویھ پئےگئی۔ اللہ تعالی آپݨے پاک کلام اچ فرمیند نے بے شک اللہ سائیں کہیں قوم دی حالت کو نہیں بدلیندا جے تائیں او لوک خود آپݨی حالت کوں نی بدلیند ے اللہ سائیں آپݨے ایں فرمان کوں قرآن پاک اچ بنی اسرائیل دی قوم دا ذکر کر کے نشابَر کر ڈتے کہ مصر اچ فرعون دا ایݙا دَبدَبا ہائی جو اوں بد بخت خود خدائی دا دعویٰ چا کیتا تے اُوکوں نجومیاں ݙَسا جو بنی اسرائیل دے گھر ہک ٻچہ ڄَمسی تے او تیݙی حاکمیت دی تباہی دا سبب بَݨسی، فرعون نے ایں تباہی تو ں بَچݨ کیتے حکم ݙِتا جو اَج توں بعد بنی اسرائیل دے گھر جہراوی ٻَچہ ڄَمے اُو کوُں قتل کر ݙیوو ، اے وݙا عبرت دا مقام ھے جو اُنوں گھر ٻَچہ ڄَمݨ دی خُشی ہووے تے ٻئے پاسوں اُوئیں ٻچے کوُں کوہَݨ آلی ٹیم گھر پُڄ وَن٘ڄے ، ایں توں وَدھ ٻئ کہری بے غیرتی تے بے ہمتی ہوسی جو پیو ݙہدا ہووے بھرا ݙہدا ہووے مامے مُلیر تے سوتر ݙہدے ہوون سَک سَکوَت ݙہدی ہو وے تے اُنہاں دے سامݨے اوں بچے کوں کوہ ݙِتا ونجے ۔ ____________

رحمان ڈھیری

لکھت:سیف اللہ بیقرار

کہیں وی شہر دی وݙی ضرورت اوندے وچ رہوݨ آلے انساناں تے مال مَڳی دے پیوݨ دے پاݨی دامستقل نظام ہوندے کیوں جو ایندے بغیر کہیں وی آبادی دا تصورممکن نہیں تھی سڳدا تے ایویں ہر دور اچ شہری زندگی وَہی رَہی دے بغیر وی بہوں اوکھی اے تے وَل گذریل دور اچ تاں پیٹ پالݨ دا واحد ذریعہ اِی زراعت ہائی ۔ معلوم تھیندے جو رحمان ٹھہڑی اوں ویلے دریاۓ گومل دے قدیم راہ تے موجود ہائی تے گومل دا تاند پاݨی نال اتھوں دے وسندڑاں تے ڈنگر ڈھوراں دے پیوݨ دی لوڑ پوری کر یندا ہوسی اتے وہی رہی فصل واڑی دے سیٻے ساڑی کیتے وی اے پاݨی پورا تھیندا ہوسی ٹھہڑی دی کھاٹی کرݨ دے دوران مرچاں دے بیج ، اسوں ،سرمی ،توریا ،ڳَلے سڑے کݨک تے چَݨے دے داݨے وی لَبھن ،انہاں دا ملن ایں ڳال کوں ٻہوں وݙی اُستَرڳی ݙیندے جو اتھوں دے وسندڑاں کوں وَہی رَہی تے مکمل عبور حاصل ہائی تے فصلاں دی بیجائی کیتے ہر رُت کولوں پورے واقف ہَن ، اُتھوں ٻکریاں بھیݙاں تے ہرݨ وغیرہ دیاں ہݙیاں دامِلݨ ایں ڳال کوں نشابر کریندے جو او لوک پالتو تے جھر جنگلاں دے پکھیاں دا ماس وی کھاوݨ خوراک کیتے ضروری سمجھیندے ہَن۔ ماہرین آثارقدیمہ دے مطابق اتھوں دے وسندڑ ہُنر تے فن اچ وی پوری صلاحیت رکھیندے ہَن ،اوڳاݨے تے مٹی دے سوݨے تھاں تِھپے بݨاوݨ وی جاݨدے ہن ،سونے ،لاجورد،کاٹیلس ، سنگ سلیمانی ، ہاتھی ݙند ہݙی تے پکی مٹی دے بݨے ہوئے مٹکے، مٹُورے،جھانولے اتھوں بے امیک مِلن ، چوڑیاں تے ڳاہݨے میں ملݨ نال اے وی معلوم کیتا ونڄ سگدے جواتھوں دیاں تریمتیاں ( عورتاں ) ہارسنگھار تے اپنے جوڑے باݨے تے وی پوری توجہ ڈیندیاں ہن ،کمہار اتھوں دے آپݨے فن اچ پورے ماہر ہن تے او انتہائی نفیس مٹی دے برتن بݨاوݨ جاݨدے ہن ، برتاں تے رنگ چڑھانوݨ وی جاݨدے ہن ،گھر دی جِیسَت ورتاوے دے تھاں تِھپے رکھݨ دا انہاں لوکاں کوں پورا اُڄ ہائی ۔ تھاں رنگین تے سادے ڈوہیں کریندے ہن ۔اِنہاں باقیات دا کھنڈر کھوجی اے نِرت لیندن جواے موہنجوداڑو تے ہڑپہ کولوں چھی سوسال پہلے دے ہن ،اُنہاں دا آکھݨ اے جوموہنجوداڑو تے ہڑپہ دیاں نشانیاں وادی سندھ دی عظیم تر تہذیب کوں نشابر کریندن تے رحمان ٹھہڑی دیاں نشانیاں اوں تہذیب دے منڈ ھلے دورکوں نشابر کریندن ،گھر یلو ورتاوے دے تھاں تِھپے تے لہراں دار لیکیراں تے تھانواں کوں سوہݨاں بݨاوݨ کیتے پالش وی کیتی ویندی ہائی ،اے لوک تانبے تے کانسی دے سَنۡدر( اوزار ) تے ہتھیاروی کافی استعمال کر ہَن ، اتھوں جہرھیاں شئیں ملن اومکمل حالت اچ نہ ہَن معلوم تھیندے جو اے شہر بھمباں ( زلزلہ ) یا کہیں آسمانی قدرتی سبب نال تباہ نہیں تھیا تے نہ ہی طوفان نوح نال ٻُݙے کیوں جو ماہرین مطابق ایندا زمانہ حضرت نوح علیہ دے طوفان توں ٻَہوں بعد دا نشابر تھیندے تے ایندی تباہی دا دور آریاں دی آمد تے یلغار دا زمانہ ہَݨدے جیویں پچھلی قسط اِچ ذکر تھئے جو آرین دھاڑیلاں اتھوں دے واسیاں کوں لتاڑ پتھاڑ تے لُٹ کراہیں انہاں کوں وستیاں واڑیاں تے شہراں کنوں کڈھ ڈِتاہا تے وَل انہاں کوں آپنے گھراں چہ آباد تھیوݨ دی اجازت وی نہ ڈتی ہائی ہُݨ اے ڳال ہَرو بَرو منݨی پوندی اے جو رحمان ٹھہڑی دی تباہی آریئن دور دی یلغار اِچ ہی تھئی اے۔ ایں شہر دے دِھڑ تھیوݨ توں پہلے شہر واسیاں دا مَݙی مُوڑا جو بچ گیا ہا تے ول ا یکوں کہیں آباد نہ کیتا تے اوندیاں عمارتاں ڈھاندیاں ڈھاند یاں ڈھہ ڳیاں ،ٹھہڑی تے صدیاں تائیں مینہ وَسدے ر ہ مٹی لُڑھدی رہی ٹِٻے تے ٹھیکریاں بَکھدیاں پئن ـ جاری ہے

چوݙہواں زام دیاں ٹھہڑ یاں

لکھت :سیف اللہ بے قرار

چوݙہواں زام اچوں نکلݨ آلا پاݨی ترائے نانواں نال سُنچاپواے - ایندی لَمی توھ کوں وَلیڑی اُبھی توھ کوں کوڑا تے ترخوبہ وچالے آلی توھ کوں رَوال دے ناں نال سَݙاویندے شئیت ایں پاݨی دا پُراݨا ناں راوَل ہووے جہڑا بعد اچ کثرت استعمال دے نال روال بَݨ ڳیا ہووے کیوں جو وَلیڑی وَلݨ توں نکلا ہویا لفظ ہیے اے پاݨی روال تے کوڑے(ترخوبے) کوں بَنھ کے وَلایا ڳئے جہرا جو معلوم تھیندے کہ روال ایندی پراݨی وَہیند دا دَڳ ہیے تے ایندا راہ روہ توں نکلݨ دے بعد سیدھا پُوا تے شاہ عالم دے لَمے پاسوں آلی ٹھیڑی دے نال ٹَپ کراہیں ڈھیر سُنڄاپو ڈھیرا چوݙہواں ،ڳٹار ٹھہڑی ، ڄنڈی بابڑ آلیاں ݙُو ٹھہڑیاں تے مارو آلیاں ݙُو ڈھیریاں توں لَنگھ کے دریائے سندھ اچ رَل ونڄݨ دے آثار نشابر ہن۔ مارو ڈھیری دی صوبائی حکومت نے کُجھ کھاٹی کیتی اے تے آثار قدیمہ دے کھوجیاں مطابق اے ٹھہڑی رحمان ٹھہڑی توں گَھٹ وَدهد ݙُو ہزار سال پہلے دی ہیے یعنی آج توں سَت ہزار سال پراݨی اے تے اتھوں ملݨ آلیاں شَئیاں وچوں کَݨک ( گندم ) چَناں ، اَسوں، سَرمی، توریا، مرچاں تے کپاہ دے بیجاں توں علاوہ وَرتارے دے تھاں تھپے جنہاں تے بہترین پالش اتے رنگ روغن وی کیتے ڳئے ہین انہاں اے وی آکھے جو اتھوں لوک ٻہوں خوشحال تے بَھر کے ہوئے ڄَپیدن ، ایندے وَسݨ آلے وَہی رَہی تے عبور رکھیندے ہوسن ، روٹی ٹکی تے سَڳو سانوے ہوسن، انہاں آکھا جو وسائل دی تھوڑ پاروں ایندی مکمل کھاٹی نی تھی سڳدی جیکر ایندی پوری کھاٹی کیتی وَن٘ڄے تاں بہوں کُجھ ڳُجھے راز لَبھ پوسن ، مارو ڈھیری ، کوڑی ہوت دے ایرے نشان (ہُݨ اُوں جھا تے گھر بَݨ ڳئن) جنڈی بابڑ آلیاں ٹھہڑ یاں دے دور نال مطابقت رکھیدن کھنڈر کھوجیاں کوں ایویں جَپیدے جو اے باقیات اُوں منڈا قبائل دے ہوسن، جیندی زبان کھوجیاں دے مطابق اَج دی پیور سرائیکی نال اسی فیصد مطابقت رکھدی ہے ۔ اے ٹھہڑی (مارُو والی) چشمہ رائیٹ بینک کینال دے نال پَچادوں ، گرہ مارُو دے لَمے پاسوں تے موضع مو ڳا دے اُبھوں ترائے کلومیٹر تے نشابر ہیے۔ انڈس ہائی وے نا ئیویلے توں جھوک عبداللہ(کانواں آلی جھوک) تے گرہ رشید دو سڑک ویندی اے او ایں مارُو آلی ٹھہڑی تے اپڑ دی ہیے

انہاں ݙُو ٹھہڑیاں دا آپت اچ  1 کلو میٹر دا پینڈا ہیےگرہ مارو دے لوکاں نے پَچادھی ٹھہڑی تے غستان بݨائے تے  اتھاں مُردے  پُوریندن۔

ایویں جنڈی آلیاں ٹھہڑیاں ٻہوں وَݙے رقبے تے دگھریاں ہویاں ہن اتھاں مٹی دے سونہڑیں تھاں تھپے بےاَمیک مل ویندن ۔ ڄنڈی دے وَسَندَڑآہدن جو اتھوں ساکوں کئی دفعہ قیمتی دھاتاں وی لَبھن-

چوݙہواں ٹھہڑہ انہاں ساریاں توں ٻہوں وݙا ابلکہ رحمان ٹھہڑی توں وی کافی وَدھ رقبے تے کھنڈیا ہویا  اے تین سوفٹ اُچا  تے ایندے پُوادی پاسے کَن ہِک وَڈی غار اےجیندے وچ کوئی ڈر توں وَڑدا دا نَئیں  ایندے

نال ہِک کھوہ دے وی نشان ہن تے اتھوں کئی لوگ سونا رُپا وی ڳول گھن ڳئن ایندے پَچادی پاسوں ٻَہوں وَݙا غُستان ڄَپیندے جَڈاں مینہہ وَس پوندے تاں انسانی ڈھانچے دیاں ہݙیاں وی لوگ ݙہدن۔ لَمے پاسوں خَجیاں دے بَھنے تُرٹے تَھݙے وی نظر آمدن ۔ اے ڈھیرہ ٻہوں بھاڳ وَنداں دا شہر لڳدے پر افسوس کہ ساڈی حکومت تے اڳواݨ ایں پاسے کوئی بُرت نی ݙیندے انہاں کوں چاہیدا اے جوسرائیکی دھرتی تے آباد مُنڈھلے اَیریاں دی کھاٹی کرتے ایندی گذریل تہذیب تے اُچیچی نرت کیتی وَن٘ڄے تاں علاقہ ٹیکسلاتے موہن جوداڑو توں وی ودھ سیاحت دا مرکز بَݨ سڳدے تے ایندی آمدݨ اتھوں دے واسیاں کیتے سونے تے سوہاڳا بَݨ سڳدی اے_ __________

کافرکوٹ

لکھت :سیف اللہ بے قرار

1:- قلعہ بل کا فرکوٹ :۔ اَڄوکے بلوٹ شہر توں ہِک میل لموں دریائے سندھ تے دیرہ چشمہ روڈ دے پچادوں روہ دی چوٹی دے اُتے ہِک قلعہ تے اوندے نال ہِک مندر دے کھنڈر ݙِٹھے ونج سڳدن تے روہ تے چَڑھݨ کیتے ہوں پُراݨے راہ دے نشان وی ملدن۔ 2: قلعہ ٹل کا فرکوٹ :۔ اس قلعے دے نشان چشمہ بیراج دے ابھوں تھوڑے ڄئیں پَندھ تے دریائے سندھ دی پَچاری مَݨ تے روہ دی چوٹی دے اُتے موجود ہن اتے روہ دے داوَن ( دامن ) اچ پُراݨے زمانے دی ہِک کوٹھی وی بَݨی ہوئی اے اُتھوں دے لوکاں دی اکھاݨ اچ کنجری آلی کوٹھی مشہور ہیے تے اوقلعہ راجہ ٹل دے ناں نال سُنڄاپو ہیے۔ 3 :کا فرکوٹ دامندر : آئین اکبری اچ ابوالفضل لکھیندے جو اتھوں دا راجہ گوپادت ٻہوں وڈ ا فاضل ہائی تے اوں آپݨے انصاف دی وجہ توں آپݨی راجی دا دائرہ ٻہوں ودھا یا ہا۔ ڈنگر ڈھوراں دی قربانی پورے ملک اچ ختم کر ڈتی پرہیز گار تے شریف بندیاں نے ماس کھاوݨ اُکے تے چھوڑ ݙِتا ۔ جہرا مندر کوہ سلیمان تے موجود ھ اے ایں راجہ گوپادَت دے وزیر دا بَݨاں ہویا اے ۔ آئین اکبری دے مطابق اے راجہ ساڑھے نوسو ورہیوں سائیں عیسی علیہ السلام توں پہلے اتھاں راجدھانی تے راج کریندا ہا۔ معلوم تھیندے جو اُوں ویلے اے مندر تعمیر تھئے اوں ویلے اتھاں انسانی آبادی موجود ہائی نہ تاں انسانی آبادی دے بغیر روہ دی چوٹی تے مندر بݨاوݨ دی کیا لوڑ ہائی تے قلعے دے بݨاوݨ دا مطلب ایہو ہوندے جو اتھوں دی انسانی آبادی دے معاملات تے ہر ویلے اکھ رہوے تے دھاڑیل بازاں دے حملیاں کیتے وی چوکنا رَہوئے۔ کوہ سلیمان تے ایں مندر توں علاوہ کہیں جہ تے مندر دے نشان نہیں ملدے تے ول آئین اکبری و چ فرمایانِ کشمیر دے باب اچ ای مندر دا ذ کر کیتا ویندا پائے، نرت کرݨ نال اے وی گال نشا بر تھیندی ھے جو اوں ویلے دی اصل حاکمیت خطه سرائیکستان تے ہائی تے کشمیر اوندا حصہ ہائی۔ __________

ہندیرے

لکھت :سیف اللہ بے قرار

40 کلو میٹر دیرہ اسماعیل خان دے لیموں موضع ماہڑہ دے نیڑے انڈس ہائی وے دے پَچادی کنارے نال ہِک سائن بورڈ لڳا کھڑے جہرا کہ کچھ تاریخی مقبراں دی نشاندہی کر بندے۔ اے مقبرے انڈس ہائیتوں 4 کلومیٹر پَچادوں نشابر ہن ،ڈسٹری نمبر18 انہاں مقبراں دے نال پ ٻک کے گزردی ہے سرائیکی بولی اچ انہاں کوں ہندیر آہدن سرائیکی دی اکھاݨ اےجو" توں میݙے اڳوں ہندیرہ نہ بݨ کھڑ ،جَیندا مطلب اے جو " توں میݙے اڳوں ݙکی نہ بݨ ہوسڳدے جو اے ہندیرے دفاعی نقطہ نظر نال بݨائے ڳئن انہاں دے نشان ایں ہندیرے کَن لَمے تے وستی "چڑاپولاد، سرہ گرہ ،شاہ اجمل موضع گھمسان تاں قلعہ گڑانگ موجودہ فتحِ خان تک انہاندے ایرے تے سلاں دے مُنڈھلے نشان چشمہ رائیٹ بنک کینال دے آنوݨ توں پہلے موجود ہن ایویں در یادے پُوادوں وی نو تک اچ ایہو جَئں نشان مل ویندن ۔ معلوم تھیندے جو اے ہند یرے دریائے سندھ دیاں ݙُوہاں مَݨاں تے تھوڑے تھوڑے پَندھ تے بݨائے ڳئے ہَن جنہاں وچوں کچھ تاں نشا بر ہن تے اکثر در یادی ڈھاتے زمانے دی بے رحمی نال گل پھٹ گئن ۔" اپنا دیرہ اسماعیل خان تاریخ کے آئینے میں" وچ حفیظ اللہ شاہ گیلانی لکھدے کہ انہاں دا ہندیرا ناں افغانستان تے ہندوستان دے راہ تے ہوون دی وجہ توں ایکوں سرائیکی زبان اچ ہندی راؤ آکھا وینداہوسی

تہوں انہانداناں کثرت استعمال دی وجہ توں ہندیرہ پک گئے ۔نور محمد تھند مصنف " تاریخ بھکر" دی تحقیق دے مطابق اج توں ( 3000 ) ہزار سال پہلے دریائے سندھ نے پچادی مݨ نال  ڈھا لا ݙتی ،اے ڈھا بھڑکی، لال ماہرہ ،شاہ اجمل ( موضع گھمسان ) نے ڳاݙی ،شاہ دی

وستی تئیں اتھوں دیاں مُنڈھلیاں آبادیاں کوں نڳل گئی ۔ یعنی لال ماہڑے آلے ہندیریاں توں گھن کراہیں ٻہل نوتک تک دریائے سندھ داوایا ہائی۔ ہُݨ اَنت اے تھیا جو ہندیرے دریائے سندھ دی پیچاری بَھر تے تعمیر تھے کھڑن ۔ اے سمجھݨ دی ڳال ہیے جواوں ویلے پچادی دھاڑیلاں توں محفوظ رہوݨ کیتے دریائے سندھ ہِک ٻہوں وݙا ادفاعی مورچہ مَنا ویندا ہا۔ ہُݨ تَئیں کوئی وی پَچادی مُہاندرہ پاݨی اچ ٹھلݨ دی اُر نی کریندا ۔ پُواہ تے آنوݨ آلے سارے مَنتارے ہوندن تے انہاندے مقابلے وچ دریائے سندھ دی بَھرتے رہوݨ آلے لوک تَرݨ دے بادشا ہوندن ایں ڳالوں اتھوں دے لوکاں ہر دھاڑی دے دھاڑے مارݨ دے با وجود اے علاقہ نہ چھوڑا ۔ ____________

"سارگن اعظم دی وَٹھ"

لکھت:سیف اللہ بے قرار

مُنڈھلے دور اچ سَت دریانواں دی مالک دھرتی دنیا دی جمہوری تے اُشاک دھرتی ہائی ، سندھ تے سپت سندھو اللہ سائیں کوں ہِک منیند ے ہن ، اتے توحید تے پکا یقین رکھیندے ہن ، تریخ آڈھئیں دی لکھت کَن معلوم تھیندے جو ایں موجودہ دھرتی (سرائیکی) سپت سندھوتے اوں ویلے بُت پُجاری ہِک وی کوئے نہ ہائی۔ تریخ دا نچوڑ کَڈھدیں ہو ئیں ملک سعید احمد "سرائیکی وسیب" ‘ اچ لکھدے جو اوں دور اچ جہرے ویلے ایں دھرتی دے وسَندڑاں دا عروج ہائی تے اتھاں لوڑ دی تھوڑ نہ ہائی تاں پوادی ، پَچادی، اُبھیچڑ لمو چڑ لوک اتھاں روزی کماوݨ تے ڈھڈ دی بُکھ مارݨ کیتے آویندے ہن ۔اکادی قبیلیں وچوں ہِک اکادی شخص اطانا ( ETANNA) وی اتھ آیا تے اتھوں جمہوری اڳواݨی دے رنگ ڈھنگ سکھ کراہیں آپݨی دھرتی سمیر ( اڄوکے عراق ) دو وَل گیا ھا۔ آپݨے ݙیس پُڄَݨ سیتی اوں آپݨے قبیلیں کوں کَٹھا کرتے 2500 قبل از مسیح اچ کش (Kish) شہر دے وچ آپݨی باچھائی ( بادشاہت) دا ہو کا چا ݙتس وَت 2380 ق م وچ اکادی قبیلیں مل کراہیں سارگن اعظم دی اڳواݨی وچ اڄوکے عراق (پُراݨے سمیر ) تے قبضہ کر گھدا تے ایں علاقے داناں وَٹاکراہیں سمیرا اکاد رکھن ݙِتا سارگن اعظم نے ساری دنیا تے باچھائی کرݨ دا فیصلہ کر کراہیں اوں معلوم دنیا دے ڈھیر حصے تے فوجی ݙَڈھپ نال قبضہ کر گِھدا ھا۔ اَڄوکے شام، ترکی تے لبنان کنوں گھن کراہیں بحر روم تائیں ، ایران، عمان دے سارے جزیرے مکران تے سارے سندھ تے چَنبے کھوڑ گھِدے ، سپت سندھو یعنی سرائیکی دھرتی وی اوندے ظلم ظللھ کنوں نہ بچ سڳی ، اُوں سرائیکی علاقے تے چھڑا قبضہ وی نہ کیتا اکل اوں ایں دھرتی دے لوکیں دے مذہب دا وی تَݙاچا چھوڑا ہا۔ اوں ویلے وی مَکل وادھ سرائیکی دھرتی دی سوہݨی تہذیب دا ٻَہوں وَدھیک اُچپیرہ نمونہ ہائی_ اِتھاں پُراݨے وَسَندڑاں دے شہر ایں ویلے ٹھہڑیاں دے ٹٻے تے دُپھیاں دی شکل اج موجود ہن پر اے دھرتی وانجی ہوئی دھرتی ہیے اتھاں جیویں پہلے وانج تھیندا رَہے اُویں ہݨ وی وانج تھیندا پئے وقت دے باچھا خُدا پرستی دی بجائے ناں نہاد مرکز پرستی دا کوہانٹ بݨاکے دھن دولت کَٹھی کرݨ ،غریباں دے منہ وچوں گھراں کھسݨ تے انہاندی رَت پیوݨ کیتے چیلاں ٻَدھی ٻیٹھن ، نتاں ایں جھا تے کئی کھنڈر کھوجی آکر ہیں ہزاراں سالاں دی اُجڑی تہذیب دا ݙسا ݙیون ہاجو اے دھرتی اُوں زمانے چہ کیویں ہائی تے ہُݨ کیویں اے جہتھاں انساناں کوں اَڄ دے جدید دور اچ پیوݨ دا پاݨی وی مہیا کوئے نی دانستہ طور تے لوکاں کوں ذلیل تے خوار کیتا ویندا پائے۔S سارگن جہرے ویلے سپت سندھو (سرائیکی دھرتی) تے قبضہ کیتاہا اُوں ویلے سَت دریانواں دی اے مالک دھرتی دنیاں دی پہلی اخلاقݨ مَر ڄاتَݨ ، اُچیری اُشاک تے امیر مَلوک مزاج دھرتی ہائی اے دھرتی اُوں ویلے ہِک لَکھ ویح ( 120000) ہزار مربع میل تے درگھری ( پھیلی ہوئی ) ہوئی ہئی اتھا قاعدے منصوبے نال شہر وسائے گئے ہَن ، پکیاں سلاں دے گھر بݨیندے ہَن ، اتھوں دی کپاہ دا دھاڳہ ٻئےمُلخاں وچ وکداہا ، اتھاں اوں ویلے چرخے دارواج ہائی اتے تاݨی دے کپڑے وی وُݨدے ہَن ، کپڑے رنگن تے ٹھپہ چھپائی دا کم وی تھید اہا، اتھوں دیاں سوغا تاں مَلمَل کھیںس ، دُسہ تے لُکا راں ڈھیر سُنڄاپو ہَن ۔ اتھوں دے لوک لوہا ،پتل ، تَراما تے جَس کوں ای ورتیندے ہَن ، اتھاں مٹی دے تھاں تھپے اتے ٻیاں شَئیں سامبَھݨ کیتے وڈے تھاں ٻوہلَڑ،ڳاترے ،کلہوٹیاں وی بَݨیندےہَن وت انہاں تھاواں تے نقش نقشے وی بݨائے ویندے ہن، گھر دی چھت کیتے لکڑ ،سَر ، کانے اتے گارے کوں وَرتاوَݨ وی تھیند اہا ملک سعید احمد اوں دور دی ہک مزے دی گال اے وی لکھدے جو اجو کا اعشاری نظام ، سَٹھ (60) دے ہندسے دانظام اتے دنیا کوں 360 دے زاویے تے وَنڈݨ دانظام سرائیکی دھرتی تے عام ہا۔ اتنے ڈھیر قوماں تے مُلخاں اے نظام سرائیکیاں توں گِھدا ہا۔

---

حمورابی تےسارگن اعظم

لکھت :سیف اللہ بے قرار_

جئیں ویلہے سارگن اعظم سرائیکی دھرتی کوں وَکیڑا ݙے گِھدا تے ول اوں ایں راڄی دے شہر محل ماڑیاں تے اتھوں دافن تعمیر ݙیکھݨ تے ڈھڳ متاثر تھی کرا ہیں اتھوں دے ہزاراں مستری ، در کھان، مزدور وَٹھ کر ہیں نال گھن ڳیا ۔ سمیراکاد یا نینوا چہ جہری ڈَھٻ دی اُساری دا مُنڈھ ٻَدھا ڳیا ہا او مَنڈھوں سرائیکی تہذیب دی بَݨَت(تعمیر) ہائی۔ سرائیکی دھرتی توں وَٹھے ہوئے کاریگراں کیتے اَنجھ ہِک جھوک وسائی گئی تے اُوندا ناں اُر (UR) رکھیا گیا۔ اُر دا مطلب سرائیکی زبان اچ ہمت ، حوصلہ، کوشش ، خواہش تھیندے۔سرائیکی لوکاں اُتھاں وَنج کرا ہیں اپنے مذہب کوں نہ چھوڑا! بَھل سَچ اے ہیے_جو سمیرا کاد اچ توحید دا پر چار اُنہاں لوکاں کیتا اے فکر سوچ ایں وَل ودھی جو اُر شہر خدادی وحدانیت دا ڳَڑھ بَݨ گیا، اتھاں چَھڑی خدادی عبادت تھیندی ہائی ۔ 2255 قبل از مسیح وچ ایں اُر شہر دے نیڑے ہِک وستی اُرقا صَدم (UR.Kasdim ) وچ اللہ سائیں دے پیارے پیغمبر حضرت ابراہیم علیہ السلام ڄَمے ہَن اتے انہاندے تو حید دے پیغام کوں پہلے منَݨ آلے ایں اُر شہر دے سرائیکی ہن (سرائیکی وسیب )عرب دے ہک بدو قبیلے آرمودے ہک بندے حمورابی نے 1760 قبل از مسیح و چ سمیراکاد تے چڑھائی کر کے ساری ریاست تے قبضہ کر گِھدا اتے اینداناں وٹاکراہیں بے بی لونیا رکھ ݙِتا ۔ ایندی اڳواݨی اݙہ بابل شہر ہا حمورابی نے ایران مکران ، سندھ تے سرائیکی علاقے تے وی قبضہ کر گِھدا ہا۔ حمورابی داکَڑتلام ( قتلام) سارگن اعظم توں وی وَدھ ہا، اس شخص نے اپنی کُف(قبیلہ ) دیاں رسماں تے ریتاں کوں مذہب دا درجہ ݙے کراہیں لوکیں کوں ایں مذہب دی پیروی دا حکم چا ݙِتا ہَس ایں مذہب کنوں انکار دی سز اقتل ہائی حمورابی ہِک بَدوہا، او سوہݨے محل تے ماڑیاں دادشمن ہا تہوں اوں سارگن اعظم دے دور دے رَج سوہݨے محل ماڑیاں ڈَھواتے ۔ مستری ، در کھاݨیں کوں وی بے بی لونیا ( سمیرا اکاد) و چوں کڈھ ݙِتا گھٹ وَدھ چھی سو سال پچھوں سارگن دے ویلے دے وَسَندڑ سرائیکی وَت مہاجر تھی کراہیں اَپݨے ݙیس وَل آئے ۔ (سرائیکی وسیب ) سہ ماہی الزبیر )سارگن اعظم تے حمورابی دی اُتھل پُتھل اچ خطہ سرائیکستان دی وادی مکل وادھ جہری ہند دی باقی وسوں توں ڈھڳ وسوں ہائی تے اتھاں ڈھیر شہر آباد ہَن کیوں جو کوہ رَتہ توں گھن کراہیں تے وہوا سَنگھڑ تائیں تخت سلیمان دے روہ چوں نکلݨ آلے تاند پانی تے وَسوبے دی رُت کوں روہ چوں نکلݨ آلے "نُوز" (فلڈ) اتے انہاں دیاں تَلاں (تَل دی جمع وَہیند دے راہ ) دی مَݨ تے آباد شہر، انہاندے انوں انوں باغات کہیں وی ٻَہروڳی (باہر والا ) کوں انہاں وسندڑاں کیتے چَنڳے نہ لڳدے ہوسن ۔ جیندے باقیات ہُݨ وی کُلاچی درابھݨ ، موسیٰ زئی ، چوݙھواں ، وہوا تے ٹاک دے 'اینٹھے' (باغات) سُنڄاپو ہن کوئی ڄاپو جے کر انہاں کوں 'نرت' نال ڈیکھے تاں اوکوں اے یقین تھی ویسی جو اج توں چار پنج ہزار سال پہلے اتھوں دا تاند کالا پانی مکل وادھ دی بھوئیں کوں سیراب کریندا ہویا دریائے سندھ اچ ودھارا پیدا ہوسی، یونانی سیاح ہیروڈوٹس جہریلے اتھ آیا تاں اوں ویلے دریائے سندھ دی نال آلی وسوں اچ کپاہ دے بَگے چٹے واڑے کوں ݙیکھ کے ہَکا ٻَکا تھی ڳیا تے اوں آکھا جو اے کیجھیں سرزمین اے اتھاں اُون درختاں تے ڄَمدی اے گال اوں ایں کیتے آکھی جو اوں ویلے تائیں یورپ اُون دے کپڑے پَیندا ہائی ہالے تائیں انہاں کَپاہ دا کپڑا ݙِٹھا وی کَئے نہ ہائی ۔ وادی کھنڈر کھوجیا دے مطابق کپاہ دے کیتے سرائیکی وسوں اچ مکل وادھ دی بھوئیں سُنڄاپو ہوسی، گرہ مارو تے گَرہ رحمان دے نیڑے آلی ٹھہڑی توں ملݨ آلے نمونے انہاں ڳالھیں کوں ڈھیر نشابر کریندن_معلوم تھیندے جو اتھوں دے وَسَندڑ سارگن اعظم، حمورابی تے آرین دھاڑےبازاں دے ظلم زللھ توں ہر گز نہیں بچ سگے تے ایں جھا دی ویرانی مَریلاں کیتے تاں نوالہ بݨی رہی اے تے نال قدرتی طور تے وَسوبے دی کمی تے پاݨی دا کُھٹیپا وی سبب بݨے ، تے انہاں گالیں توں انکار ایں کیتے وی نی کیتا وَنڄ سڳدا جو جہری وی ٹھہڑی دی کھاٹی کیتی گئی اے اِتھوں کوئ ڈھڳ سونا رُپا نی مل سڳیا جیندا مطلب اے جولوک اِتھوں آپݨا مَڈیمُوڑا ولہیٹ کے گھراں کوں چھوڑ ڳئے ہن یا مریلیاں مالمَڳی لُٹ کے وَسَندڑاں کوں مارکُٹ کراہیں اِتھوں ریل چھوڑا ہوسی تے ول او اپنے گھراں کوں آباد نی کر سڳے ۔