مرکب حروفِ تہجّی

(سرائیکی دے مرکب حروفِ تہجّی) او چھوٹے چھوٹے غیر مستقل لوظ جہڑے جو ݙو یا ݙوکنوں زیادہ حروفِ تہجّی دا مجموعہ ہوندن تے اے لوظ ٻولݨ تے لکھݨ ئِ چ آپوں آپ کلھے معنی پیدا نھیں کر سڳدے جے توݨیں او کہیں جملے ئِ چ یا ݙوجھے لوظیں نال رل کرئیں استعمال نہ تھیون۔ اے چھوٹے چھوٹے غیر مستقل لوظ مرکب حروف اکھیندن۔ اے مرکب حروف ݙو لوظیں ، ݙو اسمیں یا جملے دے ݙو حصئیں کوں آپت ئِ چ جوڑݨ دے کم آندن تاں جو کہیں ڳالھ کوں بامعنی بݨایا ون٘ڄ سڳے۔ جے کر کہیں ڳالھ وچوں انھیں حروف کو کڈھ ݙتا ون٘ڄے تاں وت او ڳالھ سراسر بے معنی تھی کے رہ ویندی ئِ۔ بنیادی طور تے مرکب حروف چار قسمی ہن (یعنی حروف ربط، حروف عطف، حروف تخصیص تے فجائیہ حروف) پر انھیں قسمیں دیاں مزید قسماں ہن۔ جنھیں دا مفصل ذکر حروف دے بیان ئِ چ کیتا ویسی جہڑا جو جامع سرائیکی قواعد دی ݙوجھی جلد حصہ علم النحو ء ِ چ شامل ء ِ۔اتھاں صرف انھیں مرکب حروف دا ذکر کیتا ویندے جہڑے جو بعض اوقات حروف تہجی وانگوں ورتئے ویندن۔^[١]^[٢]

کجھ حروف تہجی ایجھیں وی ہن جہڑے جو جملئیں ئِ چ استعمال تھی کرئیں مرکب حروف وانگوں معنی ݙیندن انھیںحروف تہجی وچوں کُئی تاں حروف جار، کُئی حروف عطف ، کُئی حروف ندا تے کُئی ضمیر متصل وانگوں تے کُئی ٻئے انداز ئِ چ اپݨاں اپݨاں رنگ ݙکھیندن۔ لہٰذا حروف تہجی دے اینہہ وکھو وکھ تے ونو ون روپ کوں نشابر کرݨ دی آہر کریندے ہیں۔^[١]^[٢]

الف

الف فارسی وانگوں حرف ندا دے معنی ئِ چ استعمال کیتا ویندے جیویں جو الٰہی کنوں الہا، نبی کنوں نبیاء ، سخی کنوں سخیا، بادشاہ کنوں بادشاہا، عالیجاہ کنوں عالیجاہا، محمد کنوں محمدا ، ولی کنوں ولیاء ، خدا کنوں خدایا ، دھی کنوں دھیا ، پتر کنوں پترا وغیرہ ۔ سرائیکی ئِ چ اسم دے اخیر ئِ چ الف دے علاوہ ’’وائو‘‘ دا وی ودھارا کیتا ویندے جیویں جوبھرا کنوں بھراوا ، شاہ کنوں شاہوا وغیرہ، خوشی دے اظہار کیتے واہ وا، تعجب دے اظہار کیتے اللہ اللہ ، توبہ کیتے استغفراللہ ، نفرت کیتے کھَلّا ، تے ہَکّل دے جواب کیتے اچّھا اچّھا، ہلاّ ہلاّ ، ہاہا وغیرہ۔
بعض سرائیکی مصادر کنوں ماضی مطلق سادہ بے قاعدہ بݨدی ئِ۔ لہٰذا بے قاعدہ بݨݨ آلی ماضی مطلق دے صیغے واحد غائب ئِ چ زیادہ تر اخیر ئِ چ الف دا ودھارا کیتا ویندے جیویں جو
- مصدر ماضی مطلق
- آنݨ آندا
- پیوݨ پیتا
- ٻہوݨ ٻیٹھا
- دھووݨ دھوتا
- پاوݨ پاتا
- کرݨ کیتا
- سمݨ سُتا
- پووݨ پوتا
- پینہݨ پِینٹھا
- رووݨ رُناّ
- ݙیکھݨ ݙٹھا
- سیوݨ سیتا

بعض اوقات فارسی وانگوں فاعلیت دے معنی ݙیوݨ ئِ چ الف دا استعمال کیتا ویندے جیویں جو ٹوٻا، سودھا، اڳاڑا ، بٹھارا، تارا، منتارا، گویّا، جڑیا، لڑیا، داتا، بینا، لٹیرا، سپیرا، پالݨ ہارا، ڈاکیا، کٻاڑیا وغیرہ
اسم حالیہ بݨیندئیں ہوئیں مصدری مادے (یعنی فعل امر) دے بعد عموماً دال تے الف دا اضافہ کیتا ویندے ۔ مثال دے طور تے
- مصدر مادہ ؍امر اسم حالیہ
- آوݨ آ آندا
- اٻلݨ اٻل اٻلدا
- اپڑݨ اپڑ اپڑدا
- اُچھلݨ اُچھل اُچھلدا
- آکڑݨ آکڑ اکڑدا
- اُبھرݨ اُبھر اُبھردا
- اَٹکݨ اَٹک اَٹکدا
- اُترݨ اُتر اُتردا

بعض اوقات الف ݙو لوظیں کوں ملاوݨ دا کم ݙیندے ۔ جیویں جو سراسر دھما دھم، چھما چھم، دھنا دھن، لبالب، ٹھکا ٹھک ، چھکا چھک، دھڑا دھڑ وغیرہ وغیرہ ۔

بعض اوقات مصدری مادے (فعل امر) کن پہلوں الف دا ودھارا کرکے نہ یا متضاد دے معنی گھدے ویندن جیویں جو :
- مصدر مادہ ؍امر نہ دا معنی آلا لوظ
- ٹَلݨ ٹل اَٹل
- جَھکݨ جَھک اَجھک
- چکݨ چک اچک
- مرݨ مر امر
- ٹنگݨ ٹنگ اٹنگ
- مٹݨ مِٹ امٹ

خرابی دا معنی پیدا کرݨ کیتے لوظیں دے شروع ئِ چ الف دا ودھارا کر ݙتا ویندے جیویں جو اڄایا، اویڑا، ابھاگا، اپرپ، ابتر، ابخرہ، اٻت، اٹیک، اڄاڑ، اُچاک، اچھوت وغیرہ وغیرہ ۔

مذکر اسماء دے اخیر ئِ چ عموماً الف آندے ، جیویں جو ، چوہا، چڑا، رسا، وݙا،تݙا، کیڑا، چرخا، کتا، کھٹڑا، لُڳا، ہٹھیلا، جھکا، پِھکا، ساوا، پیلا، کالا، بگا، اُچا، مِٹھا، َسچا، کُوڑا، کوڑھا، سوہݨا وغیرہ وغیرہ۔

الف امالہ دی حالت ئِ چ ی نال تبدیل تھیندے جیویں جو رکاب کنوں رکیب حساب کنوں حسیب ، اکھاڑن کنوں اکھیڑن ، سݙاوݨ کنوں سݙیوݨ وغیرہ۔

بطور حرف عطف ، جیویں جو شباروز، راتیں ݙینہاں ، کھادا پیتا، ݙٹھا بھالیا، ماریا کُٹیا، ترُٹّا بھنّاں، چُھٹا ٻدھا، دھوتا پوتا وغیرہ۔

کہیں لوظ دے شروع یا وچکار حرف زائد دے طور تے جیویں جو سکندر کنوں اسکندر ، سکول کنوں اسکول ، فروغ کنوں افروغ، ستمگر کنوں ستمگار ، نمک خور کنوں نمک خوار وغیرہ۔

بعض لوظیں دے اخیر ئِ چ الف دا ودھارا کرکے فاعلیت دے معنی گھدے ویندن جیویں جو جوٹھا، سچّا، کُوڑا، مِٹھا، گَدرا، سانولا، بھونکا، کلھا، ہوڑا، ماندرا، چاڑھا، کوڑھا، سوہݨا، سوکھا ، اوکھا، ستھرا، کوہترا، اوّلا ، سوّلا، کوّلا وغیرہ۔

بعض مصادر کن ایجھیں اسمائے مفعول بݨدن جنھیں دے اخیر ئِ چ الف موجود ہوندے مثلاً :
- مصدر اسم مفعول
- ابھرݨ ابھارا
- اݙرݨ اݙارا
- آپھرݨ اپھارا
- اترݨ اتارا
- اٹکݨ اٹکارا
- بکݨ بکارا
- بڑکݨ بڑکارا
- ٻسکݨ ٻسکارا
- کھسکݨ کھسکارا
- ونڈݨ ونڈارا
- ݙسکݨ ݙسکارا
- شوکݨ شکارا

سہ حرفی عربی لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ الف ہووے مونث ٻولیے ویندن ۔ مثلاً ادا ، جفا، قضا، خطا، شفا، دغا، دعا، عطا، شفا، رضا،وفا،حیا وغیرہ ۔

بعض ہندی لوظ جنھیں دے اخیر اِ چ الف ہووے مونث ڳݨیے ویندن ۔ مثلاً پوجا، ماتا، پروا، پچھوا، بِکھیا، گھٹا، گھٹیا، انگیا، مالا، سبھا، جٹا، چھالیا، گنگا، جمنا وغیرہ۔

ب

ب حرف عطف دے طور تے بھی یعنی وی دے معنی ݙیندے جیویں جو توں وی ون٘ڄ، میں وی ویساں، او وی ڳبھرو، توں وی ڳبھروو وغیرہ وغیرہ ۔

پ

حرف عطف سرائیکی دے طور تے مثلا در پدر، دو پدو، ݙینہہ پہ ݙینہہ، ون پون، سال پہ سال، رنگ پہ رنگ وغیرہ۔

سرائیکی اسم کیفیت دے اخیر ئِ چ پ دا ڳانڈھا مثال دے طور تے ݙڈھپ ، سوہݨپ، سݨپ، مٹپ، ڳنڈھپ، وݙپ، لندھپ، اندھپ، ننڈھپ، رنڈپ، ٻڈھپ، کوڑپ، ݙکھپ، چھتپ، تکھپ، نیگرپ وغیرہ۔

ت

حرف عطف دے طور تے ، مثلاً تے ، تاں

علت کیتے ، تہیں ، تہوں ، تاں جو

حرف تخصیص ، تݙاں ، تݙوں، تݙاہیں

پناہ منگݨ کیتے ، توبہ توبہ

نفرت کیتے توئے توئے ، تھوتھو، توتو، تُف

ضمائر حاضر منفصل:
1. ضمیر فاعلی ، توں ، تساں،
2. ضمیر مفعولی ، تیکوں، تہاکوں، تساکوں،
3. ضمیر اضافی، تیݙا، تہاݙا، تساݙا۔
4. ضمیردی ظرفی حالت تیں وچ یا وچوں ، تیݙے وچ یا وچوں۔
5. ضمیردی طوری حالت، تیں کنوں یا کن یا کنیں، تساں کِن یا کنوں یا کنیں، تہاکن یا کنوں یا کنیں۔

حروف عطف استدراکی، تاں وت تݙاں وت، نہ تاں ، تاں وی ، توڑے ، تاہم، تاں جو ، توݨیں، توݨیں جو۔

حروف عطف سببی، تݙھوں، تہوں کیتے، تنھیں کیتے ، تہوں تاں، تݙھوں تاں، متاں۔

حروف عطف شرطی: توڑے جو، توڑے وی، جے تئیں، جے توݨیں۔

اسمائے کیفیت جہڑے جو ’’ت ‘‘تے مکدن انھاںدے وچ آخری حرف ت کن پہلے حرف تے زبر آندی ئِ جیویں جو:
1. (الف) خالص سرائیکی اسمائے کیفیت: لِکھت ، چاہت، پَلت ، پارت، بھرَت، چَلت، مِلت، سَنگت، کھَپت، آڑھت، مِنت، جُڑت، پَڑھت، بُݨت، وݨت، گَھڑت، گھاڑت، ݙکھت، ݙکھت، ڳݨت، ڳلت، منت، ٻجھارت، سکھت، سکھالت، سکھاوت، لبَھت، اَݙت، اُݙت، بچت، چاپت، بِھڑت ،چَرت وغیرہ۔

ج:

حروف عطف سببی: جو، جیویں، جیویں جو ، جݙاں ، جݙاں جو، جیندا ، جیندا جو ، جئیں کیتے ، جیکوں ، جیکوں جو، جتھاں جو، جیݙاجو ۔

حروف عطف شرطی: جے ، جے کر، جے کݙاہیں ، جے توݨیں، جے تئیں، جیتلے تئیں، جݙاں تئیں، جیندے تئیں، وغیرہ۔

اسم ظرف :جہڑے جو حروف جار دے طور تے وی استعمال تھیندن جیویں ، جہڑی طرحاں ، جہڑی ریت، جہڑی ، جہڑا ، جہڑے ، جہڑے وقت، جہڑی جا وغیرہ۔

سرائیکی دے مصادر مجہول دے مصدری مادہ (فعل امر) دا اخیری حرف ہمیشاں ج ہوندے مثلاً :

مصدر مجہول مادہ؍ امر

اٹھیجݨ اٹھیج

جھلیجن ْ جھلیج

ٹھسیجݨ ٹھسیج

ٹنگیجݨ ٹنگیج

ٹھنبھیجݨ ٹھنبھیج

ٻدھیجݨ ٻدھیج

چھنگیجن چھنگیج

چویجݨ چویج

جُھنبیجݨ جھنبیج

چریجݨ چریج

چھکیجݨ چھکیج

چتھڑیجݨ چتھڑیج

پٹیجݨ پٹیج

چُمیجݨ چُمیج

چِھلیجݨ چِھلیج

ایجھیں تمیزی جملے جہڑے جو ج نال شروع تھیوݨ آلے لوظیں کنوں شروع تھیندن ۔ مثلاً جتھاں ، جتھوں ، جنتے ، جیݙے ، جئیں پاسے ، جئیں وقت، جئیں ویلھے ، جݙاں ، جینویں ، جیجھاں ، جیجھئیں، جہوجھئیں، جہو جھئیاں ، جیویں جیویں، جتھاں جتھاں ، جݙاں جݙاں ، جیجھاں جیجھاں ۔

ایجھیں حروف جہڑے جو تعداد کوں ظاہر کریندن جتنا، جتلا، جیتلا، جتنے ، جتلے ؍ جیتلے ، جتنی ، جیتلی، جتی کتی، جیݙا، جیݙی، جیݙے ، جوکوئی ، جتنا کوئی ۔

چ (جیم عجمی)

فعل امر دے بعد چا بطور لاحقہ مثلاً کھا چا، پی چا، ݙے چا، گھن چا، وغیرہ۔

اسم فاعل بݨاوݨ کیتے چو بطور سابقہ جہڑا جو چار دے معنی ݙیندے مثلاً چورس، چوچنڈا ، چوٻارہ، چوکاندھا، چودھار، چوطرفہ، چوسڑکا، چوراہا، چوہٹہ، چو مکھی، چوکور، چوکنا، چوگنا، چوہتھا، چواکّھا، چوگردو۔

چ کنوں شروع تھیوݨ آلے ایجھیں لوظ جہڑے جو بری صفت آلے کیتے ورتئے ویندن، مثلاً چٻل ، چݨگو، چوٹھو، چچرا، چکھڑا، چیتھڑ، چپا؍ چپل، چوڑھا، چُچا، چَنبڑ، چاکر، چالباز، چَپڑ، چِٻا، چِچڑ، چِترا، چترماں، چُتڑنگ، چُتڑیل، چِتکبرا، چِٹپیرا، چَندرا، چوڑچپٹ، چَم چچڑ، چڑاک، چُرتی ، چَرسی ، چڑی مار، چغل خور (چغلیٹ) ، چَکِّل وغیرہ وغیرہ۔

خ

خ کن شروع تھیوݨ آلے ایجھیں لوظ جہڑے جو بری صفت آلے کیتے ورتئیے ویندن مثلا خارباز، خائن، خبطی ، خَپڑ، خُت،خُتل ، خُندکی ، خَچکل، خَچرا،خَرتل، خَرچل ، خرشیل، خرمغزا، خشکیل، ختمی، خُشکا، خونی، خوشامدی، خونݨ وغیرہ وغیرہ۔

د

’’د‘‘ کن شروع تھیوݨ آلے لوظ جہڑے جو بری صفت آلے کیتے ورتئیے ویندن مثلاً۔ داٻڑٻلا، داغی؍ داغل، دانگی، دانگل، دروہا، دریٹھ،دڑل، دغاباز؍ دغل، دکڑ ، دگل، دلا؍ دلو، دل بھس، دماغل، دنبل، دودا، دودل، دوزخی، دوغلا، دھوکے باز، دیگڑا، دھاڑل، دھچر، دھݙ؍ دھݙا، دھرتالی، دھرتالِݨ، دھڑے وات، دھکڑ؍ دھکڑا، دُھوتا، دُھوتل، دئوس، دروہی، دُن مُک۔

’’د ‘‘کن شروع تھیوݨ آلے لوظ جہڑے جو چنڳی صفت آلے کیتے ورتیئے ویندین جیویں جو دادلا، دانا، دُر، دردرنجاݨاں، درویش، دریادل ، دعاگو، دلاور، دلبر، دلچسپ، دُل دریا، دلدار، دلربا، دلیر، دوراندیش، دیرپا، دور بین ، دیندار۔

بعض اسمائے آلہ جنھیں دے شروع ئِ چ د آندی ئِ۔ داٻڑہ، داٻڑی، دال مندھݨان، داسا، دِڳا، داڑھی ، دُھرا، داپھا، داپھی ، دوری؍ دنوری، دُرا، دھرمٹ، دستار، دستانہ، دستی ، دف، دول، دمامہ، دیڳڑا، دیڳڑی ، دیڳ، دِلاّ۔

ڈ

’’ڈ ‘‘کن شروع تھیوݨ آلے لوظ جہڑے جو بری یا منفی صفت آلے کیتے ورتئے ویندن ݙاکو؍ ڈکیٹ، ݙبکا، ڈَڈا، ڈُڈا، ڈرگا، ڈرگی، ڈَگی، ڈھڳا، ݙیݨاں ݙیݨی ، ڈھاڈھی ، ڈُھٹا، ڈُھٹی ، ڈِڈھ مٹھا، ڈِڈھ مٹھی ، ڈِڈھو، ڈِڈھل، ڈَھرکپا، ڈَھرکپی، ڈھکوڑا، ڈھکوڑی، ڈھکیئل، ڈِھلر، ڈِھلوڑ، ڈائوں، ڈیڈا، ڈیٹھ۔

کجھ اسمائے آلہ جہڑے جو ’’ڈ ‘‘کن شروع تھیندن۔ ڈاں ، ڈبا، ڈبی، ڈِبری ، ݙبیکݨ ، ڈوڈݨ، ڈوڈݨی، ڈئونگا، ڈھینڈھا، ڈھارا، ڈھاری، ڈھال ،ڈھولݨ، ڈھکݨ، ڈھکݨی، ڈھنگا، ڈھولک ، ڈھولکی ، ڈھیرا۔

ݙ

’’ݙ ‘‘کن شروع تھیوݨ آلے لوظ جہڑے جو بری ؍ منفی صفت آلے کیتے ورتئیے ویندن۔ ݙٹل ، ݙاٹو، ݙٹ باز، ݙٹکی ، ݙٹی ، ݙٹیل ،ݙٹوری ݙاڑھو، ݙاکݨ ، ݙالا، ݙالو، ݙندو، ݙندل ݙیݨ، ݙٻاگدرا، ݙݙو، ݙݙوں ، ݙݙل، ݙݙیل، ݙراکل، ݙروپݙو، ݙلھ، ݙمریل ، ݙمرا، ݙنڈی مار، ݙنگا، ݙنگی ، ݙنگیلا، ݙوالہ، ݙوٹا، ݙئوروں بھئوروں ، ݙوم، ݙومݨی ، ݙورا، ݙوری، ݙوہاری، ݙوہاڳن، ݙٻلا، ݙہیلا، ݙبھک، ݙپھیل، ݙتھا، ݙتھی، ݙڈھپی، ݙکھارا، ݙکھاری، ݙکھڑہت، ݙکھی۔

کجھ اسمائے آلہ جہڑے جو ’’ݙ ‘‘کن شروع تھیندن ۔ݙاتری، ݙاکا، ݙاکن، ݙانگ، ݙنگوری، ݙانوݨ، ݙناں ، ݙنی، ڈنڈکا، ݙنڈی؍ ݙندکی، ݙپھا، ݙپھی، ݙندوݨ، ݙندالی، ݙندیلی ، ݙولا، ݙولی، ݙولڑا، ݙولڑی، ݙہاوی، ݙہاوا، ݙوئی ، ݙیوا، ݙیوٹا، ݙیوٹی۔

ر

کجھ ایجھئیں لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ر ‘‘آندی ئِ تے اے مذکر ڳݨیے ویندن۔ اے لوظ مصادر کنوں بݨݨ آلے اسم کیفیت وی ہوندن۔

مصدر اسم کیفیت

کھڑکݨ کھڑکار

وڄݨ وڄکار

شوکݨ شکار

ٻوکݨ ٻکار

پھتکݨ پھتکار

کڑکݨ کڑکار

چیکݨ چکار

غُرکݨ غُرکار

گجݨ گجکار

گھرکݨ گھرکار

اٹکݨ اٹکار

اُبھرݨ اُبھار

کجھ سرائیکی مصادر کن بݨن آلے اسمائے کیفیت جنھیں دے اخیرئِ چ’’ ر‘‘ آندی ئِ تے اے مونث ہوندن۔

مصدر اسم کیفیت

پُکارݨ پُکار

ݙسکݨ ݙسکار

مُسکݨ مسکار

گھٻکݨ گھٻکار

پھٹکارݨ پھٹکار

گُھمکارݨ؍گھمکݨ گھمکار

ٻچکارݨ ٻچکار

دھتکارݨ دھتکار

ہُشکارݨ ہشکار

کجھ ایجھئیں لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ر ‘‘آندی ئِ تے اے مذکر ہوندن۔ شُکار ،پِزار ،بَزار، پیار، وَپار، معیار، اُدھار، بار، ویار، ہزار، ہَسوار، ہتھیار، کم کار، اِصرار، اِتبار، اِقرار، اِنکار، سَردار، وار، ڄار، یار، خار، بیمار، شہر، قہر، وغیرہ۔

کجھ ایجھئیں لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ر ‘‘آندی ئِ تے اے مونث ہوندن۔تلوار، پھوہار، نِسوار، پَرکار، جُوار، عار، آر، مار، کار، تکرار، اِنتظار، غار، پَہار، ٻار، پار، اُروار، تار، ٹار، جھار، نِسار، اُلار، کٹَار، وِنگار وغیرہ۔

’’ر ‘‘کن شروع تھیوݨ آلے لوظ جہڑے جو ’’ بری ؍ منفی صفت آلے ‘‘ کیتے ورتئیے ویندن۔ راڑا، راڑی، راشی ، راخس، رٻالا، رٻالی، ردی ، رذیل، رݙل، رِنڈل، رنوں، رنوڑ، رقیب، رِکل، رڳل ، رلوڑ، رنڈی، رنگیلا، روݙا، روݙی، روڳی، رول ،ریچک ماریا، ریونک، ریبھڑا، ریبھڑی، رپھڑی۔

’’ر ‘‘کن شروع تھیوݨ آلے ایجھیں لوظ جہڑے جو چنڳی صفت آلے کیتے ورتئے ویندن۔ رانجھا؍ رانجھو؍ رانجھݨ، راول ، راہبر، راکھا، رڄا کڄا، رحمان ، رحمدل ، رحیم، رستم، رسول، رضا کار، روزائت، روݨقی۔

کجھ ایجھئیں اسمائے آلہ جہڑے جو ’’ر ‘‘کن شروع تھیندن۔ رٻڑ، رسہ، رسی، راس، رندہ، رنبہ، رنبی، رجسٹر، رحل رکیب، رمال ، رمی، رودا، روڑ، روڑا، ریتی وغیرہ ۔

س

سرائیکی افعال دے گردانیں ء ِ چ س بطور اسم ضمیر متصل مفعولی (صیغہ واحد غائب) استعمال تھیندی ئِ۔ چند ہک مثالاں ملاحظہ ہووݨ کیوں جو مکمل افعال دے گردانیں کیتے کئی صفحے درکار تھیسن۔

افعال معنی

کھادُس اونہہ کھادا

کھوائیُس اونہہ اوکوں کھوایا

کھویج ڳیئُس اوکھاداڳیا

کھدومِس میں اوکوں کھادا

کھویومِس میں اوکوں کھوایا

کھاندا ہانمِس؍ کھاندی ہانمس میں اوکوں کھانداہامیں

یا کھاندی ہامیں کھاندے ہانِس؍ کھاندیاں ہانس

او اوکوں کھاندے ہَن؍ کھاندیاں ہن کھانداہَس؍ کھاندی ہَس

او اوکوں کھاندا ہا؍ یا کھاندی ہئی

کھاندا ہانوِس توں اوکوں کھاندا ہانویں

کھاندے ہاسِس اساں اوکوں کھاندے ہاسے

کھاوِس ہا او اوکوں کھاوے ہا

کھانونِس ہا توں اوکوں کھانویں ہا

کھواوس ہا او اوکوں کھواوے ہا

کھویجس ہا او کھادا ون٘ڄے ہا

کھادا ہوسِس اونہہ کھادا ہوسی

کھوایا ہوسِس اونہہ اوکوںکھوایا ہوسی

کھاوِنس توں اوکوں کھا

کھوانونس توں اوکوں کھوا

کھویندا رہِنس او اوکوں کھویندا رہ

کھاندارہنس توں اوکوں کھاندا رہ

کھاندِس او اوکوں کھاندے

کھویندِس او اوکوں کھویندے

کھاند ِنس توں اوکوں کھاندیں

کھویند ِنس توں اوکوں کھونیدیں

کھاسِس او اوکوں کھاسی

کھاسمِس میں اوکوں کھاساں

بعض سرائیکی مصادر دے مادہ مصدری ؍ فعل امر دے اخیر ئِ چ ’’س‘‘ آندی ئِ جیویں جو ۔

مصدر مادہ مصدری ؍فعل امر

ٻسݨ ٻس

پسݨ پس

پھسݨ پھس

دسݨ دس

ݙسݨ ݙس

رسݨ رس

کُسݨ کُس

کھسَݨ کھس

گسݨ گس

نسݨ نس

وسݨ وس

ہسݨ ہس

کجھ ایجھیئں اسماء جنھیں دے اخیر ئِ چ’’ س‘‘ آندی ئِ ۔ انھیں وچ بعض غیر مصدری اسمائے کیفیت وی ہن۔ آس، آلَس، اِحساس، اَرداس، اَسیس، افسوس، اِکاس، اَکلیس، بکواس، پیاس، بَھڑاس، حٻڑاس، حَسّاس، حَواس، ستیاناس، ہِراس، سنیاس، ہِٻلاس ،وِسواس، مِٹھاس،لِباس وغیرہ۔

کجھ ایجھیں لوظ جہڑے جو س کن شروع تھیندن تے اے لوظ بری صفت آلے کیتے استعمال تھیندن۔ ساٹوں ، ساڑا، سازشی، ساکڑ، سامری، سانھ، سانھاں ، سنڈھا، سٻاڑ، سپڑا، سٹ حرام دی، سٹے باز، سرکش، سرپھریا، سڑول ، سزا یافتہ، سن٘ڄاں ، سن٘ڄی‘ سنسان ، سنگدل، سنگھ چوڑ، سوڑا، سِکھندڑ، سُکھاولا۔

کجھ اسمائے آلہ جہڑے جو ’’س ‘‘کن شروع تھیندن۔ساٹو، سنداری، سانگھ، ساندھا، سُٻ، سپرنگ، ستار، سوٹا،سروتا، سرمچوں، سرمے داݨی ، سرݨ، سانگی، سڑھ، سغان، سڳی، سُنبھ، سنگھولا، سنگھل، سنڳی؍ سنگھی، سواء، سوئی، سوترݨ، سیٹی؍ سٹِکر، سیخ، سیڑھی، سلھ، سروچا، سروچی، سیاہی چوس۔

چنڳی صفت آلے کیتے ورتیجݨ آلے لوظ جہڑے جو’’ س ‘‘کن شروع تھیندن۔ سوکھا ساوا، سوّلا، سالک، سالم، سانول؍ سانولا؍ سانولڑا، سادھ، سادھو، سپاہی، سڄاڳ؍ سڄاڳا،سجاول ؍سجیلا، سڄݨ، سچا؍ سچار؍سچل؍ سچو؍ سچلو، سخن ور، سخی ، سدورا، سربان؍ سریلا ، سردار، سرفراز، سعید، سکھا؍ سکھالا؍ سکھاولا؍ سکھلا، سگھڑ، سوہݨاں ، سوہݨی، سیاݨاں ، سیاݨی ، سوہانرا، سوبھی، سوبھل، سودھا، سودھی، سہاڳݨ، سہاڳڑی، سہائو، سہائو، سیرچشم، سبھاڳا، سبھاڳی، سبھائی، ستھرا، ستھری، سدھا تیر، سکھ پال۔

ک

بعض سرائیکی مصادر دے مصدری مادے یعنی فعل امر دے بعد ’’ک ‘‘بطور لاحقہ استعمال کرݨ نال حاصل مصدر بݨ ویندے جیویں جو ۔

مصدر مصدری مادہ ؍ امر حاصل مصدر

اٹھݨ اٹھ، اٹھی اٹھک

ٻہوں ٻہہ ٻیٹھک

پن٘ڄݨ پن٘ڄ پن٘ڄک

پِنݨ پن پنک

وٹݨ وَٹ وٹک

پوچݨ پوچ پوچک

وہݨ وَہ وَہک

تِھڑݨ تِھڑ تِھڑک

وَدھݨ وَدھ ودھک

ٹپݨ ٹَپ ٹَپک

بعض سرائیکی مصادر دے مصدری مادے ؍ امر جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ک‘‘ آندے تے او حاصل مصدروی ہوندن۔

مصدر حاصل مصدر

اٹکݨ اَٹک

اجھکݨ اَجھک

اُڑکݨ اُڑک

تِھڑکݨ تِھڑک

اڑکݨ اِڑک

بھرکݨ بِھرک

ٻرکݨ ٻرک

لسکݨ لُسک

ٻڑکݨ بڑک

بِڑکݨ بڑک

پِھرکݨ پِھرک

ٻوکݨ ٻوک

تِڑکݨ تِڑک

سِکݨ سِک

پھوکݨ پُھوک

پھڑکݨ پَھڑک

ٹوکݨ ٹوک

سیکݨ سیک

بعض مصادر کن اسم فاعل (مونث) جنھیں دے اخیر ئِ چ ک آندے۔

مصدر اسم فاعل (مونث)

اُݙرݨ اݙراک

چَٹݨ چٹاک

کُݙݨ کݙاک

پِنݨ پناک

نَسݨ نساک

مصدری اسمائے کیفیت: اَٹک، اُٹک، اُٹھک، اَجھک، اُڑک، ِبھرک، ٻرک ، بُڑک، جھِݨک، چھݨک ، چرک، چٹک، ݙسک، ٻسک، دھنک، ہݨک، ہمک، مہک ، مسک۔

صفاتی اسمائے کیفیت: تِڑک ، ݙالک، چِٹک، پھُوتک، خُندک، ݙبھک، پھُٹک، کھُرک، کالک، لُوسک، َرتک، کھُٹک، ٻڑدَھک، ٻڑک وغیرہ۔

ک نفی دے معنی ئِ چ:کُولَّا، کُڈھنواں ، کوہترا، کُسنگ، کُراہ وغیرہ۔

کجھ لوظ جہڑے جو بطور مونث استعمال تھیندن :گولک، پالک، چَھمک، کَݨک، وَدھک،سَڑک، ݙالک، پَلک، ٻڑک، لوݨک، ہِݨک، ٻیٹھک، وَٹک، کُھرک، دَھمک، سانوک، چِیلک،عینک ، بَھڑَک، جِھݨک، گجَک، شارک وغیرہ۔

گ، ڳ

بعض صفات نال نگ بطور لاحقہ :چُتڑنگ، اَدھڑنگ، اَبھڑنگ، ملنگ، اَٹنگ، مَجھنگ، شڑِنگ، چڑنگ، غُڑنگ۔

بعض اسماء (نانویں) :بَھنگ، وَنگ، جھنگ، رَنگ، چٍھنگ، لِنگ، ہِنگ، پَلنگ، چِݨگ، تنگ، ڈھنگ، گنگ۔

بعض صفات جنھیںدے اخیر ئِ چ ڳ آندے: بُھڳ، بَھڳ، ٹَھڳ، مُڳ، نبھاڳ،بھوڳ، روڳ، سبھاڳ ، آڳ، مُلاڳ، سُہاڳ، مِہاڳ، نِبھاڳ، بھاڳ، لاڳ، جاڳ، وغیرہ وغیرہ ۔

بعض اسماء جنھیں دے اخیر ئِ چ ڳ آندے : مُساڳ، راڳ، مِہاڳ، ساڳ، کاڳ، واڳ، لاڳ، بڳ، بھَڳ،َجھڳ، پڳ،جَڳ، ٹِڳ، پھوڳ، دَڳ، وَڳ، واڳ، لِنڳ، ہِنڳ، جوڳ، چوڳ، لوڳ۔

کجھ اسمائے آلہ جنھیں دے شروع ئِ چ ’’ڳ ‘‘آندے : ڳاٹکا، ڳٹکا، ڳاݙا، ڳاݙی، ڳاری، ڳانا، ڳانی، ڳت، ڳٹی، ڳڈی، ڳیٹا، ڳیٹی۔

’’ڳ ‘‘کن شروع تھیون آلے لوظ جہڑے جو بری ؍ منفی صفت کیتے ورتیئے ویندن۔ ڳارھا، ڳالھا، ڳالھی، ڳالو، ڳٹکا، ڳٹکی، ڳچل، ڳڑدھالی ، ڳلَھوڑ، ڳلوڑ، ڳنڈھیلا، ڳوݙل، گہیڑی، گٹھ مٹھڑا، ڳپی ،ڳپاٹی ،ڳپاڑی ، ڳویڑھی ، ڳویڑھا۔

کجھ سرائیکی مصادر دے مصدری مادے؍ امر جنھیں دے اخیر ئِ چ ڳ آندے ۔

مصدر مصدری مادہ ؍ امر

پُگݨ پُڳ

سَنڳݨ سَنڳ

جھاگݨ جھاڳ

تڳݨ تَڳ

ہُڳݨ ہُڳ

ݙھگݨ ڈِھڳ

کجھ سرائیکی مصادر دے مصدری مادے ؍ امر جنھیں دے اخیرئِ چ ’’گ‘‘ آندے ۔

مصدر مصدری مادہ ؍ امر

ٹَنگݨ ٹَنگ

ہُونگݨ ہونگ

وَنگݨ وَنگ

رِینگݨ رِینگ

ݙنگݨ ݙنگ

ل

سرائیکی مصدر کن اسم مفعول جہڑا جو ’’ل ‘‘دے لاحقے نال بݨایا ویندے ۔

مصدر اسم مفعول

اَپڑݨ اَپڑیٔل

آپھرݨ آپھریٔل

ٻسکݨ ٻسکیٔل

اَڑݨ اَڑیٔل

اِٹکݨ اِٹکیٔل

بعض اسمیں نال ’’ل ‘‘بطور لاحقہ آن کرئیں اسم صفت بݨائے ویندن۔

اسم اسم صفت

تِرک تِرکِّل

مِٹھا مِٹھَل

ڈِھڈھ ڈِھڈھِل

غُصہ غصیل

ݙند ڈندال؍ ڈندِل

کجھ اسمائے آلہ جہڑے جو ’’ل ‘‘کن شروع تھیندن ۔ لاٹوں ، لاکڑا، لاڳ، لانہہ، لٹھ، لڑکا، لغام، لغر،لِفٹ، لوٹا۔

بعض اسمائے صفت جہڑے جو بری منفی صفت کیتے ورتئیے ویندن تے او ل کن شروع تھیندن۔ لا پرواہ ، لا پڑ کناں، لا تکا، لالچی، لامواسا، لئی لڳ، لوسی ،لباسی، لِٻاسݨ ، لٻاری ، لپاٹی ؍ لپاٹا، لپوشک؍ لپوشا؍ لپوشی، لپوشݨ، لٹو، لٹیرا، لٹور؍ لٹوری،لغور، لچ؍ لچا، لچی، لچر؍ لچری ، لڑاکا؍ لڑاکو، لڑاکی، لعین، لعنتی، لفنگا، لُڳا، لُڳی، لَلا، لَلّی، للھری، لَم چچڑ، لمِل، لُنب، لُندھا، لُندھی ،لَندھوڑ، لُنڈپچھا، لَنڈر‘لَنڈور، لنگڑا، لنگڑی، لُوت، لُوطی، لُوترا؍ لَوتا،لَوشی ،لَوشن، لوفر، لوڳڑ، لُولھا،لُولھی، لومبڑ، لوبھی، لوبھݨ، لوتھ، لیچڑ،لتِھڑ، لُڈھ، لاغر وغیرہ ۔

کجھ اسمائے آلہ جہڑے جو ’’ل ‘‘تے مکدن۔ بھَل ، ٻل پُل، جَھل، جُھل، سَلھ، سِلھ، کَل، کِل، نَل، ہَل، رَحل، تھال ، بوتل، کجَل، ڄال، دول، ݙول، بگِل، پَتل، ترانگل، ترپال، تُول ، ٻٹھل۔

کجھ مصدری اسمائے کیفیت جنھیں دے اخیرئِ چ ل آندی ئِ۔ اُٻال، اُچھال ، اُڳال ،بھال، پَڄال، سَنبھال ،نِڳال، پَڑتال، اَنگھال، اُدھال، چال، ڳال۔

کجھ صفاتی اسمائے کیفیت جہڑے جو ’’ل ‘‘تے مکدِن۔ بَگو ِل ، چِٹو ِل ، رَتو ِل، ساوِل، سوجَھل، کویل، اویل، سویل ، اُلیل، الول، مَلال، پَلال، دَھمال، ڳڑدَھال، کُڑوَّل، پَکھال، اَختِل، اَڑتَل، بچھَل، اَٹکل،تَوکل،تَھڑتھل، ٹھاݙھل، جنجال، جھال، جھول، ڄلول ، چھول ، خیچل، دروہل وغیرہ۔

کجھ صفاتی تے مصدری اسمائے کیفیت جہڑے جو ’’ل ‘‘کن شروع تھیندن۔ لاٹ، لاڄ، لاݙ، لاغری، لاڳ، لاڳت، لالچ، لالی، لاہی، لٻاڑ، لٻکار، لتڑ، لڄ، لُچ، لُچپ، لچک، لچئی، لذت، لڑاند، لعنت، لڳوند،لَلھِّر، لَمبِݨ، لمباݨ ،لُندھپ، لوݙ، لوݙا،لُوس، لَوش، لَونڈک، لوبھ، لیاقت،لیپ، لیس، لِیک ، لَبھت، لچھݨ، لیکھ، لِکھت، لاپ، لپور لُپرائی، لوپر، لپیٹ، لَتاڑ ، لوٹی، لَٹک ، لٹکا، لَسک، لُسکار، لَسکار، لشکارا، لُک،لَکݨ، لُکݨ، لِکھائی، لُڳ، لمبائی ، لانگھا، لوند، لیٹ، لُجھ۔

م

سرائیکی افعال ئِ چ صیغہ واحد متکلم کیتے ’’م ‘‘بطور ضمیر متصل استعمال کیتی ویندی ئِ۔

ضمیر متصل معنی

کھاندا ہَم میں کھاندا ہامیں

کھاندا رہیُم میں کھاندا رہیاں

کھوائُیم میں کھوایا

کھادُم میں کھادے

کھاندُم جے کر میں کھاندا

بعض سرائیکی مصادر دے مصدری مادے ؍ امر جنھیں دے اخیرئِ چ ’’م ‘‘آندی ئِ۔

مصدر مصدری مادہ ؍ امر

ڄمݨ ڄم

تِرمݨ تِرم

چُمݨ چُم

سَمݨ سَم

کجھ صفاتی اسمائے کیفیت جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’م ‘‘آندی ئِ۔ اݙم، یبھوم ، شرم ، دھرم ، بھرم، کرم، ستم، ظلم، نم، مدھم، مسلم، مبہم، مقام، ماتم، اودھم ڳودھم، گھم، رشوم (رسم) ، دھوم۔

کجھ صفاتی اسمائے کیفیت جنھیں دے شروع ئِ چ ’’م ‘‘آندی ئِ۔ ماتم، مارکُٹ، ماردھاڑ، ماݨ ، مانگ، مانج، مَپ، مَت، مَترپ،مُخبری ،مُدت، مختیاری ، مخول، مَروڑ، مزدوری، مِنت ،مَن منیج، مُنجھاری ،مُونجھ، مندھݨی، مواتی، مونگھر، موکھ، مِہاڳ، مہورت، مَپھ۔

کجھ مصدری اسمائے کیفیت جنھیں دے شروع ئِ چ ’’م ‘‘آندی ئِ۔ مار، ماپ، ماٹھ، ماݨ ، مُتراکا، مَچ، مَچھراند، موچھ، مَچلپ، موت، مَری، موڑ، مروڑ، مروڑا؍ مروڑی، مُرکار، مُرک، مُسک، مُسکار، مکیوا، مانج، مُکلاوا، ، مکَر ،مَیل، مِیلہ ،مَندھ، مَنڈ ، مَنوت، منیوا، منگݨی۔

کجھ ایجھئیں لوظ جہڑے جو ’’م ‘‘کن شروع تھیندن تے بری/ منفی صفت کیتے ورتئے ویندن۔ ماندھو، ماد، مریلہ ، مپا، مُترَݙ، مُچھ ݙنڈا، مُݙر، مریلا، مستوڑ، مشتبہ، مشکا؍ مشکی، مغرور، مکار، ملام،مَم، مَنچر، مَندیل، من٘ڄہر، مندھرا، مندھری، مندھول، مندھوڑ، موذی، مِیکݨ ، میسا، میسݨی، میسݨا، مُتھر، مُتھاڄ، مَٹھا، مٹھی، مِٹھڑا، مِٹھڑی، مچھُل ،مَٹھوڑ، موالی ،مونجھا، منتارا، منتاری، مکرا، مکریل، مَرکھی، مَریل، مریلا۔

کجھ اسمائے آلہ جہڑے جو’’ م‘‘ کن شروع تھیندن۔ماترا، مالھا، مانجا، مُوڑھا، مُرلی ، مرتبان ، مسواݨی، مُنگر، مُنگری، مِسواک، مشعل، مشین، منجن، مُنگلٖی ، منجھولا، مندھݨا، مولھا، مہار، مُہر،مَہرا، میخ، مُٹھا، منگھی، منگھا، مندھاݨی ، مُڳتر، مٹی، مٹورا۔

’’م ‘‘کن شروع تھیوݨ آلے ایجھیں لوظ جہڑے جو چنگی صفت کیتے ورتئے ویندن۔ مَکھݨ؍ مکھݨاں، مجَھنگ، مَٹھو ؍ مَٹھا؍ مٹِھڑا، منٹھار، مِہربان ، مُہذّب، مہاندرا، موہری ، مومن۔

ن

’’ن ‘‘وی ’’م ‘‘وانگوں نفی دے معنی ئِ چ استعمال تھیندی ئِ۔ جیویں جو نکمّاں، نکٹھّو، نِپھّر، ندِھݨکا، نِکارہ، َنمرد، نکھِند، نَحیف، نَچنت، نَحق، نَدان، نَدیدہ ، نِدھورا، نِراس، نَراض، نِقابل، نکِنگلا، نڳوسانواں، نَلائق، ِنمراس، نِمراش، نوموز، نَہوند، نِبھایا، نِبھائی ، نِبھاڳا، نِبھاڳی۔

کجھ اسمائے آلہ جہڑے جو ’’ن ‘‘کن شروع تھیندن۔ نال ، نَلی ، نَالا، نانہہ، نِب، نَٹ، نَڑی ݙٹا، َنعل، نَیل، نِغارہ، نک چونا،نکَیل ، نَہیرݨ، نِہاندرو، نِہترا، نیچا۔

کجھ مصدری اسمائے کیفیت جہڑے جو ’’ن ‘‘کن شروع تھیندن۔

مصدر اسم کیفیت

نِبھݨ نِبھݨی ؍ ِنبھت

نِکھرݨ نِکھرت

نِمراوݨ نِمرا

نَپاوݨ نَپا

نِمرݨ نِمرت

ݨ:

’’ݨ ‘‘کوں سرائیکی مصادر دی مصدری علامت دے طور تے استعمال کیتا ویندے ۔ݙوجھے لوظیں ئِ چ سرائیکی مصادر دے اخیر ئِ چ ’’ݨ ‘‘مصدری علامت دے طورتے استعمال تھیندی ئِ۔ ایندے علاوہ ’’ݨ ‘‘کنوں پہلوں آوݨ آلے حروف تہجی تے ہمیشاں زبر آندی ئِ جیویں جومارݨ ، پیوݨ، مریجݨ،ٻدھݨ ، ݙیکھݨ، رووݨ، رویجݨ وغیرہ وغیرہ ۔

بعض سرائیکی مصادرکن اسمائے کیفیت ؍ حاصل مصدر بݨاوݨ سانگے مصدری علامت کنوں پہلوں آوݨ آلے حرف تہجی ہیٹھ زیر لا ݙتی ویندی ئِ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ بعض سرائیکی مصادر دی مصدری علامت ݨ کنوں پہلوں آوݨ آلے حرف تہجی دے ہیٹھوں زیر لا ݙیوݨ نال اسم کیفیت ؍ حاصل مصدر بݨ ویندے ۔ مثال دے طور تے آݙھݨ، اُٻلِݨ، اَٹکِݨ، ٻٹَکِݨ ، اِڑکِݨ، ٻلکِݨ، چَھلکِݨ، ݙھلکِݨ، گھِلکِݨ، ہُلکِݨ، تِلکِݨ، چِلکِݨ، پَٹِݨ، پڄلِݨ ،پھَتکِݨ ، پھَٻݨ، تِرمِݨ ، ٹُٻݨ، ڄلِݨ، چُبھِݨ، چُھلکِݨ، ݙلِݨ، رِنگِݨ، سڑِݨ، شوکِݨ، کِھُرکِݨ، گُھُرکِݨ،کھِمِݨ، شَرکِݨ، وَلِݨ،وَہِݨ، ہوکِݨ وغیرہ وغیرہ ۔

’’ݨ ‘‘کوں اسم مکبر دی علامت دے طورتے وی استعمال کیتا ویندے مثال دے طور تے اݙاݨ ، ٻہاݨ، ٻدھاݨ، پُراݨ، ݙنداݨ، کھَنبھاݨ، مَندھاݨ، وݙاݨ، ٹُٻاݨ، جِھنگاݨ وغیرہ۔

کجھ اسمائے مونث دے بعد ’’ݨ ‘‘استعمال کیتی ویندی ئِ۔ ما لِݨ، دھوٻݨ ، بھنگِݨ، پارسِݨ، فرنگِݨ، مراثِݨ، ملودِݨ، بھونڈِݨ، ٻلھِݨ، قصائݨ، ݙیݨ،سَئیݨ، اَرئیݨ، حَلوائݨ، بٹھارݨ، جَوائݨ، مُوذِݨ، بِھکارݨ، اُلھادݨ، پُجارݨ، جوگݨ، شِکارݨ، سوالِݨ، قید ِݨ، مالکِݨ، یہودِݨ، بنجارِݨ ، نائݨ، چودھرائݨ، بنگالݨ، پڑوسݨ، درزݨ، پارسݨ وغیرہ وغیرہ۔

و

فارسی تے اردو زبان ئِ چ مستعمل مرکب عطفی دے معطوف الیہ تے معطوف کوں ملاوݨ کیتے وائو کوں بطور حرف عطف ورتےا ویندے ۔ حرف عطف وائو کنوں پہلے آوݨ آلے اسم کوں معطوف الیہ تے بعد ئِ چ آوݨ آلے اسم کوں معطوف آ کھےا ویندے جیویں جو زمین و آسماں ، عرش وکرسی،شب و روز، کہ و مہ، غرض و غائیت، حرف و حکائیت، شرق و غرب ، نان و نفقہ، حق و باطل، مکہ و مدینہ، حسن و عشق، حسن و قبح، حسن و جمال، حسین و جمیل وغیرہ وغیرہ ۔

بعض سرائیکی اسمائے فاعل دے اخیر ئِ چ وائو استعمال تھیندی ئِ ۔اینہہ اخیر لی وائو کنوں پہلے آوݨ آلے حروف تہجی تے ہمیشاں پیش ( ُ )آندے ۔ جیویں جو دَلو ، ٻدھو، مارو، آئو، ون٘ڄو، اَلائو، ݙیئو، گھِنو، وَنڈو، کَھئو، پیئو، ݙیکھو، لڑو، بِھڑو، کھیݙو، پَݙو، تانگھو، سَڑو، بھَڄو، ٹھرو ، مَرو، ہَرو، وغیرہ وغیرہ ۔

سرائیکی فعل امر دے صیغہ جمع حاضر دے بݨاوݨ کیتے مصدری مادے دے بعد وائو مجہول دا ودھارا کیتا ویندے جیویں جو کرو، ݙرو، بَھرو، وَنجو، آئو، ٻدھو، کھئو، پیئو، سوچو، ݙیکھو، سݨو، ونڈو وغیرہ ۔

سرائیکی زبان دے بعض اسماء دے اخیر ئِ چ وائو مجہول آکرائیں انھیں کوں مونث بݨا ݙیندی ئِ جیویں جو بھارو ، وݙو، دھاݨو، پھاپو، سَدو، پارو، ماندھو، صابو، راݨو، جامو، کالو وغیرہ وغیرہ ۔

وائو کن شروع تھیوݨ آلے لوظ جہڑے جو بری ؍ منفی صفت کیتے ورتئے ویندن۔ وݙواتا، وݙکوتھا، وݙکناں، وݙپیرا، واچھِل، واشِل، وَحشی، وِسامور، وِسواسی، وِسواسݨ، وِڳاڑو، وِللا، وِللی ، ون٘ڄائو، وِہرا، وَہمی ،وَیری، وَیرݨ، وَہمݨ ، وِہری، وَیل ݙاچی، وڈھی خور، وڈھی ݙئیو وغیرہ وغیرہ۔

ہ

جنھیں اسمیں دے اخیر ئِ چ [[عربی]] یا فارسی وانگوں’’ ہ ‘‘آون٘ڄے تاں او اسم مذکر ڳݨیے ویندن۔ جیویں جو روضہ ، نسخہ، صفحہ، خواجہ ، سقہ، بندہ ، صوفہ ، پیشہ، تیشہ، خرچہ، چرخہ ، حُقّہ ، ڈبہ، دورہ، طرہ، شیشہ ، آئینہ، پیمانہ، لمحہ، وقفہ، پیسہ وغیرہ وغیرہ ۔

عربی اسماء دی تانیث دی علامت ’’ہ‘‘ ہے اے فارسی اسماء دے اخیر ئِ چ وی ایویں آندی ئِ، اے قاعدہ سرائیکی ئِ چ وی عربی تے فارسی وانگوں ورتیا ویندے کیوں جو سرائیکی زبان عربی تے فارسی کنوں ٻہوں متاثر ئِ۔ جیویں جو ملکہ ، قیصرہ، ضعیفہ، عزیزہ، اداکارہ، زوجہ، حسینہ، والدہ، رفیقہ، گلوکارہ، معلمہ ، سلطانہ ، خالہ ، محترمہ ، مریضہ وغیرہ وغیرہ۔

عربی تے فارسی دے ٻہوں سارے لوظ جہڑے جو سرائیکی زبان ئِ چ وی مستعمل ہن تے جنھیں دے اخیر ئِ چ ہ آندی ئِ بالعموم مونث ڳݨئیے ویندن۔ جیویں جو راہ، نگاہ، درگاہ، بارگاہ، چراگاہ، تنخواہ، پناہ، خانقاہ، توجہ ، توبہ وغیرہ وغیرہ۔

’’ہ ‘‘کن شروع تھیوݨ آلے لوظ جہڑے جو بری ؍ منفی صفت کیتے ورتیئے ویندن۔ ہارو، ہُڳو، ہاں دا ساڑا، ہَٻا، ہِٻلاسی، ہِٻلاسݨ، ہپھَل، ہݙ حرام ، ہݙ چم حرام، ہݙ چم پلیت، ہِݙکیل، ہَݙل، ہرجائی ، ہُرکو ، ہُرکل، ہڑپو، ہڑپل، ہکڑا، ہکڑی، ہڳل، ہِݨکو، ہنگیرو، ہوݙی، ہوݙل، ہوسی، ہوسݨ، ہولا، ہولی، ہوکݨاں، ہوکݨی، ہوچھا ، ہوچھی ، ہٹھیلا، ہٹھیلی ، ہٹھی، ہٹھل۔

ی

سرائیکی دے بعض افعال دے صیغہ واحد غائب(مونث) ، صیغہ واحد حاضر (مونث) ، صیغہ واحد متکلم (مونث) کیتے ضمیر متصل ’’ی ‘‘استعمال کیتی ویندی ئِ۔

بعض صفاتی اسم کیفیت جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ی ‘‘آندی ئِ۔ نیکی ، بندگی، زندگی، صفائی ، گرمی ، سردی ، نرمی ، جوانی ، دیوانی، ودھیکی ، چُھہرکی ، تکھائی ، کھٹائی ، یاری ، مِٹھائی ، سن٘ڄائی، ننڳائی ، ستھرائی، مُٹائی، ٹُھکائی ، گَھڑائی ، گلاَٖئی ، چُٹکی ، گَھٹکی ، بِھرپّی، ٻلکی ، ݙڈھپی، کڑّکی، بھنکی وغیرہ وغیرہ ۔

بعض سرائیکی اسمائے فاعل جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ی ‘‘آندی ئِ۔ کھݙاری، پساری (پنساری)، ونگاری، نِلاری، مَداری، ݙکھاری، شِکاری، لَٻاری، پائولی، پئولی، کَٻالی، موچی، نائی ، قصائی، حلوائی ، دھݨوائی ، مستری، دھوٻی، تیلی ، چاکی ،طباخی، مراثی، درزی وغیرہ وغیرہ ۔

بعض پَھلیں دے سرائیکی ناں جہڑے جو ’’ی ‘‘تے مکدن۔ انبلی ، منگ پھلی، کچری، گھمانوݨی (خوبانی) ، ڳری،ڳگمبھیری (مِٹھا) وغیرہ ۔

بعض سبزئیں دے سرائیکی ناں جہڑے جو ’’ی ‘‘تے مکدن ۔ ڳوبھی ، مولی ، گاجری ، میتھری ، رتی مرچ، بھنڈی ، توری، وغیرہ ۔

بعض مونث رشتے جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ی ‘‘آندی ئِ۔ چاچی ، مامی ، ماسی ، نانی ، ݙاݙی، بھتریجی ، بھݨیجی، دھی، پوتری، ݙوہتری ، سالی، سکی ، مترائی ، ݙراݨی، بھرڄائی، سکوئی وغیرہ۔

جسم دے بعض حصئیں دے سرائیکی ناں جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ی‘‘ آندی ئِ۔ پِنّی ، تَلی ، تِلی ، کھاݙی، ݙاڑھی، ڳچی، کُھری ، چَرٻی، چیچی انڳل، کوپری، چھاتی، پپلی، سنگھڑی، ختی، مڳی، کنوڑی،مَرھئی، ڳسنی، مُرچی، ٻکی (ہتھ دی)، مکڑ ہݙی، دُنی، کھیری ، چھوݨی (ڳوݙے دی)، نلی ( ٻانہہ یا ڄنگھ دی ہݙی)، ویݨی، ٻکی (گردہ) وغیرہ ۔

کجھ رنگیں دے ناں کرمچی ، خاکی ، غلابی ، سنہری ، کیسری، جامنی ، انگوری، مہندی وغیرہ۔

کجھ بیمارئیں دے ناں ۔ مرگی، ٹھڈی بیماری (تپ دق) ، خرسی ، ابھاسہئی ، اُلٹی ، ہِݙکی ، ݙاکݨی (زیادہ قے)

کجھ ڳاہݨیں (زیوریں) دے ناں، جھُمکی ، کیٹوی ، والی ، چیلکی ، سنگھارپٹی، نتھلی ، چونبھ کلی، ہسی ، دستی ، چوڑی، آرسی، مندری ، جھاری، پٹھی (انگوٹھی) ، نسی، بسنتی ، پٹڑی وغیرہ ۔

’’ی ‘‘بطور یائے نسبتی ۔ شہری ، دیہاتی ، پہاڑی ، دمانی ، دیسی ، وطنی ، ملتانی ، لاہوری ، پشوری (پشاوری)، ݙیروی ، بہاولپوری ، تھلوچی، ٻروچی، جھنگوچی، دہلوی ، پاکستانی، بھارتی، ایرانی ، امریکی ، عراقی، عربی ، فارسی ، مکی ، مدنی، حجازی ، ترکی ، افغانی، ترکستانی ، شیرازی، دکنی ، عجمی ، مصری کُردی ، ہندی ، بلوچی، سندھی ، حنفی ، سنی، بدوی ، پارسی، یہودی، عیسائی ، صدیقی ، بنارسی، علوی، فاروقی وغیرہ وغیرہ ۔

کجھ اسمائے آلہ (مونث) ۔گھڑونجی، کاتی، چھری، ݙیوٹی، سوئی ، ݙپھی، کہاڑی، چھٻی، منگری ، پتروٹی، جھجھری، ݙولی، منگھی ، ولٹوئی، ݙوہاوی، مَٹی، مندھاݨی، سنڳی، کلھوٹی، منھی ، تھالی تیسی، وہولی، رنبی، سیناری، کلتری؍ کلوتری، کانٹی، چونڈھی، کنگھی، سوئی گندوئی ، کہئی، ݙاتری، چمچی، تݙی، پڑچھی ، پچھی، پیڑھی، رسی ، چرخی وغیرہ ۔

اکثر جاندار یا بے جان اسمائے مونث دے اخیر ئِ چ ’’ی ‘‘آندی ئِ۔ گھوڑی ، مرغی، ٻکری،کھوتی، مکڑی، ٻلی، ہرݨی ، مورݨی، شیرݨی، کبوتری ، ہتھݨی ، مینڈکی ، بھُتنی، مچھی، مرغابی ، تتلی ، گلہری ، چھپکلی (کِرلی)، قمری ، ٹوکری ، پہاڑی، ہتھوڑی، پیالی ، چرخی ، تختی، ٹوپی، مولھی ، چھڑی، ٹوکری ، روٹی ، سیڑھی، استانی ، مچاݨی ، پٹھاݨی ، کاݨی، بھیݨجی ، ݙاݙی، نانی، ماسی ، مامی ، چاچی، رتی، بگی ، پیلی ، ساوی، کالی ، چھوکری وغیرہ وغیرہ ۔

کجھ مصدری اسمائے کیفیت ۔ اٻالھی، اُپتری سُپتری، اُچھلّی ، اݙاری، اُساری ، اڳلّی ، اڳاڑی ، ٻاگھی، بھڳی، بھنوالی ، بھروڑی، پدھرائی ، پناکی ، پن٘ڄائی ، تاری، پھڑکاری ، پھتکاری، تھپکی ،پُݨائی، تنبݨی، ݙنبھݨی، ٹھکائی ، چُھٹی، ٻدھی ، رادھی، کُہائی ، گھسائی ، لڑائی، لکھائی ، مروڑی، واݙھی، واہی، وہاجی ۔

کجھ اسمائے مذکر۔ دھوبی ، جوگی، پارسی، درزی، مالی ، بھکاری، چودھری، حاجی،نائی ، یہودی، حلوائی ، قصائی ، فرنگی، بنگالی، بھنگی، کھتری، ہاتھی، امریکی ، افریقی ، ضدی، ہٹھی، موچی، پاولی، ہوݙی، مراثی وغیرہ ۔

بعض صفاتی اسمائے مونث۔اچی، لمبی، مندھری، ڳیٹی، ہٹھیلی، جھکی ، رتی، بگی ، نیلی ، پیلی ، ساوی، غلابی ، عنابی ، چٹی، کوڑی، سچی، کوڑھی، گدڑی، کن٘ڄری، کاݨی، ݙوری، گونگی، لنگڑی، سوڑی، پولھی، گنجی وغیرہ۔

بعض اسمائے مکبر کنوں اسمائے مصغر۔

اسمائے مکبر اسمائے مصغر

ٹھیکر ٹھیکری

ڳنڈھڑ ڳنڈھڑی

تھڳڑ تھڳڑی

پھپھڑ پھپھڑی

کھنگھر کھنگھری

ے

واحد کنوں جمع ۔اوکھے ، بھورے، ٻانھے ، تݙے، اپݨے ، ٻچے، ٻلے ، پترے ، جھانولے ، چوہڑے ، چلھے ، دھاڳے، دنبے ، کنوارے، دیرے، چھیلے ، چندرے، دیگڑے ، دلے ، ڈھورے، سنارے، غوشے، ڳالھے ، وچھیرے ، ہیجڑے، اوپرے، پرائے ، چنگے ، گندے ، چٹے، کوڑے ، کوڑھے، سوہݨے، وݙے، چھوٹے وغیرہ۔

اکثر سرائیکی افعال دے صیغہ جمع غائب، صیغہ جمع حاضر تے صیغہ جمع متکلم کیتے ے بطور ضمیر متصل (مذکر) دے طور تے استعمال کیتی ویندی ئِ ۔ کھاندے پئین، کھاندے ہاوے، کھاندے ہاسے، کھا چکے ہن، کھا چکے ہو ، کھا چکے ہیں، کھاندے ہن، کھاندے ہو، کھاندے ہیں، کھاندے ہوندے، کھاندے ہوسن، کھاندے ہوسو، کھاندے ہوسوں، کھاندے ہوون ہا، کھاندے ہوووہا، کھاندے ہوں ہا وغیرہ ۔

فعل مضارع بݨاوݨ کیتے لازم مصادر دے فعل امر دے بعد ’’ے‘‘ تے متعدی مصادر کیتے ’’وے ‘‘لا ݙتا ویندے مصادر لازم : مرے، بھڄے، اٹھے ، ڄمے ، ڄلے ، چکھے ،جکھے ، جڑے ، جھرے وغیرہ۔

متعدی مصادر : کھاوے ، ڄاوے ، پیوے ، سیوے ، پاوے وغیرہ ۔
مصادر مجہول: کھویجے ، اٹھیجے ، ݙیویجے ، ولیجے، روئیجے ، مریجے، جڑیجے وغیرہ ۔