قائد اعظم محمد علی جناح

قائداعظم محمد علی جناح، بانیِ پاکستان
حضرت قائداعظم محمد علی جناحؒ، بانیٔ پاکستان
ڄم:	25 دسمبر 1876ء
وفات:	11 ستمبر 1948ء، کراچی
وجہ وفات:	تپ دق، طبعی
مدفن:	مزار قائد، کراچی
شہریت:	پاکستان،برطانوی ہند (25 دسمبر 1876–13 اگست 1947)
مذپب:	شیعہ اسلام
جماعت:	انڈین نیشنل کانگریس (1906–13 اپریل 1920),آل انڈیا مسلم لیگ (10 اکتوبر 1913–11 اگست 1947ء),مسلم لیگ (11 اگست 1947ء–11 ستمبر 1948ء)
ذالاں :	ایمی بائی جناح (1892–1893)،مریم جناح (19 اپریل 1918–20 فروری 1929)
اولاد:	دینا واڈیا
والدین:	پونجا جناح (والد)،مٹھی بائی (والدہ)
پیشہ:	وکالت
بھیݨ/بھرا:	فاطمہ جناح
ذاتی معلومات
زبان:	گجراتی (مادری)، اردو، انگریزی
ذات:	لوہاݨہ راجپوت
مادر علمی:	جامعہ اوکسفرڈ (3 جولا‎ئی 1887–30 جنوری 1892)، لنکنز ان (5 جون 1893–28 اپریل 1896)، کیتھڈرل اینڈ جان کینون اسکول
عہدے
صدر پاکستانی آئین ساز اسمبلی:	11 اگست 1947 توں 11 ستمبر 1948، وزیراعظم، لیاقت علی خان
اسپیکر قومی اسمبلی پاکستان:	11 اگست 1947ء توں 11 ستمبر 1948ء، وزیراعظم، لیاقت علی خان
گورنر جنرل پاکستان:	15 اگست 1947ء توں 11 ستمبر 1948ء

محمد علی جناح، پیدائشی ناں، محمد علی جناح بھائی، 25 دسمبر 1876ء – 11 ستمبر 1948ء) ہندوستان دے نامور وکیل، سیاست دان تے بانی پاکستان ہن۔ محمد علی جناح 1913ء توں گھن کے پاکستان دی آزادی 14 اگست 1947ء تک آل انڈیا مسلم لیگ دے سربراہ ریہے، ول قیام پاکستان دے بعد اپݨی وفات تک، اوہ ملک دے پہلے گورنر جنرل ریہے۔ سرکاری طور تے پاکستان وچ آپؒ کوں قائدِ اعظم یعنی سب توں وݙا رہبر تے بابائے قوم یعنی قوم دا پیو وی آکھا ویندے۔ جناح دا یومِ پیدائش پاکستان وچ قومی تعطیل دے طور تے منایا ویندا ہے۔

کراچی دے پیدائشی تے لنکن ان توں بیرسٹری دی تربیت حاصل کرݨ والے جناح، ویہویں صدی دے ابتدائی ݙو عشریاں وچ آل انڈیا کانگریس دے اہم رہنما دے طور تے ابھرے۔ اپݨی سیاست دے ابتدائی ادوار وچ انہاں نے ہندو مسلم اتحاد کیتے کم کیتا۔ 1916ء وچ آل انڈیا مسلم لیگ تے آل انڈیا کانگریس دے مابین تھیوݨ والے میثاق لکھنؤ کوں مرتب کرݨ وچ وی انہاں نے اہم کردار ادا کیتا۔ جناح آل انڈیا ہوم رول لیگ دے اہم رہنماواں وچوں ہن، انہاں نے چوݙہ نکات وی پیش کیتے، جنہاں دا مقصد ہندوستان دے مسلماناں دے سیاسی حقوق دا تحفظ کرݨا ہئی۔ بہر کیف جناح 1920ء وچ آل انڈیا کانگریس توں مستعفی تھی ڳئے، جیں دی وجہ آل انڈیا کانگریس دے موہن داس ڳاندھی دی قیادت وچ ستیاگرا دی مہم چلاوݨ دا فیصلہ ہئی۔

1940ء تک جناح کوں ایہ یقین تھی چلا ہئی کہ ہندوستان دے مسلماناں کوں ہک انج وطن دی جدوجہد کرݨی چاہیدی اے۔ اوں سال، مسلم لیگ نے جناح دی قیادت وچ قرارداد پاکستان منظور کیتی جیں دا مقصد نویں مملکت دے قیام دا مطالبہ ہئی۔ ݙوجھی جنگ عظیم دے دوران، آل انڈیا مسلم لیگ نے مضبوطی پکڑ گھدی جبکہ انہاں ادوار وچ کانگریس دے کئی رہنما قید کٹیندے پئے ہن تے جنگ دے ختم تھیوݨ دے مختصر عرصے وچ ہی انتخابات دا انعقاد تھیا۔ جیں وچ جناح دی جماعت نے مسلماناں کیتے مختص نشستاں وچوں وݙی تعداد جیت گھدی۔ اوں دے بعد آل انڈیا کانگریس اور آل انڈیا مسلم لیگ متحدہ ہندوستان وچ اختیارات دے توازن کیتے کہیں صیغے تے متفق نا تھی سڳے، نتیجتاً تمام جماعتاں ایں امر تے متفق تھئیاں کہ ہندوستان دے ݙو حصے کیتے ونڄن جنہاں وچوں ہک مسلم اکثریتی علاقیاں وچ پاکستان جبکہ باقی ماندہ علاقیاں وچ بھارت دا قیام ہووے۔

پاکستان دے پہلے گورنر جنرل دے طور تے جناح نے اپݨی حکومتی پالیسییاں دے قیام کیتے کم کیتا نیز انہاں نے انہاں لکھاں لوگاں دی بہبود تے آباد کاری کیتے وی کم کیتا جیہڑے تقسیم ہند دے بعد پاکستان ول ہجرت کر آئے ہن، انہاں نے انہاں مہاجر کیمپاں دی ذاتی طور تے ݙیکھ بھال کیتی۔ جناح 71 سال دی عمر وچ انتقال کر ڳئے جبکہ انہاں دے نوزائیدہ ملک کوں سلطنت برطانیہ توں آزاد تھئے محض ہک سال دا عرصہ تھیا ہئی۔ انہاں دی سوانح عمری لکھݨ والے لکھاری، اسٹینلی وولپرٹ لکھدن کہ، اوہ (یعنی جناحؒ) پاکستان دے عظیم ترین رہنما رہسن۔

ابتدائی حیاتی

جناح دا ڄماندرو ناں محمد علی جناح بھائی ہئی تے اوہ غالباً 1876ء وچ ہک کرائے دے مکان وزیر مینشن کراچی دے ݙوجھی منزل وچ، جناح بھائی پونجا تے انہاں دی ذال مٹھی بائی دے ہاں پیدا تھئے۔ جناح دی جائے پیدائش پاکستان وچ ہے لیکن ایہ اوں دور وچ بمبئی دا حصہ ہوندا ہئی۔ جناح دا تعلق گجراتی خوجا اسماعیلی شیعہ پس منظر نال ہئی، لیکن بعد وچ انہاں نے ٻارہاں امامی شیعہ مسلک اختیار کر گھدا۔ جناح دا تعلق ہک متوسط آمدنی والے گھراݨے نال ہئی۔ انہاں دے والد ہک تاجر ہن جیہڑے نوابی ریاستیلاں گونڈل (کاٹھیاواڑ، گجرات) دے گرانہہ پنیلی وچ ہک جولاہا خاندان وچ پیدا تھئے ہن۔ انہاں دی والدہ دا تعلق وی اونہی گرانہہ نال ہئی۔ اوہ 1875ء وچ کراچی منتقل تھی ڳئے تے اوہ ایں توں پہلے ہی رشتہ ازدواج وچ ٻدھیج ڳئے ہن۔ کراچی دی معیشت انہاں ݙینہاں ترقی کریندی پئی ہئی تے 1869ء وچ نہر سوئز کنال دے کھٹݨ دا مطلب ایہ ہئی کہ کراچی بمبئی دے مقابلے وچ یورپ دے 200 ناٹیکل میل قریب ہئی گیا۔

جناح بھائی پونجا، والد

وزیر مینشن کراچی

جناح دا اپݨے بھیݨ بھراواں اچ ݙوجھا نمبر ہئی، انہاں دے ترئے بھرا تے ترئے بھیݨیں ہن جنہاں وچ فاطمہ جناح وی شامل ہن۔ انہاں دے والدین گجراتی زبان ٻولیندے ہن جبکہ ٻال کچھی زبان تے انگریزی وی ٻولیندے ہن۔ سوائے فاطمہ دے جناح دے باقی بھیݨ بھراواں دے متعلق گھٹ ہی معلومات دستیاب ہن جیویں کہ اوہ کتھاں رہیے تے آیا کہ کݙہیں اوہ جناح دے وکالتی تے سیاسی میدان وچ کامیابیاں دے دوران انہاں نال ملے وی ہن یا نی؟۔ لڑکپن وچ جناح اپݨی ماسی کول بمبئی وچ وی کجھ عرصہ رہیے ہن جتھاں شاید اوہ گوکال داس تیج پرائمری اسکول وچ پڑھے، بعد وچ انہاں نے کیتھڈرل اینڈ جان کینون اسکول وچ تعلیم حاصل کیتی۔ کراچی وچ اوہ سندھ مدرسۃ الاسلام تے کرسچن مشنری سوسائٹی ہائی اسکول وچ داخل رہیے۔ انہاں نے میٹرک جامعہ بمبئی دے ہائی اسکول توں کیتا۔ انہاں دے اڳلے سالاں بالخصوص انہاں دے وفات دے بعد بانی پاکستان دے لڑکپن دے حوالے نال کئی کہانیاں گردش کریندے ہن، جیویں اوہ اپݨے فراغت دے اوقات پولیس اسٹیشن وچ قانونی کاروائیاں کوں ݙیکھݨ وچ صرف کریندے ہن یا اوہ ڳلی دی روشنی وچ اپݨے کتاباں پڑھدے ہن جیندی وجہ دیگر ذرائع توں محرومی ہئی۔ انہاں دے سرکاری سوانح نگار ہکٹر بولیتھو نے 1954ء وچ انہاں دے کئی لڑکپن دے ساتھیاں نال انٹرویو کیتے، انہاں نے ہک کہانی سݨی کہ جناح اپݨے ساتھیاں کوں کنچے کھیݙݨ توں منع کریندے ہن تے اوہ انہاں کوں آہدے ہوندے ہن کہ اوہ مٹی وچ کنچے کھیݙ کے اپݨے کپڑے گندے کرݨ دی بجائے کرکٹ کھیݙن۔

انگلستان اچ

Jinnah's passport

اونی سال 1892ء وچ اوہ برطانیہ دی گراہم شپنگ اینڈ ٹریڈنگ کمپنی وچ تربیتی شاگردی کیتے ڳئے، ایہ کم سر فریڈرک لیف کرو نے انہاں کوں ݙیوایا ہئی جیہڑے انہاں دے والد پونجا بھائی جناح دے کاروباری شراکت دار ہن۔ برطانیہ ونڄݨ توں پہلے انہاں دی والدہ دے دباؤ تے انہاں دی شادی ہک دور دی رشتہ دار ایمی بائی نال کر ݙتی ڳئی، جیہڑے جناح توں عمر وچ ݙو سال چھوٹے ہن۔ پر ایہ شادی زیادہ عرصے نہ چل سڳی کیونکہ آپ دے برطانیہ ونڄݨ دے کجھ مہینیاں بعد ہی ایمی جناح تے انہاں دی والدہ وفات پا ڳئے۔ 1893ء وچ جناح دے خاندان والے بمبئی منتقل تھی ڳئے۔ لندن ونڄݨ دے کجھ عرصہ بعد آپ نے ملازمت چھوڑ ݙتی جیندے تے انہاں دے والد انہاں نال سخت ناراض تھئے ہن جنہاں نے انہاں کوں ونڄݨ توں پہلے ترئے سال رہݨ دا معقول خرچہ فراہم کیتا ہئی۔ اوہ بیرسٹر دی ڈگری توں متاثر ہن لہذا انہاں نے لنکن ان وچ داخلہ گھن گھدا، بعد وچ انہاں نے ایں ادارے کوں ان آف کورٹ تے فوقیت ݙیوݨ دی ایہ وجہ ݙسی کہ لنکن ان وچ داخل تھیوݨ تے انہاں تمام رہنماواں دے ناں لکھے ہن جنہاں نے دنیا کوں قوانین نال متعارف کرایا ہئی جنہاں وچ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا ناں وی درج ہئی۔ اگرچہ انہاں دے سوانح نویس اسٹینلی وولپرٹ نے اینجھا کوئی ناں نا ݙٹھا البتہ اتھاں حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی تصویر معاذاللہ ضرور موجود ہئی، اسٹینلی وولپرٹ نے بعد وچ خیال کیتا کہ شاید جناح نے ایہ کہانی مختلف انداز وچ ایں کیتے اپنائی کیونکہ مسلمان پیغمبراں دی تصویر کو درست خیال نی کریندے۔ جناح دے قانون دی تعلیم وچ پیوپلیج (قانونی تربیتی پیش نامہ) نظام شامل ہئی جیہڑا اتھاں صدیاں توں لاگو ہئی۔ قانون دا علم حاصل کرݨ کیتے اوہ سینئر بیرسٹراں دی رہنمائی گھندے اوہ کئی قانونی کتاباں دا مطالعہ وی کریندے ہن۔ اوں دور وچ انہاں نے اپݨا نام مختصر کر کے محمد علی جناح کر گھدا ہئی۔

قانونی تے سیاسی زندگی

بیرسٹر

Jinnah as a barrister

ویہہ سال دی عمر وچ جناح نے بمبئی وچ وکالت دی مشق شروع کیتی اوہ اوں وقت شہر دے واحد مسلم بیرسٹر ہن۔ او عادتاً انگریزی زبان استعمال کریندے ہن تے ایہ عادت تمام عمر رہی۔ انہاں دی وکالت دے ابتدائی ترئے سال 1897ء تا 1900ء کجھ خاص نا ہن۔ ایں میدان وچ انہاں دے روشن مستقبل دا آغاز اوں وقت تھیا جݙݨ ممبئی دے ایڈووکیٹ جنرل، جان مولسورتھ مک پہتسن، نے انہاں کوں اپݨے چیمبر توں کم کرݨ کیتے مدعو کیتا۔ سال 1900ء وچ ممبئی دے پریزیڈنسی مجسٹریٹ پی۔ ایچ۔ داستور، دی نشست وقتی طور تے خالی تھی ڳئی تے اوں نشست کوں بطور قائم مقام حاصل کرݨ وچ جناح کامیاب ٹھہرے۔ چھی مہینے ایں عہدے تے فائز رہݨ دے بعد جناح کوں 1500 روپے ماہانہ تنخواہ دی مستقل حیثیت ملی۔ جناح نے ایہ آکھ کے اونکوں ٹھکرا ݙتا، کہ اوہ روزانہ 1500 روپے کماوݨا چاہندن۔ جیہڑے اوں دور وچ ہک بہت وݙی رقم ہئی تے انہوں ایویں کر کے وی ݙکھایا۔ نا صرف ایہ بلکہ بطور گورنر جنرل پاکستان انہاں نے زیادہ تنخواہ گھنݨ دی بجائے صرف ماہانہ ہک روپیہ گھنݨ پسند کیتا۔ بطور وکیل جناح دی وکالت نے 1907ء وچ بے پناہ شہرت پاتی جیندی وجہ ماہرانہ طور تے کاوکس دا مقدمہ لڑݨا ہئی۔ ایہ مسئلہ ممبئی دے میونسپل انتخابات وچ کھڑے تھئے جݙݨ یورپیاں نے اپݨے کاوکس (سیاسی جماعت دا نمائندہ) دے ذریعے ہندوستانی عہدیداروماں کوں دھاندلی تے مجبور کیتا تاکہ سر فیروز شاہ مہتہ کوں کونسل توں ٻاہر رکھا ونڄ سکے۔ اگرچہ اوہ اوں مقدمے کوں جیت نہ سڳے لیکن انہاں دے قانونی منطقیاں تے وکالتی انداز نے انہاں کوں مشہور کر ݙتا۔ ہک کامیاب وکیل دے طور تے اُنہاں دی ودھدی شہرت نے کانگریس دء معروف رہنما بال گنگا دھر تلک دی توجہ اُنہاں دی جانب مبذول کرائی تے ایویں 1905ء وچ بال گنگا دھر تلک نے جناح دی خدمات بطور دفاعی مشیرِ قانون حاصل کیتے تاکہ اوہ اُنہاں تے سلطنتِ برطانیہ دی جانب توں دائر کیتے ڳئے، نقصِ امن دے مقدمے دی پیروی کرن۔ جناح نے اوں مقدمے دی پیروی کریندے ہوئے، اپݨے موکل دے حق وچ دلائل ݙیندے ہوئے آکھا کہ ہک ہندوستانی اگر اپݨے ملک وچ آزاد تے خود مختار حکومت دے قیام دی ڳالھ کریندے تاں ایہ نقصِ امن یا غداری دے زمرے وچ نی آندا لیکن اوندے باوجود بال گنگا دھر تلک کوں اوں مقدمے وچ قید با مشقت دی سزا سݨائی ڳئی۔

لیکن جݙݨ 1916ء وچ انہاں تے ول ایہو الزام عائد کیتا ڳیا تاں جناح اوں واری ضمانت گھنݨ وچ کامیاب تھئے۔ بمبئی ہائی کورٹ دے ہک بیرسٹر جیہڑے جناح دے ہم عصر ہن، آہدن کہ جناح کوں اپݨے آپ تے ناقابل یقین حد تک اعتماد ہئی، انہاں نے ایہ ڳالھ ایں واقعے دے تناظر وچ آکھی جݙݨ ہک ݙینہہ کہیں جج نے غصے وچ جناح کوں آکھا کہ مسٹر جناح یاد رکھو کہ تساں کہیں تھرڈ کلاس مجسٹریٹ نال مخاطب نی، جناح نے فوری آکھا جناب والا میکوں وی اجازت ݙیو کہ میں تہاکوں خبردار کراں کہ تساں وی کہیں تھرڈ کلاس وکیل نال مخاطب نی۔

سیاسی زندگی

Jinnah in 1910

1857ء دی جنگ آزادی وچ ٻہوں سارے نے حصہ گھدا۔ جنگ دے بعد، کچھ انگلو ہندوستانیاں تے برطانیہ وچ موجود کجھ ہندوستانیاں نے برصغیر کیتے ہک وسیع خود مختاری دا مطالبہ کیتا، انہاں مطالبات دے نتیجے وچ 1885ء وچ آل انڈیا کانگریس دا قیام عمل وچ گھنایا ڳیا۔ ایں جماعت دے قائدین وچوں اکثر برطانیہ توں پڑھے ہوئے ہن تے انہاں دے مطالبیاں تے حکومت چھوٹے موٹے اصلاحات سامݨے گھناںدی ہئی۔ مسلمان برطانوی ہند وچ جمہوری اداریاں دے قیام وچ زیادہ دلچسپی نہ گھندے ہن، کیونکہ انہاں دی آبادی مجموعی آبادی دا ہک ترہائی ہئی جبکہ اکثریت ہندؤاں دی ہئی۔ کانگریس دے ابتدائی اجلاساں وچ مسلماناں دی شرکت گھٹ ہئی جنہاں وچ ،زیادہ تر امیر طبقہ ہئی۔

جناح 1920ء دے ابتدائی سالاں تک وکالت دی مشق کرݨ وچ مصروف رہیے لیکن اوہ سیاست وچ وی دلچسپی گھندے ہن۔جناح نے دسمبر 1904ء وچ بمبئی وچ کانگریس دے ویہویں سالانہ اجلاس وچ شرکت کر کے اپݨی سیاسی زندگی دا آغاز کیتا۔ انہاں دا شمار کانگریس دے انہاں ارکان وچ تھیندا ہئی جیہڑے ہندو مسلم اتحاد دے حامی تے جدید خیالات دے مالک ہن انہاں وچ مہتہ، ناروجی تے گوپال کرشنا گوکھلے شامل ہن۔ انہاں ارکان دے خیالات دی مخالفت کرݨ والیاں وچ تلک تے لالا لجپت رائے شامل ہن جیہڑے آزادی کیتے سریع رفتار عمل دے حامی ہن۔ 1906ء وچ مسلمان رہنما جنہاں وچ آغا خان سوم شامل ہن نے گورنر جنرل ہند لارڈ منٹو نال ملاقات کیتی تے انہاں کوں اپݨی وفاداری دا یقین ݙیوا کے انہاں توں دریافت کیتا کہ آیا انہاں سیاسی اصلاحات وچ انہاں کوں "بے رحم اکثریت ،ہندؤوں" توں بچایا ویسی۔ اوں عمل توں اختلاف کریندے ہوئے جناح نے گجراتی اخبار دے مدیر کوں خط لکھا کہ ایہ مسلمان رہنما کیں طرح مسلماناں دی قیادت کریندے پئے ہن حالانکہ مسلماناں نے انہاں کوں نا منتخب کیتے بلکہ ایہ اپݨے تئیں ہی رہنما بݨ ٻیٹھن۔ جݙݨ ایہ قائدین ڈھاکہ وچ دوبارہ مل ٻیہہ کے اپݨی برادری دے مسائل دے حوالے نال آل انڈیا مسلم لیگ دے قیام تے عمل کریندے پئے ہن تݙانہہ وی جناح نے اوندی مخالفت کیتی ہئی۔ ہندوستان دے اوں وقت دے وائسرائے وی مسلم لیگ کوں مسلماناں دی نمائندہ جماعت منݨ کوں تیار نا ہن کیونکہ لیگ تقسیم بنگال دی منسوخی(جیہڑی لیگ دے نزدیک مسلماناں دے خلاف ہئی) تے خود کوں زیادہ پراثر ثابت نا کر پائی ہئی۔

1906ء اچ جناح نے انڈین نیشنل کانگریس وچ شمولیت اختیار کیتی جیہڑی اُوں وقت ہندوستان دی سب توں وݙی سیاسی جماعت ہئی لیکن اُوں وقت دے دیگر کانگریسی رہنماواں دی طرح جناح نے یکسر آزادی دی حمایت کرݨ دی بجائے ہندوستان دی تعلیم، قانون، ثقافت تے صنعت تے برطانوی اثرات کوں ہندوستان کیتے موثر قرار ݙتا۔ جناح سٹھ رکنی مرکزی مشاورتی کونسل (امپیریل لیگسلیٹیو کونسل) دے رکن بݨ ڳئے لیکن اوں کونسل دی اپݨی کوئی حیثیت یا طاقت نہ ہئی تے اوندے اچ شامل زیادہ تر افراد غیر منتخب، سلطنتِ برطانیہ دی زبان ٻولݨ والے یورپی ہن۔ ایندے باوجود جناح متحرک رہیے تے کم عمری دی شادی کیتے قانون تے مسلماناں دے وقف دے حق کوں قانونی شکل ݙیوݨ کیتے کم کریندے رہیے، انہی کاوشاں دے نتیجے وچ سندھرسٹ کمیٹی بݨائی ڳئی، جیں نے ڈیرہ دون وچ ہندوستانی فوجی اکادمی دے قیام وچ کلیدی کردار ادا کیتا۔ پہلی جنگ عظیم دے دوران جناح نے دیگر ہندوستانی ترقی پسنداں نال برطانوی جنگ دی تائید کیتی، ایں اُمید دے نال کہ شاید ایندے صلے وچ ہندوستانیاں کوں سیاسی آزادی نال نوازا ونڄے۔

کانگریس توں علیحدگی

کانگریس وچ جناح جیہے خیالات رکھݨ والے ارکان دی کمی تھئی جݙݨ مہتہ تے گوپال کرشنا گھوکھلے 1915ء وچ انتقال کر ڳئے، اوں تنہائی وچ اسوقت مزید اضافہ تھیا جݙݨ دادا بھائی نوروجی وی لندن سدھار ڳئے جتھاں اوہ 1917ء یعنی اپݨی موت تک رہیے۔ اوندے باوجود جناح نے مسلم لیگ تے انڈین نیشنل کانگریس دے درمیان فاصلیاں کوں مٹاوݨ دی کوشش کیتی۔ 1916ء وچ جݙݨ اوہ مسلم لیگ دے صدر ہن، ݙوہاں تنظیماں نے متفقہ طور تے میثاق لکھنؤ تے رضامندی ظاہر کیتی، اوندے تحت مختلف علاقیاں وچ ہندؤاں تے مسلماناں کیتے خاص کوٹے رکھے ڳئے۔ اگرچہ اوں معاہدے تے مکمل عمل درآمد نا تھی سڳا لیکن اوں نے ݙوہاں جماعتاں وچ تعاون دی راہ ہموار کیتی۔ جنگ دے دوران جناح نے انہاں ہندوستانیاں نال اتفاق کیتا جنہاں دا خیال ہئی کہ برطانیہ دی حمایت کرݨ نال شاید ڳورے بطور انعام ہندوستانیاں کوں آزادی ݙے ݙیون۔ 1916ء وچ جناح نے آل انڈیا ہوم رول لیگ دے قیام کیتے کلیدی کردار ادا کیتا۔ انہاں نے دیگر سیاسی رہنماواں جیویں کہ اینی بیسنٹ تے بال گنگا دھر تلک دے نال "ہوم رول" دا مطالبہ کیتا جیندا مقصد ہندوستان کوں سلطنت برطانیہ وچ رہندے ہوئے کینیڈا، نیوزی لینڈ تے آسٹریلیا جیہی خومختاری حاصل کرݨی ہئی لیکن جنگ دے بعد ڳوریاں دی دلچسپیاں انہاں ہندوستانی قانونی اصلاحات وچ سرد پئے ڳئے۔ برطانوی کیبنٹ وزیر ایڈون مونٹیگو اوں دور دے جناح کوں بیان کریندے ہوئے آہدن "جوان، مکمل طور تے باتمیز، متاثر کن چہرہ، تیز لہجیاں نال مسلح تے اپݨے تمام منصوبے تے مصّر"۔ 1918ء وچ جناح نے خود توں پنجیہہ سال کم عمر مریم جناح نال شادی کیتی۔ اوہ انہاں دے دوست سر دینشاہ پیٹٹ دی جواں سال فیشن پسند دھی ہئی جنہاں دا تعلق بمبئی دے ہک امیر پارسی گھراݨے نال ہئی۔ اوں شادی دی مخالفت مریم جناح دے گھر والیاں تے پارسی برادری ولوں خوب کیتی ڳئی، نال ہی کئی دیگر مسلم مذہبی رہنما وی اوں شادی دے خلاف ہن۔ رتن بھائی اپݨے خاندان والیاں دی مخالفت دے باوجود اسلام وچ داخل تھئے تے انہوثں نے مریم جناح دا نام اپݨایا اگرچہ کݙہیں اوہ اے استعمال نہ کریندے ہن۔ ایں طرح اوہ اپݨے خاندان تے پارسی برادری نال ہمیشہ کیتے تعلق ونڄا ٻیٹھے۔ ایں جوڑے نے اپݨی رہائش بمبئی وچ رکھی تے اوہ شادی دے بعد ہندوستان تے یورپ دے کئی علاقیاں وچ تفریح کیتے ڳئے۔ انہاں دی واحد اولاد جیہڑے دھی دینا واڈیا ہن، 15 اگست 1919ء کوں پیدا تھئے۔ 1929ء وچ جناح دی ذال دا انتقال تھیا تے فاطمہ جناح انہاں دی تے انہاں دی دھی دی ݙیکھ بھال کرݨ لڳے۔ 1919ء دے دوران برطانویاں تے ہندوستانیاں دے مابین تعلقات کشیدہ تھئے جݙݨ انہاں نے جنگ دے دوران عوامی آزادیاں تے کئی طرح دے پابندیاں عائد کیتے۔ جناح نے اوں دور وچ استعفی ݙتا۔ جلیانوالہ باغ امرتسر دے واقعے دے بعد سارے ہندوستان وچ بے چینی پھیلی جیندے اچ برطانوی فوجیاں نے ہجوم تے فائرنگ کرکے کئی سو لوگاں دا قتل کیتا ہئی۔ جلیانوالہ باغ سانحے دے تناظر وچ ڳاندھی دی ہندوستان واپسی تھئی تے انہاں کوں ہندوستان وچ گرم جوشی نال خوش آمدید آکھا ڳیا، اوں دور وچ وہ کانگریس دے ہک پر اثر تے قابل احترام رہنما ثابت تھئے تے اونہی دور وچ انہاں نے برطانویاں دے خلاف ستیاگرا دی مہم چلائی، اوہ کئی مسلماناں دے سامݨے وی متاثرکن شخصیت رکھدے ہن۔ جیندی وجہ تحریک خلافت وچ ڳاندھی ولوں مسلماناں دے موقف دی حمایت ہئی۔ ایہ مسلمان خلافت عثمانیہ نال روحانی طور تے منسلک ہن۔ لیکن پہلی جنگ عظیم اچ عثمانی خلیفہ کوں شکست دی وجہ نال اپݨے تخت توں محروم تھیوݨا پیا۔ اوندے بعد اوں مہم نال منسلک کئی مسلمان قتل یا قید کیتے ڳئے تے انہاں مسلماناں دی حمایت دی وجہ توں ڳاندھی نے مسلماناں وچ اچھی خاصی شہرت کمائی۔ جناح دے برعکس ڳاندھی تے آل انڈیا کانگریس دے اکثر رہنما ہندوستانی لباس پاوݨ فخر سمجھدے ہن تے ایہ لوگ ہندوستانی زبان کوں انگریزی تے فوقیت ݙیندے ہن۔ ڳاندھی دے مقامی انداز وچ کیتی ڳئی سیاست نے برصغیر وچ کافی شہرت حاصل کیتی۔ جناح ڳاندھی دے خلافت دے معاملے کوں غلط سمجھدے ہن، اوہ اینکوں "مذہبی جذبات دا بے جا اظہار " آہدے ہن۔ جناح نے ڳاندھی دے ستیاگرا مہم کوں "سیاسی انارکی" نال تشبیہ ݙتی اوہ ایں ڳالھ تے یقین رکھدے ہن کہ خود مختار حکومت دا حصول قانونی طریقیاں نال حاصل کریج سڳدے۔ انہاں نے ڳاندھی دی مخالفت کیتی، لیکن ہندوستانیاں دے نظریات دے موجاں انہاں دے مخالف رہیے۔ 1920ء وچ ناگپور وچ تھیوݨ والے کانگریس دے سالانہ اجلاس وچ کئی رہنماواں نے جناح دے نظریات دی سخت مخالفت کیتی، اوہ ایں ڳالھ تے مصّر ہن کہ ڳاندھی دی ستیاگرا مہم کوں ہندوستان دی آزادی تک چلایا ونڄݨا چاہیدے۔ جناح نے اونہی عرصے وچ تھیوݨ والے مسلم لیگ دے اجلاس وچ شرکت نہ کیتی۔ ایہ اجلاس وی اونہی شہر وچ منعقد تھیا ہئی تے انہاں نے وی اینہی قسم دی قرارداد منظور کیتی۔ کانگریس ولوں ڳاندھی دی مسلسل حمایت دی وجہ نال انہاں نے اوں جماعت دے تمام عہدیاں توں استعفیٰ ݙے ݙتا، لیکن اوہ مسلم لیگ دے عہدیاں تے فائز رہیے۔

جداگانہ دور، برطانیہ وچ رہائش

ڳاندھی تے تحریک خلافت دے مابین موجود اتحاد زیادہ عرصے نا چل سڳا تے مزاحمت دی ایہ مہم امید توں گھٹ ہی پر اثر ثابت تھئی، جیویں کہ برطانوی ادارے بدستور کم کریندے رہیے۔ جناح اوں دور وچ کانگریس دی مخالفت وچ ہک جماعت کھڑی کرݨ تے نویں سیاسی خیالات دے متعلق سوچیندے رہیے۔ ستمبر 1923ء وچ جناح بمبئی دے سنٹرل لیجسلیٹو اسمبلی دے مسلم رکن منتخب تھئے۔ اوہ ہک فعال رکن پارلیمنٹ بݨ کے سامݨے آئے تے انہاں نے کئی ہندوستانی ارکان کوں سورج پارٹی دے نال کم کرݨ کیتے منظم کیتا، انہاں نے اوں دور وچ ہک ذمہ دار حکومت دا مطالبہ جاری رکھا ۔1925ء وچ انہاں دی خدمات دے اعتراف دے طور تے روفس آئزکس جیہڑے وائسرائے دے عہدے توں سبکدوش تھیوݨ والے ہن نے انھاں کوں شہہ سوار دے خطاب نال نوازݨ تے رضامندی ظاہر کیتی لیکن جناح نے جواب ݙتا،" میں مسٹر جناح استعمال کرݨا ترجیح ݙیندں"۔

1927ء وچ کنزرویٹو پارٹی (برطانیہ) دے منتخب وزیر اعظم اسٹینلے بالڈون نے گوررنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 1919ء دے تناظر وچ ہندوستانیاں دے حقوق دا ازسر نو جائزہ گھدا۔ سٹینلی نے اڳلے انتخابات وچ شکست دے خوف توں ایہ جائزہ دو سال قبل شروع کیتا۔ اوں وقت کیبنٹ اپݨے وزیر ونسٹن چرچل توں متاثر ہئی جیہڑے ہندوستان کوں خود مختاری ݙیوݨ دے مخالف ہن، دیگر ارکان دا خیال ہئی کہ ایں کم کوں جلدی کرݨ نال انہاں دی حکومت برقرار رہسی۔ ایں فیصلے دے بعد 1928ء وچ لبرل پارٹی دے رکن پارلیمنٹ جاہن سمن دی قیادت وچ بشمول کنزرویٹو پارٹی (برطانیہ) دی اکثریت نے مارچ وچ ہندوستان کا دورہ کیتا۔ لیکن انہاں کوں مسلم و ہندو رہنماواں توں بائیکاٹ دے سوا کجھ نا ملا کیونکہ انہاں نے انہاں رہنماواں کوں کمیشن وچ شامل کرݨ کولوں انکار کر ݙتا ہئی۔ کجھ مسلم رہنماواں نے مسلم لیگ توں علیحدگی دا فیصلہ کیتا کیونکہ مسلم لیگ نے اوں کمیشن کوں خوش آمدید کرݨ دا فیصلہ کیتا ہئی لیکن اکثریت نے جناح نال وفاداری ݙکھائی تے انہاں نے دسمبر 1927ء تے جنوری 1928ء دے اجلاساں وچ شرکت کیتی، انہاں اجلاساں نے جناح کوں آل انڈیا مسلم لیگ دی مستقل صدرات سونپ ݙتی۔ جناح نے کمیشن دے وفد نال گفتگو کریندے ہوئے آکھا کہ"برطانیہ تے ہک قانونی جنگ مسلط کیتی ونڄ چکی ہے۔ مسئلے دے حل تے مفاہمت دا مطالبہ ساݙی طرفوں نی آیا۔ ڳوریاں توں پُر ہک کمیشن دے قیام نال لارڈ برکنہڈ نے ساکوں خود مختار حکومت کوں چلاوݨ کیتے نا اہل قرار ݙتے۔" 1928ء وچ برکنہڈ نے ہندوستانیاں کوں اپݨے ولوں ہندوستان کیتے قانونی تبدیلی کیتے تجاویز تیار کرݨ دا حکم ݙتا، جواب وچ آل انڈیا کانگریس نے موتی لال نہرو دی قیادت وچ ہک رپورٹ پیش کیتی۔ کمیٹی دا مقصد ہندوستان کیتے ہندوستانیاں دے ذریعے ہک اینجھے آئینی ڈھانچے کوں تشکیل ݙیوݨا ہئی جیہڑا ہندوستان وچ آباد تمام قومیتاں کیتے قابل قبول ہووے یا جینکوں کم از کم کانفرنس وچ شریک تمام پارٹیاں دی حمایت حاصل ہووے۔ اوں کمیٹی نے جیہڑی آئینی رپورٹ تیار کیتی، ہندوستان دی تاریخ وچ اونکوں نہرو رپورٹ دے ناں نال یاد کیتا ویندے۔ جناح دے نزدیک ایہ رپورٹ مسلماناں دے حقوق دا موثر حل نا ہئی لہٰذا انہاں نے مسلماناں دے حقوق دے تحفظ کیتے ہک الڳ رپورٹ شائع کیتی جیہڑی جناح دے چوݙہاں نکات دے ناں توں معروف تھئی۔ انہاں نکات دے ذریعے جناح کوں امید ہئی کہ لیگ دے باقی ماندہ ارکان وی متحد تھی ویسن۔ لیکن کانگریس تے انگریزاں نے انہاں دے انہاں نکات کوں تسلیم نا کیتا۔

بالڈون 1929ء دے برطانوی انتخابات وچ ہار ڳئے تے لبرل پارٹی دے رامسے مکڈونالڈ وزیراعظم دے عہدے تے فائز تھئے۔ انہاں نے ہندوستان دے مسئلے کوں حل کرݨ کیتے لندن وچ ہندوستانی تے برطانوی سیاست داناں کوں مدعو کیتا۔ اوں عمل دی حمایت جناح وی کر چکے ہن۔ اوں سلسلے وچ ترئے گول میز کانفرنساں اڳلے کجھ سالولاں تک تھیندے رہیے۔ جناح کوں آخری کانفرنس وچ مدعو نہ کیتا ڳیا۔ انہاں کانفرنساں نال مسئلے دے حل وچ کوئی پیش رفت نا تھی سڳی۔ جناح 1930ء تا 1934ء تک لندن وچ قیام پزیر رہیے۔ اوں دوران اوہ پریوی کونسل وچ بیرسٹر دی مشق کریندے رہیے، اوہ اوں دوران ہندوستان نال متعلق کئی معاملات کوں وی نبیڑدے رہیے۔ انہاں دی زندگی دے متعلق لکھݨ والیاں دے نزدیک ایہ بحث طلب موضوع ہے کہ آخر اوہ اتنا عرصہ اتھاں کیوں رہیے۔ معروف مؤرخ اسٹینلے ولپرٹ لکھدن کہ شاید اوہ مستقل سکونت تے برطانوی پارلیمنٹ دے رکن بݨݨ وچ دلچسپی گھندے پئے ہن۔ البتہ انہاں دے اولین سوانح نگار ایں ڳالھ نال متفق نی کہ اوہ ایں بارے کجھ ارادہ رکھدے ہن۔ جبکہ جسونت سنگھ دے نزدیک اوہ ہندوستان دی آزادی دی جدوجہد توں رخصت تے ہن۔ ہیکٹر بولیتھو انہاں ایام کوٹ بیان کریندے ہوئے آہدن کہ "جناح دے ایہ ادوار غور و فکر تے تیاری دے سال ہن۔ ابتدائی جدوجہد دے بعد ہک آخری فتح دے طوفان دی تیاری"۔

1931ء وچ فاطمہ جناح اپݨے بھرا جناح دے کول لندن منتقل تھی ڳئے۔ اوہ انہاں دی ݙیکھ بھال کریندے ہن کیونکہ اوہ ہݨ ٻڈھے تھی چکے ہن تے پھیپھڑیاں دی بیماری وچ وی مبتلا ہن جیہڑی جان لیوا ثابت تھی سڳدی ہئی، فاطمہ جناح نے اپݨے بھرا دے قریبی مشیر دی حیثیت حاصل کر گھدی ہئی۔ جناح دی دھی ڈینا نے تعلیم برطانیہ تے ہندوستان وچ حاصل کیتی۔ جناح تے انہاں دی دھی دے مابین تعلقات اوں وقت خراب تھئے جݙݨ انہاں دی دھی نے نیوائل واڈیہ نال شادی کرݨ دا ارادہ ظاہر کیتا جیہڑا ہک پارسی امیر تاجر گھراݨے تعلق رکھدا ہئی جبکہ جناح دی خواہش ہئی کہ اوہ ہک مسلمان نال شادی کرے لیکن انہاں دی دھی جناح کوں ایہ آہدی ہئی کہ "تساں وی اپݨے ہم مسلک نال شادی نی کیتی"۔ جناح نے اوں معاملے کوں نرمی نال حل کرݨ دی کوشش کیتی لیکن پیؤ دھی دے رشتے وچ فاصلے موجود رہیے تے انہاں دی دھی نے قیام پاکستان دے بعد جناح نال ملاقات نا کیتی، البتہ اوہ جنازے وچ شریک ہئی۔

اقبال دے ذریعے جناح دی نظریاتی تبدیلی

محمد اقبال دے نظریات دا جناح تے بہت زیادہ اثر ہئی ،تے اونہی اثر دے نتیجے و پاکستان دے قائم تھیوݨ دی تے ہموار تھئی تے اوں اثر کوں مصنفین نے زبردست، طاقتور اور ناقابل انکار تک لکھا ہے۔۔ علامہ محمد اقبال دے بارے وچ ایہ وی آکھا ویندے کہ انہاں نے جناح کوں لندن وچ خودساختہ جلاوطنی کوں ختم کر کے ہندوستان دی سیاست وچ شامل تھیوݨ تے وی رضامند کر گھدا ہئی۔ اگرچہ ابتدا وچ اقبال تے جناح ݙو مختلف خیالات دے مالک ہن، جناح دے بارے وچ اقبال دا خیال ہئی کہ اوہ ہندوستان وچ موجود اپݨے مسلم برادری دے بحران توں کنارہ کشی اختیار کیتے ہوئے ہن۔ اکبر صلاح الدین احمد دے مطابق اقبال دے خیالات وچ بدلاؤ انہاں دے 1938ء وچ وفات توں قبل نمودار تھئے۔ اقبال آہستہ آہستہ جناح دے خیالات وچ تبدیلی گھناوݨ وچ کامیاب تھئے تے جناح نے انہاں دی صلاح قبول کر گھدی۔ احمد نے جناح دی طرفوں اقبال کوں بھیڄے ڳئے خط دا حوالہ ݙتا جیندے وچ جناح نے اقبال دے نظرئے، مسلمانوں کیتے ہک الڳ وطن ہووݨا چاہیدا اے تے اتفاق کیتا۔

اقبال دی وجہ نال جناح دے نزدیک مسلم تشخص ہک قابل ستائش چیز وی ٹھہری۔ احمد آہدن کہ جناح نا صرف اقبال نال اپݨی سیاسی بلکہ ذاتی عقائد تے وی متفق تھی ڳئے ہن۔انہاں اثرات دے ثبوت 1937ء توں ظاہر تھیوݨ شروع تھئے، اوں دور وچ جناح اپݨی تقاریر وچ اسلام دے نظریات تے ڳال کریندے۔ او عوامی مقامات تے اسلامی روایات دا ذکر کریندے۔ احمد دے نزدیک جناح دے قول و عمل وچ "کجھ چیزاں بالکل بدل ڳئے ہن"۔ لیکن جناح ہݨ وی اپݨی تقاریر وچ مذہبی آزادی تے اقلیتاں دے حقوق دی پاسداری دی ڳالھ کریندے ہن۔ او پیغمبر اسلام حضرت محمدﷺ دی طرزِ حکمرانی کوں نمونہ عمل سمجھدے۔ احمد دا دعویٰ ہے کہ جیہڑے مصنفین جناح دا ہک سیکولر خاکہ چھکدن، کوں چاہیدا اے کہ اوہ انہاں دی تقاریر سݨن تے انہاں کوں اسلامی تاریخ تے ثقافت دے تناظر وچ پرکھن۔ ایہا تبدیلی ہئی جین نے جناح دی گفتگو وچ ہک واضح فطری اسلامی مملکت دا سوال پیدا کیتا۔ اونہی تبدیلی نے جناح دے آخری ایام تک انہاں کوں اقبال دے نظریات دا طالب بݨا ݙتا، اوہ اقبالی نظریات جیہڑے اسلامی اتحاد، اسلامی نظریہ آزادی، انصاف تے مساوات ،معیشیت تے حتیٰ کہ نماز دے پڑھݨ تک توں متاثر نظر آوݨ لڳے ہن۔ جناح اقبال دی سوچ توں کیں حد تک متاثر ہن دا اندازہ 1940ء وچ کیتی ڳئی انہاں دی ہک عوامی تقریر نال لویج سڳدے۔ انہاں نے آکھا کہ"اگر مستقبل وچ ہندوستان وچ ہک مثالی اسلامی مملکت قائم تھئی تے میکوں آکھا ونڄے کہ اوں طرز حکمرانی تے اقبال دے کم وچ بہتر کیہڑا ہے تاں میں آخری کوں ہی چݨساں۔

سیاست وچ واپسی

1933ء وچ ہندوستانی مسلماناں بالخصوص متحدہ صوبیاں دے مسلماناں نے جناح کولوں دوبارہ آکے مسلم لیگ دی قیادت سنبھالݨ دا آکھݨ لڳے جیہڑی ہݨ قدرے غیر متحرک تھی چکی ہئی۔ او ہݨ صرف ناں دے ہی صدر ہن۔ جݙݨ انہاں کوں 1933ء دے سیشن دی صدارت کیتے مدعو کیتا ڳیا تاں انہاں نے ایہ آکھ کے معذرت کر گھدی کہ اوہ اوں سال دے اختتام توں قبل حاضر نی تھی سڳدے۔ ایں حوالے نال جنہاں رہنماواں نے جناح نال ملاقات کیتی انہاں وچ لیاقت علی خان وی شامل ہن جیہڑے بعد وچ جناح دے قریبی مشیر دے طور تے سامݨے آئے تے اوہ پاکستان دے پہلے وزیر اعظم دے عہدے تے وی فائز تھئے۔ جناح دی واپسی دے حوالے نال لیاقت علی خان نے کئی مسلم رہنماواں نال مشاورت کیتی تے انہاں دے پیغامات جناح تک پہنچائے۔ 1934ء دی ابتدا وچ جناح نے ہیمپسٹیڈ وچ موجود اپݨا مکان ویچ ݙتا تے اپݨی قانونی مشق ختم کر ݙتی تاکہ اوہ واپس ہندوستان ونڄ سڳن۔ بمبئی دے مسلماناں نے اکتوبر 1934ء وچ جناح کوں مرکزی قانون ساز اسمبلی کیتے اپݨا نمائندہ نامزد کیتا۔ برطانوی پارلیمنٹ نے حکومت ہند ایکٹ 1935ء دے تحت صوبیاں کوں کجھ اختیارات ݙتے، جبکہ دلی وچ مرکزی اسمبلی بݨائی ڳئی جیندے کول اختیارات نا ہن مثلاً اوں اسمبلی کوں دفاع، خارجی امور تے بجٹ جیہے معاملات وچ دخل دا حق حاصل نا ہئی۔ وائسرائے کوں اختیار کل دا مالک بݨایا ڳیا تے اوہ اپݨی مرضی نال اسمبلی تے قوانین کوں جݙݨ چاہون تحلیل کر سڳدے ہن۔ لیگ نے اوں منصوبے کوں قبول کیتا لیکن نال ہی کمزور پارلیمنٹ دے معاملے تے اپݨے خدشات دا اظہار کیتا۔ کانگریس نے 1937ء دے انتخابات کیتے خوب تیاری کر رکھی ہئی جبکہ مسلم لیگ انہاں انتخابات وچ بری طرح ناکام تھئی حتیٰ کہ مسلم اکثریتی علاقیاں وچ وی اوں کوں قابل ذکر کامیابی نا مل سڳی۔ ایں جماعت نے دہلی وچ اکثریت حاصل کیتی تے بنگال وچ ایہ فاتح جماعت دی اتحادی بݨی۔ کانگریس تے اوندی اتحادی جماعتاں نے شمال مغربی سرحدی صوبے (1901–1955) وچ وی حکومت بݨائی حالانکہ اوں صوبے وچ رہݨ والے تمام لوگ مسلمان ہن۔

سنگھ دے مطابق ایہ نتائج جناح کیتے زبردست تے تقریباً صدمے تک دا باعث ہن۔ باوجود 20 سال تک جناح دے ایں خیال دے، مسلمان متحدہ ہندوستان وچ باوجود اقلیت وچ ہووݨ دے، کجھ قانونی اصلاحات ،مسلم صوبیاں دی حدبندی نال اپݨے حقوق دا تحفظ کر سڳدے ہن ،جنہاں دے متعلق جناح نے کݙہیں سوچا ہئی کہ ایہ مسلماناں دے گروہی جھڳڑیاں نال ناکام تھی سڳدے۔" سنگھ مسلم رہنماواں تے 1937ء دے انتخابات وچ ناکامی دے اثرات بیان کریندے ہوئے لکھدے"جݙݨ کانگریس نے تقریباً تمام مسلم سیٹاں سمیت حکومت بݨائی تاں غیر کانگریسی مسلمان رہنما جݙݨ انہاں دے مخالف اپوزیشن کرسیاں تے ٻیٹھے تاں انہاں کوں اچانک اوں تلخ حقیقت دا ادراک تھیا کہ اوہ کتنے بے اختیار ہن۔ اگر کانگریس ہک وی مسلم نشست نا جیتدی تاں ایہ انہاں کیتے بے حد اطمینان دا سبب ہوندا۔ جیویں کہ انہاں نے اسمبلی وچ واضح اکثریت حاصل کر گھدی ہئی لہٰذا اوہ بلا شراکت غیرے حکومت بݨاوݨ دے مجاز ہن۔" اڳلے ݙو سالاں تک جناح مسلم لیگ کیتے مسلماناں دی حمایت حاصل کرݨ کیتے کم کریندے رہیے۔ اوہ بنگال تے پنجاب دی حکومت وچ موجود ہن لہٰذا اوہ اتھوں مسلماناں کیتے آواز چیندے رہیے۔ نیز انہاں نے مسلم لیگ کوں پھیلاوݨ کیتے وی کم کیتا۔ انہاں نے جماعت دے رکن بݨݨ دی فیس گھٹ کر کے ݙو آنے (⅛ روپے) کر ݙتی جیہڑی ول وی کانگریس دی ممبرشپ فیس دے ادھ توں زیادہ ہئی۔ انہاں نے کانگریس دی طرز تے مسلم لیگ دی ساخت تبدیل کیتی تے ورکنگ کمیٹی کوں بااختیار بݨایا جنہاں کوں اوہ خود منتخب کریندے ہوندے ہن۔ دسمبر 1939ء وچ لیاقت علی خان دے اندازے دے مطابق ݙو آنے والے ارکان دی تعداد ترئے ملین (تریہہ لکھ) ہئی۔

پاکستان کیتے جدوجہد

1930ء تک اکثر مسلمانان ہند آزادی دی صورت وچ ہندواں دے نال ہک متحد مملکت وچ رہݨ دا خیال رکھدے ہن جیویں کہ اوہ صدیاں توں رہندے آئے ہن تے ایہو خیال ہندواں دا وی ہئی جیہڑے خود مختار حکومت دا مطالبہ کریندے پئے ہن ۔ ایندے علاوہ کجھ قوم پرستانہ بنیاداں تے وی تجاویز ٻݨائے ڳئے ہن۔ 1930ء وچ خطبہ الہ آباد وچ سر محمد اقبال نے مسلماناں کیتے ہک علاحدہ ریاست دا مطالبہ کیتا۔ چوہدری رحمت علی نے 1933ء وچ ہک اعلامیہ پاکستان نامی پمفلٹ شائع کیتا جیندے وچ انہاں نے وادی سندھ دی جانب موجود علاقیاں تے دیگر ہندوستانی مسلم اکثریتی علاقیاں کوں پاکستان دا ناں ݙتا۔ جناح تے اقبال 1936ء تے 1938ء وچ ملاقات کرینفے رہیے تے جناح نے اپݨی تقاریر وچ اقبال دے خواب دی حمایت کیتی۔ اگرچہ تمام کانگریسی رہنما ہک متحد طاقتور ملک کیتے کم کریندے پئے ہن۔ کجھ مسلم رہنما جنہاں وچ جناح وی شامل ہن، ایندے مخالف ہن۔ اوہ انہاں نظریات دی حمایت اپݨے مسلک دی حقوق دے تحفظ دی یقین دہانی نا مل سڳݨ دے سبب کریندے پئے ہن۔ ایندے علاوہ کجھ مسلم سیاست دان کانگریس دے ہم خیال وی ہن انہاں سب دے باوجود اوں منظر وچ اینجھے کئی ہندو سیاست دان وی ہن جیہڑے آزادی دی صورت وچ ہندوستان کوں ہندو ریاست دے طور تے ݙیکھݨا چاہندے ہن (انہاں سیاست داناں وچ ولبھ بھائی پٹیل تے مدن موہن مالویا جیہے شامل ہن) انہاں دے نزدیک آزاد ہندوستان وچ ڳاں دی قربانی تے پابندی تے ہندی کوں سرکاری زبان دا درجہ ملݨا ہئی۔ ہندو نواز کالم نگاراں کوں روکݨ توں قاصر کانگریسی حمایتی مسلماناں کوں کئی طرح دے خدشات دا سامݨا کرݨا پیا۔ ول وی 1937ء تک کانگریس دے حمایتی مسلم تعداد قابل قدر حالت وچ ہن۔

انہاں ݙو گروہاں وچ مزید جدائی سامݨے آئی جݙݨ ایہ ݙوہیں جماعتاں 1937ء دے انتخابات وچ متحدہ صوبیاں وچ اتحادی جماعت بݨاوݨ وچ ناکام نظر آئے۔ مورخ آیان ٹالبوٹ لکھدن " کانگریس دے صوبائی حکومتاں نے مسلم آبادی کوں سمجھݨ تے انہاں دی مذہبی حساسیت دا احترام کرݨ کیےے کوئی وی اقدام نا چاتے۔ جبکہ اوں دور وچ مسلم لیگ مسلماناں دے حقوق دا دعویٰ کریندی ہئی تے وݙی ڳالھ ایہ کہ مسلم لیگ نے اونہی کانگریسی حکومتی ادوار دے فورا بعد پاکستان دا مطالبہ چایا۔" بالراج پوری اپݨے جریدے کوں لکھے ڳئے مضمون وچ جناح دے بارے لکھدن کہ ،"1937ء دے ووٹ دے بعد مسلم لیگ دے صدر دی توجہ تقسیم دی طرف ڳئی"۔ تاریخ دان اکبر صلاح الدین احمد دا خیال ہے کہ انہاں ادوار وچ جناح کوں کانگریس نال مزید مفاہمت کرنا بے سود لڳدا پیا ہئی نیز انہاں ݙینہاں اوہ اسلامی تشخص دے وی گرویدہ تھیندے ویندے ہن تے ایہو انہاں دے نزدیک ہک الڳ ،کافی تے مکمل پہچاݨ ہئی تے ایہ ڳالھ انہاں دی اڳلی زندگی توں وی جھلکدی رہی۔ 1930ء دے بعد توں اوہ مشرقی لباس زیب تن کیتے نظردے ہن۔1937ء دے الیکشن دے بعد جناح دا مطالبہ ہئی کہ طاقت دی تقسیم کوں پورے ہندوستان وچ نافظ کیتا ونڄے تے انہاں کوں تمام مسلمانان ہند دے واحد ترجمان دے طور تے گھدا ونڄے۔

ݙوجھی جنگ عظیم تے قرارداد لہور

برطانوی وزیر اعظم نوائل چیمبرلین نے 3 ستمبر 1939ء کوں نازی جرمنی دے خلاف جنگ دا اعلان کر ݙتا تے اوندے نال ہی وائسرائے ہند وکٹر ہوپ نے ہندوستانی سیاست داناں کوں کہیں خاطر وچ گھدے بغیر جنگ وچ برطانیہ دا بھر پور ساتھ ݙیوݨ دا فیصلہ کیتا ۔ ایں عمل تے برصغیر وچ بڑے مظاہرے تھئے۔ جناح نال ملاقات دے بعد وائسرائے نے ایہ موقف اپنایا کہ جنگ دی وجہ توں خود مختار حکومت دا معاملہ معطل کیتا ڳیا ہے۔ کانگریس نے ہک قانونی اسمبلی نال قانون کوں بݨاوݨ تے آزادی دا مطالبہ کیتا، جݙݨ ایں مطالبے کوں مسترد کیتا ڳیا تاں کانگریس 10 نومبر کوں اپݨے اٹھ صوبائی حکومتاں توں مستعفی تھی ڳئی انہاں صوبیاں وچ جنگ دے دوران معاملات کوں گورنر چلیندے رہیے۔ اوں دوران جناح انگریزاں دی حمایت کرݨ لڳے جیندے سبب انگریز انہاں کوں مسلم آبادی دا نمائندہ سمجھݨ لڳے۔ جناح بعد وچ آہدن کہ جنگ دے شروع تھیوݨ دے بعد انگریز انہاں کوں ڳاندھی دے برابر اہمیت ݙیوݨ لڳے۔ میں حیران ہم کہ میکوں ڳاندھی دے نال والی نشست تے ٻلہایا ویندا۔" اگرچہ مسلم لیگ نے جنگ وچ برطانیہ دی متحرک طور تے حمایت نا کیتی تے نا ہی اوں نے اوندے وچ رکاوٹ پاتی۔

جݙݨ مسلمان ڳوریاں نال مکمل تعاون کرݨ لڳے تاں وائسرائے نے جناح توں خود مختاری دے متعلق مسلم لیگ دی رائے پچھی ایہ سوچ کے کہ لیگ دے خیالات کانگریس توں مکمل مختلف ہوسن۔ اوں مقام تے پہنچ کے لیگ دی ورکنگ کمیٹی نے فروری 1940ء وچ چار ݙینہہ قانونی کمیٹی کوں بھیڄݨ والی سفارشات تے کم کیتا۔ اوں کمیٹی نے جیہڑے مطالبے سب کمیٹی کوں بھیڄے انہاں وچ آکھا ڳیا کہ" مسلم اکثریتی علاقیاں وچ آزاد ریاست قائم تھیوے تے ایہ معاملات سدھے برطانیہ دے انتظام وچ مکمل ہوون" 6 فروری کوں جناح نے وائسرائے کوں آگاہ کیتا کہ لیگ 1935ء ایکٹ تے چلدے ہوئے وفاق دے ماتحت بݨݨ دی تقسیم دا مطالبہ پیش کریسی۔ قرارداد لہور (جیہڑی قرداد پاکستان دے ناں نال معروف ہے اگرچہ اوندے وچ ایہ ناں استعمال نی کیتا ڳیا) ایں کمیٹی دے کم تے مشتمل ہئی نیز ایں نے ݙو قومی نظریہ شمال مغربی مسلم اکثریتی علاقیاں دے انضمام کیتے اپنایا، جیندے وچ انہاں کوں مکمل خود مختاری ݙیوݨ دا مطالبہ کیتا ڳیا۔ اینہی طرح دے حقوق دا مطالبہ مشرقی علاقیاں کیتے وی منگا ڳیا، ایندے وچ دیگر صوبیاں وچ موجود اقلیتاں دا وی خاص ذکر کیتا ڳیا۔ اینکوں مسلم لیگ دے لہور سیشن وچ 23 مارچ 1940ء کوں منظور کیتا ڳیا۔ ڳاندھی نے ایں عمل کوں خاموش رہندے ہوئے "حیران کن" قرار ݙتا لیکن انہاں نے نال ہی اپݨے پیروکاراں کوں آکھا کہ مسلم اقوام وی اپݨی خود مختاری دا مطالبہ کرݨ دا حق رکھدن۔ جب کہ کانگریس دے دیگر رہنماواں نے ایندے تے ٻہوں رد عمل ݙکھایا، جواہر لعل نہرو اینکوں جناح دے "تخیلاتی تجاویز" قرار ݙتا جبکہ چکرورتی راجگوپال آچاریہ نے جناح دی تقسیم دی تجویز کوں "ذہنی بیماری دی علامت" قرار ݙتا۔ 1940ء وچ جناح دی وائسرائے نال ملاقات تھئی تے اوں دوران ہی ونسٹن چرچل وزیر اعظم بݨے۔ انہاں نے اگست وچ کانگریس تے لیگ ݙوہاں کوں ایہ یقین دہانی کرائی کہ جنگ وچ تعاون کرݨ دے صلے وچ وائسرائے ہندوستانی نمائندیاں کوں برطانیہ دے سامݨے اپݨی تجاویز رکھݨ دی اجازت فراہم کریسی۔ وائسرائے نے انہاں نمائندیاں نال وعدہ کیتا کہ جنگ دے بعد ہندوستان دی قسمت دا فیصلہ کیتا ویسی تے کہیں وی وݙی آبادی دی مرضی دے بغیر کوئی فیصلہ نہ کیتا ویسی اگرچہ کانگریس تے لیگ کوں انہاں وعدیاں تے زیادہ اعتبار نا ہئی لیکن جناح خوش ہن کہ ڳورے انہاں کوں مسلماناں دے معاملات وچ انہاں دا نمائندہ سمجھ کے شریک کریندن۔ جناح پاکستان دی سرحدی حدبندی، برطانیہ توں باقی برصغیر نال تعلق دے حوالے نال تجاویز ݙیوݨ تے تذبذب دا شکار ہن کہ کتھائیں ایندے نال لیگ وچ کوئی فرقہ نا بݨ ونڄے۔

جاپانیاں نے دسمبر 1941ء کوں پرل ہاربر حملہ کر کے امریکا کوں جنگ وچ آوݨ دا موقع فراہم کیتا تے انہی ادوار وچ جاپانی فوجاں نے جنوب مشرقی ایشیا دی جانب پیش قدمی شروع کیتی تاں برطانوی کیبنٹ نے ہک مشن جیندی قیادت سر سٹیفورڈ کرپس کریندے پئے ہن، ہندوستان وچ بھیڄی اوں مشن دا مقصد ہندوستانی رہنماواں نال جنگ کیتے بھرپور تعاون منگݨا ہئی۔ کرپس نے کجھ صوبیاں کوں ایہ وی تجویز ݙتی کہ انہاں دی مرضی آیا اوہ کجھ عرصے کیتے خود مختار رہن یا ہمیشہ کیتے یا مستقبل وچ کہیں وی ملک نال ضم تھی ونڄن۔ چونکہ مسلم لیگ مشرقی بنگال دے ہندو علاقیاں وچ ووٹ نا گھن سڳدی ہئی لہٰذا جناح نے اوں تجویز کوں مسترد کر ݙتا۔ کانگریس نے وی انہاں تجاویز دی مخالفت کیتی تے فوری مراعات ݙیوݨ دا مطالبہ کیتا جیندے کیتے کرپس تیار نا ہن۔ اوندے باوجود جناح تے لیگ دے رہنما کرپس دے معاملے کوں پاکستان دے بنیادی مطالبے کوں تسلیم کرݨ نال تشبیہ ݙتی۔ کرپس مشن دے ناکام تھیوݨ تے کانگریس نے اگست 1942ء وچ کوائٹ انڈیا مہم چلائی تے آزادی تک ستیاگرا دی مہم دوبارہ چلاوݨ دا فیصلہ کیتا۔ برطانیہ نے بدلے وچ جنگ دے خاتمے تک تمام کانگریسی رہنماواں کوں قید کیتی رکھا۔ ڳاندھی کوں ڳوریاں نے آغاخان دے ہک محل توں گرفتار کیتا تے انہاں کوں گھر وچ نظر بند رکھا ڳیا لیکن انہاں دی طبیعت دی ناسازی دے سبب انہاں کوں 1944ء وچ رہا کر ݙتا ڳیا۔ کانگریس دے رہنماواں دی سیاسی منظرنامے توں گمشدگی دے دوران جناح نے تحریک پاکستان خوب چلائی۔ جناح نے اوں دوران صوبیاں وچ وی لیگ کوں سیاسی طور تے مضبوط کیتا۔ انہاں نے دلی توں 1940ء وچ انگریزی اخبار ڈان ڈا اجرا کیتا جیندے وچ اوہ لیگ دے پیغامات کوں پھیلیندے تے بعد وچ ایہ پاکستان دے وݙے انگریزی اخبارات وچ شامل تھیا۔ ڳاندھی نے 1944ء وچ اپݨی رہائی دے بعد بمبئی دی مالابار پہاڑی وچ موجود جناح دے گھر وچ انہاں نال ملاقات کیتی۔ ݙو ہفتے چلݨ والی اوں ملاقات نال کوئی نتیجہ برآمد نا تھی سڳا۔ جناح کوں اصرار ہئی کہ ڳوریاں دے انخلا توں قبل ہی برصغیر کوں تقسیم کیتا ونڄݨا چاہیدا اے تے انہاں دے انخلا دے فورا بعد ہی پاکستان کوں آزادی حاصل تھیوݨی چاہیدی اے جبکہ ڳاندھی دا موقف ایہ ہئی انگریزاں دے انخلا دے بعد تقسیم کیتے استصواب رائے معلوم کیتی ونڄے۔ 1945ء وچ جنگ دے بعد لیاقت علی خان تے بھلابھائی دیسائی وچ ملاقات تھئی ݙوہاں نے ایں امر تے اتفاق کیتا کہ کانگریس تے لیگ ہک قائم مقام حکومت بݨیسی تے وائسرائے دی ایکزیکٹیو کونسل وچ ݙوہاں جماعتاں دے ارکان دی تعداد برابر ہوسی۔ جݙݨ 1945ء وچ کانگریس دے دیگر ارکان جیل توں رہا تھئے تاں انہاں نے دیسائی دے عمل دی مخالفت کیتی تے آکھا کہ دیسائی نے اپݨے اختیار توں ودھ کے کم کیتے

جنگ کے بعد

آرچیبالڈ ویول نے 1943ء وچ سبکدوش تھیوݨ والے وائسرائے دی جگہ گھدی۔ اوں نویں وائسرائے نے جون 1945ء وچ تمام جماعتاں دے معروف رہنماواں کوں شملہ وچ مدعو کر کے ہک کانفرنس دا انعقاد کیتا۔ انہاں نے لیاقت تے دیسائی دی طرز تے ہک وقتی حکومت دی تجویز ݙتی۔ لیکن اوہ ایں ڳالھ تے رضامند نا ہن کہ مسلماناں کیتے مختص نشستاں تے صرف مسلم امیدوار کھڑے کیتے ونڄن۔ تمام مدعو رہنماواں نے اپݨی اپݨی جماعت دے امیدوارواں دی فہرست وائسرائے کول جمع کیتی۔ لیکن انہاں نے جولائی دے وسط وچ اوں عمل کوں روک ݙتا، جیندی وجہ چرچل حکومت دا خیال ہئی کہ ایہ عمل کامیاب نا تھی سڳسی۔ برطانوی عوام نے اڳلے انتخابات وچ لیبر پارٹی دے کلیمنٹ ایٹلی کوں منتخب کیتا۔ ایٹلی تے انہاں دے مشیر برائے ہندوستان لارڈ پیتھک لارنس نے ہندوستانی حالات دے جائزے کیتے حکم جاری کیتا۔ جناح نے برطانوی حکومت دی تبدیلی تے کوئی تبصرہ کرݨ دی بجائے اپݨی ورکنگ کمیٹی دا ہک اجلاس سݙایا جیندے وچ انہاں نے ہندوستان کیتے نویں انتخابات دا مطالبہ کیتا۔ اوں وقت لیگ صوبائی سطح تے کافی ڄڑاں پکڑ چکی ہئی نیز جناح دا خیال ہئی کہ اوہ اپݨے دیگر اتحادیاں نال انتخابات وچ مسلم علاقیاں دے نشستاں تے اکثریت حاصل کرکے اپݨے مسلم اقوام دی واحد نمائندہ جماعت ہووݨ دے ایں دعویٰ کوں سچ ثابت کر سڳسی۔ وائسرائے نے لندن وچ اپݨے حکام نال مشارت دے بعد ستمبر وچ ہندوستان دا رخ کیتا تے اوندے فوراََ بعد صوبائی تے مرکز دے انتخابات دا اعلان کیتا ڳیا۔ برطانیہ دا ایہ عمل ایں ڳالھ دا اشارہ ہئی کہ قانون بݨݨ دا عمل ووٹنگ دے بعد ہی شروع کیتا ویسی۔ مسلم لیگ نے ایہ ڳالھ واضح کر ݙتی کہ اوہ صرف پاکستان دے مطالبے تے ہی انتخابی مہم چلیسی۔ احمد آباد وچ جسلے نال خطاب کریندے ہوئے انہاں نے آکھا" پاکستان ساݙے کیتے زندگی تے موت دا مسئلہ ہے"۔ دسمبر 1945ء دے کونسٹیٹیوینٹ اسمبلی آف انڈیا دے انتخابت وچ مسلم لیگ نے مسلماناں کیتے مختص تمام نشستاں جیت گھدے۔ جبکہ صوبائی نشستاں وچ اوں نے 75 فیصد زائد نشستاں جیتے جبکہ پچھلے انتخابات وچ اوں نے 1937ء وچ صرف 4۔4 فیصد جیتے ہوندن۔

انہاں دے سوانح نگار ہیکٹربولیتھو لکھدن" ایہ جناح دے انتہائی خوش کن لمحے ہن، انہاں دے اݨتھک سیاسی مہمات، انہاں دا یقین تے دعوے، تمام دا ہی فیصلہ تھی چکا ہئی"۔ ولپرٹ دا خیال ہے" انتخابات وچ لیگ دی واضح جیت نے مسلماناں دے مطالبہ آذادی کوں ہک کائناتی حقیقت ثابت کر ݙتا ہئی۔" انڈین نیشنل کانگریس اگرچہ ہݨ وی جنرل اسمبلی وچ اکثریت اچ ہئی لیکن ہݨ انہاں دے پچھلے چار نشستاں گھٹ تھی ڳئے ہن۔ اوں دوران محمد اقبال نے جناح کوں غلام احمد پرویز نال متعارف کروایا جنہاں کوں جناح نے ہک میگزین طلوع اسلام دی ادارت دی زمہ داری سونپی، اوں رسالے وچ مسلماناں دی علاحدہ ریاست دے مطالبے دا پرچار کیتا ویندا ہئی۔ فروری 1946ء وچ برطانوی کیبنٹ نے ہک وفد ہندوستان بھیڄا جیندا مقصد اتھوں دے رہنماواں نال مذاکرات کرنا ہئی۔ اوں کیبنٹ مشن پلان، 1946ء وچ کرپس تے پیتھک لارنس وی شامل ہن۔ اوں اعلیٰ سطحی وفد نے مارچ وچ دلی پہنچ کے مذاکرات وچ موجود جمود ختم کرݨ دی کوشش کیتی۔ ہندوستانی انتخابات دی وجہ توں پچھلے اکتوبر دے بعد توں گھٹ ہی مذاکراتی عمل اڳاں ودھ پایا ہئی۔ برطانوی حکومت نے مئی وچ ہک منصوبہ جاری کیتا جیندے تحت متحدہ ہندوستان جیندے وچ کئی خود مختار ریاستاں وی شامل ہن، نیز انہاں نے مذہب دی بنیاد تے کچھ صوبیاں دے گروپ بݨاوݨ دی ڳالھ کیتی۔ بعض معاملات جیویں دفاع، خارجہ امور تے آمدورفت کوں ہک مرکزی حکومت دی ذمہ رکھݨ دا فیصلہ کیتا ڳیا۔ صوبیاں کوں ایہ مرضی ݙتی ڳئی کہ کہیں وی ریاست توں الڳ تھلگ رہ سڳدن تے اوں پلان وچ آکھا ڳیا کہ لیگ تے کانگریس دے نمائندیاں نال ہک قائم مقام حکومت بݨائی ونڄے۔ جناح تے انہاں دی ورکنگ کمیٹی دے رہنماواں نے اوں پلان کوں جون وچ قبول کر گھدا، لیکن اوہ ایں سوال تے اٹک ڳئے کہ قائم مقام حکومت وچ لیگ تے کانگریس دے نمائندیاں دی کیا تعداد ہوسی نیز اوہ کانگریس دا فیصلہ کہ انہاں دے نمائندیاں وچ ہک مسلم وی موجود ہوسی تے پریشان ہن۔ اوں وفد نے مملکت متحدہ روانگی توں قبل ایہ ڳالھ وی آکھی کہ اگر ہک جماعت اوں فیصلے تے راضی نا وی ہووے تاں اوہ ضرور ہک ہی جماعت نال قائم مقام حکومت بݨیسی۔

انڈین نیشنل کانگریس نے جلدی ہی ہندوستانی وزارت اچ شمولیت اختیار کر گھدی۔ البتہ لیگ نے اوں معاملے اچ سستی دا مظاہرہ کیتا تے اکتوبر 1946ء توں پہلے اوہ اوندے اچ شامل نا تھئی۔ لیگ دی حکومت وچ شامل تھیوݨ دی رضامندی دے سبب جناح کوں کانگریس نال برابری تے مسلم معاملات وچ ویٹو دے مطالبے توں دستبردار تھیوݨا پیا۔ اوں نویں وزارت دی بنیاد مختلف فسادات خاص کر یوم راست اقدام دے منظر نامے وچ رکھی ڳئی کانگریس چاہندی ہئی کہ وائسرائے قانونی اسمبلی کوں سمن جاری کر کے قانون بݨاوݨ دا آکھے ٻیا اوہ محسوس کریندے ہن کہ لیگ دے وزراء کوں اوں معاملے وچ انہاں دا ساتھ ݙیوݨا چاہیدا اے یا مستعفی تھیوݨا چاہیدا اے۔ صورت حال کوں قاٻو وچ رکھݨ کیتے وائسرائے نے جناح ،لیاقت ،نہرو کوں دسمبر 1946ء وچ لندن روانہ کیتا۔ مذکرات دے آخر وچ ایہ اعلامیہ جاری کیتا ڳیا کہ قانون کوں ہندوستان دے کہیں وی علاقے دی منشا دے بغیر نافذ نہ کیتا ویسی۔ واپسی تے جناح تے لیاقت کئی ݙینہاں کیتے قاہرہ وچ پان اسلامک اجلاس وچ شرکت دے واسطے رک ڳئے۔ کانگریس نے کجھ معاملات دی وجہ توں تھیوݨ والے اختلاف رائے تے لندن دے انہاں مذاکرات دی توثیق کر ݙتی۔ لیکن لیگ نے ایویں کرݨ توں انکار کر ݙتا تے اوں نے قانونی اجلاس وچ شرکت نا کیتی۔ جناح اوں وقت ہندوستان نال کجھ تعلقات جیویں کہ مشترکہ دفاع یا آمدورفت نال رکھݨ دا خیال رکھدے ہن۔ لیکن دسمبر 1946ء وچ انہاں نے ہک خود مختار پاکستان تے زور ݙتا۔ لندن معاہدے دی ناکامی دے بعد، جناح کوں مذاکرات کرݨ دی کوئی جلدی نا ہئی اوہ سمجھدے ہن کہ وقت دے نال نال اوہ غیر منقسم پنجاب تے بنگال کوں حاصل کرݨ وچ کامیاب تھی ویسن، لیکن انہاں دولت مند، وݙے تے گنجان علاقیاں دے بعض حصیاں وچ مسلم اقلیت وچ ہن تے ایہے انہاں دے خیال کوں عملی جامہ پہواوݨ وچ رکاوٹ ہن۔ اٹیلی منسٹری نے اوں دوران خواہش کیتی کہ اوہ مملکت متحدہ دے ہندوستان وچوں جلدی انخلا دی خواہش رکھدن، لیکن ویول دی وجہ توں اوہ گھٹ حوصلہ مند ہن۔ دسمبر 1946ء دی ابتدا وچ مملکت متحدہ نے وائسرائے کوں تبدیل کرݨ دا فیصلہ کیتا تے جلدی انہاں دی جگہ لوئس ماؤنٹ بیٹن نے گھن گھدی، جیہڑے ہک جنگی رہنما تے ملکہ وکٹوریہ دے پوترے ہووݨ دے سبب کونزرویٹو دے ہاں مقبولیت رکھدے ہن نیز اوہ اپݨے سیاسی نظریات دے سبب لیبر پارٹی وچ وی مقبول ہن۔

ماونٹ بیٹن تے آزادی

20 فروری 1947ء کوں اٹیلی نے لارڈ ماؤنٹ بیٹن دے منتخب تھیوݨ دا اعلان کیتا تے آکھا کہ مملکت متحدہ جون 1948ء توں قبل ہندوستان کوں طاقت منتقل کرݨ دا عمل شروع نہ کریسی۔ لارڈ ماؤنٹ بیٹن نے 24 فروری 1947ء کوں اپݨی آمد دے ݙو ݙینہہ بعد عہدے دا حلف چاتا۔ اونہی دوران کانگریس تقسیم دے معاہدے تے غور کرݨ لڳی۔ نہرو نے 1960ء وچ آکھا ہئی کہ " اساں تھکے ماندے ہاسے تے وقت گزردا ویندا ہئی۔ تقسیم دا منصوبہ ہی واحد رستہ فراہم کریندا پیا ہئی لہذا اساں اونکوں اپنا گھدا"۔کانگریس بجائے جدا جدا مسلم صوبیاں دے پچھوں پئے رہݨ دے وفاق وچ زیادہ بااختیار اسمبلی کیتے کوشش کرنا چاہندی ہئی لیکن کانگریس نے فیصلہ کیتا کہ اگر پاکستان آزاد تھیوے تاں بنگال تے پنجاب کوں تقسیم کیتا ونڄݨا چاہیدا اے۔ لارڈ ماؤنٹ بیٹن نے اپݨی حکومتی بریفنگ وچ جناح بارے متنبہ کریندے ہوئے انہاں کوں سب توں "مشکل ترین گاہک" قرار ݙتا تے بقول انہاں دے "انہاں نے سب توں وݙی پرشانی کھڑی کر رکھی ہئی" نیز اوہ آہدن" ایں ملک (ہندوستان) وچ ہݨ تک کوئی وی جناح دے دماغ وچ نہ جھانک سڳا ہئی" 5 اپریل توں پہلے ایہ لوگ چھی مرتبہ ملے۔ انہاں ملاقاتاں وچ موجود تناؤ دی کیفیت وچ اوں وقت کمی آئی جݙݨ جناح نے وائسرائے تے انہاں دی بیگم دے درمیان کھڑے تھی کے تصویر چھکوائی تے ازراہِ مذاق آکھا "ݙو کنڈیاں دے درمیان ہک گلاب"۔ اگرچہ وائسرائے نے اپݨی بیگم کوں درمیان وچ رکھݨ دا فیصلہ کیتا ۔ لیکن جناح دے اوں مذاق کوں اوہ ایں توں قبل ہی بھانپ ڳئے ہن۔ لارڈ ماؤنٹ بیٹن جناح توں مثبت طور تے متاثر نا ہن تے انہاں نے اپݨے ساتھیاں نال وی مایوسی دا اظہا کیتا ہئی اوہ جناح دے پاکستان تے کیتے ونڄݨ والے اصرار تے بیزار تھی ڳئے ہن۔ جناح کوں خوف ہئی کہ مملکت متحدہ، ہندوستان وچ اپݨے آخری ایام وچ اختیارات کوں کانگریس دی طرف موڑ ݙیسی تے ایندے نال مسلماناں دی خود مختاری دے مطالبے کوں نقصان پہچسی۔ جناح نے لارڈ ماؤنٹ بیٹن کولوں برطانوی ہندی فوج کوں آزادی توں قبل تقسیم کرݨ دا مطالبہ کیتا جیہڑا انہاں دے خیال وچ ہک سال تک وقت گھن سڳدی ہئی۔ وائسرائے نے اوں تقسیم کوں آزادی دے بعد کرݨ دا سوچا ہئی لیکن جناح توں قبل ایندا اصرار کریندے پئے ہن۔ لارڈ ماؤنٹ بیٹن نے جناح نال ملاقات دے بعد لیاقت علی خان نال ملاقات کیتی تے جیہڑے نتائج اخذ کیتے او وزیراعظم کوں ارسال کیتے۔ انہاں نے لکھا کہ" ایویں لڳدے کہ مسلم لیگ فوج دی جانب رجوع کریسی اگر پاکستان اپݨے اصل حال وچ آذادی حاصل نا کر سڳا۔" وائسرائے اسمبلی دی رپورٹ تے منفی مسلم رد عمل توں وی متاثر ہن جیہڑے مرکزی اسمبلی کوں زیادہ اختیارات تفویض کرݨ دا آہدے پئے ہن۔ 2 جون کوں، وائسرائے نے منتقی منصوبہ ہندوستانی رہنماواں دے سامݨے پیش کیتا۔ 15 اگست کوں حکومت مملکت متحدہ ݙو ملکاں کوں اختیارات منتقل کر ݙیسی۔ صوبائی اسمبلیاں کوں اختیار حاصل ہے کہ اوہ مرکزی اسمبلی دے نال رہن۔ بنگال تے پنجاب وی اوں سوال تے ووٹ ݙیسی کہ آیا اوندا موقف تقسیم تے تے کیہڑی اسمبلی وچ شامل تھیوݨ دا ہے۔ ہک سرحدی کمیشن ݙو ملکاں دی سرحد دا فیصلہ کریسی۔ شمال مغربی صوبے تے آسام دے مسلم اکثریتی علاقے سلہٹ جیہڑے مشرقی بنگال نال متصل ہن وچ وی رائے ݙتی ویسی (جیندے تے لیگ راضی نا ہئی باوجود اکثریتی مسلم ہووݨ دے) 3 جون کوں لارڈ ماؤنٹ بیٹن، جواہر لعل نہرو، جناح تے سکھ رہنما بلدیو سنگھ نے ریڈیو تے رسمی طور تے اعلان کیتا۔ جناح نے اپݨی تقریر وچ پاکستان زندہ باد دا نعرہ لایا جیہڑا انہاں دی تحریر وچ شامل نا ہئی۔ کجھ ہفتے پہلے پنجاب تے بنگال وچ ووٹنگ تھئی جیندے وچ تقسیم دا فیصلہ تھیا جبکہ آسام دے علاقے سلہٹ تے صوبہ سرحد والیاں نے پاکستان وچ شامل تھیوݨ دا فیصلہ سݨایا تے سندھ، بلوچستان اسمبلیاں نے وی پاکستان دے حق وچ رائے ݙتی۔ 4 جولائی 1947ء کوں لیاقت نے وائسرائے کوں جناح دی جانب توں گزارش کیتی کہ اوہ برطانوی بادشاہ جارج ششم کولوں جناح کوں پاکستان دا گورنر جنرل بݨاوݨ دی سفارش کرن۔ اوں سفارش نے وائسرائے کوں سیخ پا کر ݙتا جیہڑے انہاں ݙوہاں ملکاں وچ بیک وقت ایہ عہدہ رکھݨا چاہندے ہن اوہ ݙوہاں ملکاں دی آزادی تے انہاں دا سب توں پہلا گورنر جنرل سݙیجݨ دے خواہشمند ہن لیکن جناح دا خیال ہئی کہ انہاں دے گورنر جنرل بݨݨ دی صورت وچ اوہ نہرو دے قریب ہووݨ دے سبب ہندو اکثریت دا ساتھ ݙیسن۔ مزید برآں گورنر جنرل کوں ابتدائی طور تے طاقتور اختیارات دا مالک بݨایا ڳیا ہئی تے جناح ایں ڳالھ توں متفق نا ہن کہ کوئی ݙوجھا اوں دفتر کوں سنبھالے۔ اگرچہ سر سیریل ریڈکلف نے اطلاع ارسال نا کیتی، لیکن تقسیم توں قبل ہی وݙی تعداد وچ ہجرت تے کئی علاقیاں وچ فسادات پھٹ پئے ہن۔ جناح نے بمبئی وچ موجود اپݨی کوٹھی ویچݨ دا منصوبہ بݨایا تے کراچی وچ ہک ٻئی خرید گھدی۔ 7 اگست کوں جناح، انہاں دی ہمشیرہ تے خاص ملازمین دلی توں لارڈ ماؤنٹ بیٹن دے جہاز وچ کراچی روانہ تھئے تے جݙݨ کرائے دے اوں جہاز نے اݙاری بھرنا شروع کیتی تاں اوہ کجھ سرگوشی وچ آہدے پئے ہن "that is the end of that"(ایہ ایندی اخیر ہے) 11 اگست کوں کراچی وچ اسمبلی دی صدارت کریندے ہوئے انہاں نے خطاب کیتا "تساں آزاد او، تساں ریاست پاکستان وچ آزاد او کہ چاہو تاں اپݨے مندر وچ ونڄو یا اپݨی مسجد وچ تے یا اپݨی کہیں ݙوجھی عبادت دی جاہ وچ۔ تہاݙا تعلق بھلے ہی کہیں مسلک یا عقیدے نال ہووے۔ ایندے نال ریاست دا کوئی ݙیوݨا گھنݨا نی۔ میݙا خیال ہے کہ ساکوں اپݨے سامݨے ایں ڳالھ کوں نظریہ سمجھ کے رکھݨا چاہیدا اے تے تساں ݙیکھسو کہ ہندو ہندو تے مسلمان، مسلمان رہسن کیونکہ ایہ ہر انفرادی بندے دا ذاتی عقیدہ ہے ،جبکہ سیاسی نظر وچ اوہ ریاست دے شہری ہن" 14 اگست کوں پاکستان وجود وچ آیا تے جناح نے کراچی وچ خوشی منائی۔ ہک عینی شاہد لکھدے"اتھاں واقعی پاکستان دے بادشاہ، ہتھ وچ کتاب چاتی مولوی، اسپیکر تے وزیراعظم کھڑے ہن جنہاں دی توجہ ہک مضبوط قائد اعظم دی جانب ہے"۔

بطور گورنر جنرل

Jinnah during the oath taking ceremony as Governor General

ریڈکلف سرحدی کمیشن نے بنگال تے پنجاب دی تقسیم دا کم مکمل کر کے رپورٹ 12 اگست کوں لارڈ ماؤنٹ بیٹن کوں بھڄوا ݙتی۔ اوں آخری وائسرائے نے ایہ نقشے تے رپورٹ 17 اگست تک اپݨے کول رکھی، کیونکہ اوہ انہاں کوں سامݨے گھنا کے ݙوہاں قوماں دی آزادی دے جشن کوں خراب کرنا نہ چاہندے ہن۔ چونکہ پہلے ہی توں ہجرت تے فسادات پھٹ پئے ہن۔ لہذا ریڈکلف سرحدی کمیشن رپورٹ دا سامݨے گھناوݨا انہاں فسادات وچ اضافے دا سبب بݨ سڳدا ہئی۔ جیہڑے لوگ "غلط حصے" وچ ہن یا تاں قتل تھئے یا قاتل بݨے یا اتھوں کوچ کر ڳئے، اوہ واقعات کوں پیدا کر کے کمیشن دے فیصلے کوں بدلنا چاہندے ہن۔ ریڈ کلف نے لکھا کہ چونکہ انھاں کوں معلوم ہئی کہ ݙوہائیں طرفوں اوں تقسیم تے لوگ خوش نہ ہوسن لہذا انہاں نے اپݨے کم دا معاوضہ گھنݨ توں انکار کر ݙتا۔ ریڈکلف دے ذاتی مشیر بیومونٹ لکھدن کہ لارڈ ماونٹ بیٹن کوں وی ایں الزام کوں اپݨے سر گھنݨا چاہیدا اے۔ اگرچہ تمام کوں نہ۔ انہاں پنج لکھ توں ݙاہ لکھ مرداں، عورتاں تے ٻالاں دے قتل عام دا جیہڑے پنجاب توں گزردے ہوئے فنا تھئے۔" تقسیم دے بعد 14500،000 لوگاں نے بھارت تے پاکستان ہجرت کیتی۔ جناح نے پاکستان وچ داخل تھیوݨ والے اسی لکھ لوگاں دی آبادکاری کیتے جو ممکن تھیا اوہ کیتا باوجود 70 دے پیٹے وچ ہووݨ تے پھیپھڑیاں دے عارضے وچ مبتلا ہووݨ دے انہاں نے مغربی پاکستان وچ مہاجر کیمپاں دا دورہ کیتا۔ بقول احمد کہ" جیں چیز دی اوں دور وچ پاکستانیاں کوں ضرورت ہئی اوہ ہک ریاست دی علامت ہئی، جیہڑی انہاں کوں متحد رکھدی تء کامیاب تھیوݨ تک دا حوصلہ فراہم کریندی"۔

Jinnah speaking at the Constituent Assembly of Pakistan on 14 August 1947

جناح کوں صوبہ سرحد ولوں کجھ پریشانیاں دا سامݨا کرݨا پیا۔ 1947ء وچ کیتی ڳئی رائے دہی وچ اتھوں دی آبادی وچوں صرف ݙاہ فیصد لوگاں نے ہی ووٹ سٹے ہن۔ 22 اگست 1947ء کوں گورنر جنرل بݨݨ دے صرف ݙو ہفتے بعد ہی جناح نے ڈاکٹر خان عبدالغفار خان دی حکومت کوں تحلیل کر ݙتا۔ بعد وچ پشتون اکثریتی اوں صوبے وچ ہک کشمیری خان عبدالقیوم خان کوں ایں مقام تے فائز کیتا۔ 12 اگست 1948ء کوں چارسدہ وچ خدائی خدمتگار نال منسلک 400 افراد بابرا واقعے وچ ہلاک تھئے۔ پاکستان نے عوامی املاک کوں پاکستان تے دے مابین تقسیم کرݨ والے کمیشن وچ لیاقت علی خان تے سردار عبدالرب نشتر کوں نمائندہ بݨا کے بھیڄا۔ پاکستان نے انہاں سرکاری املاک وچوں چھیواں حصہ گھنݨا ہئی تے اوندے اچ بڑی احتیاط نال کم گھدا ڳیا ہئی تے اتھاں تک کہ ایہ وی فیصلہ تھیا ہئی کہ کیہڑے ملک نے کاغذاں وچ کتنا حصہ گھنݨا ہے۔ لیکن ٻئی طرف نویں بھارتی حکومت سستی ݙکھیندی پئی ہئی تے ایں امید نال ہئی کہ نوزائیدہ پاکستانی حکومت کݙݨ ترٹے تے دوبارہ بھارت وچ شامل تھیوے۔ انڈین سول سروس تے انڈین پولیس سروس دے کجھ ہی لوگاں نے پاکستان ونڄݨ دا فیصلہ کیتا ہئی لہٰذا پاکستان وچ عملے دی کمی سامݨے آئی۔ جبکہ کاشت کار جتھاں اپݨے اناج فروخت کریندے ہن اوہ ہݨ ہک عالمی سرحد ہئی۔ پاکستان وچ اوں وقت مشینری دی وی کمی ہئی۔ نویں آوݨ والے مہاجراں دے مسئلے دے نال نویں حکومت نے خوراک کوں محفوظ رکھݨ کیتے وی کم کرݨا پیا، انہاں حالات وچ سیکیورٹی دا نظام بݨا گھدا ڳیا تے جیویں کیویں بنیادی خدمات فراہم کیتے ڳئے۔ ماہر معاشیات یاسین نیاز محی الدین اپݨے مطالعے وچ آہدن،"اگرچہ پاکستان کوں وجود بحرانوں تے خونریزی دے دوران ملا ہئی لیکن تقسیم دے بعد ایندا وجود صرف ایندے لوگاں دے قربانیاں تے قائدین دے بے غرض کوششاں نال برقرار رہ سڳے"۔ نوابی ریاستاں کوں مملکت متحدہ نے ویندے ہوئے ایہ مرضی ݙے رکھی ہئی کہ آیا اوہ پاکستان وچ شمولیت اختیار کرن یا بھارت وچ۔ اکثر نے آزادی توں قبل ہی اپنی شمولیت ظاہر کر ݙتی ہئی لیکن کجھ وݙے ریاستاں دا معاملہ لٹکا رہیا۔ ہندو رہنما جناح توں ایں بات تے خائف ہن کہ انہاں نے جودھ پور، ریاست بھوپال تے اندور دے ریاستاں دے حکمراناں کوں پاکستان وچ شامل تھیوݨ تے رضامند کر گھدا ہئ۔ انہاں ریاستاں دے سرحداں پاکستان نال متصل نا ہن تے نا انہاں دی آبادی دی اکثریت مسلماناں تے مشتمل ہئی۔ جوناگڑھ دی ریاست جیہڑی ہندو اکثریتی ہئی نے ستمبر 1947ء وچ پاکستان وچ شامل تھیوݨ دا فیصلہ کیتا اوں ریاست دے حکمران دیوان دی موجودگی وچ سر شاہ نواز بھٹو نے شمولیت دے کاغذات جناح دے حوالے کیتے۔ بھارتی فوجاں نے نومبر وچ اوں علاقے وچ داخل تھی کے اتھوں دے نواب تے سر شاہنواز بھٹو کوں پاکستان ونڄݨ تے مجبور کیتا تے انھی بھٹو توں پاکستان دے ہک طاقتور سیاسی خاندان بھٹو خاندان دی ابتدا تھیندی ہے۔ ان تمام تنازعاں وچ ریاست جموں و کشمیر دا تنازع سب توں وݙا تھیوݨ ہونے والا ہئی۔ ایں ریاست دی آبادی وچ مسلمان اکثریت وچ ہن جیندے تے ہک ہندو مہاراجہ سر ہری سنگھ دی حکومت ہئی تے انہاں نے اپݨی شمولیت دا فیصلہ تعطل وچ رکھا ہویا ہئی۔ مقامی آبادی نے پاکستانی دخل اندازاں دی مدد نال اکتوبر 1947ء وچ بغاوت کھڑی کر ݙتی جینکوں ݙیکھدے ہوئے مہاراجہ نے بھارت وچ شامل تھیوݨ دا فیصلہ کیتا۔ جناح نے ایں عمل دی مخالفت کریندے ہوئے پاکستانی فوجاں کوں کشمیر وچ داخل تھیوݨ دا حکم ݙتا۔ پاک فوج دے سربراہ اوں وقت ہک برطانوی افسر جنرل سر ڈوگلاس گریسی ہن، جنھاں نے ایہ حکم انہاں جملیاں کوں ادا کریندے ہوئے منݨ توں انکار کیتا کہ اوہ اینجھے علاقیاں وچ داخل نا تھیسی جیہڑے ہک ٻئے ملک دے ہن نیز ایں معاملے وچ جے تک برطانیہ توں کوئی حکم نا آوے اوہ کشمیر تے حملہ نہ کریسن ایندے تے جناح نے اپݨے احکامات واپس گھن گھدے۔ ایہ انہاں حملیاں کوں نا روک سڳے جیہڑے پاکستان تے بھارت وچ جنگ دی صورت وچ تبدیل تھی ڳئے ہن۔ کجھ مورخین جناح تے جوناگڑھ جیہے ہندو اکثریتی علاقیاں کوں حاصل کرݨ دے کوششاں دی وجہ نال بدنیتی دا الزام دھردے ہن کیونکہ جناح نے مذہب دی بنیاد تے تقسیم دا مطالبہ کیتا ہئی۔ پٹیل اے لائف وخ راج موہن ڳاندھی لکھدن کہ "جناح نے جوناگڑھ وچ عوامی اصتصواب رائے معلوم کراوݨی ہئی جیندے وچ انھاں کوں یقینی شکست ہئیی لہٰذا اوہ اینہی بنیاد تے وچ کشمیر وچ استصواب رائے دا مطالبہ کرݨا چاہندے ہن"۔ اقوام متحدہ دی 47 ویں قرارداد جیہڑی بھارت دی استصواب رائے دی خواہش تے منظور کیتی ڳئی لیکن اوندے تے کݙہیں عمل نا تھی سڳا۔ جنوری 1947ء وچ بھارت نے پاکستان کوں برطانوی وراثت وچوں حصہ ݙیوݨ دا فیصلہ کیتا۔ انہاں تے زور موہن داس ڳاندھی نے پاتا ہئی جنھاں نے تادم مرگ روزہ رکھݨ دی دھمکی ݙتی ہئی۔ کجھ ہی ݙینہاں بعد موہن داس ڳاندھی کوں قتل کر ݙتا ڳیا۔ انہاں دا قاتل ناتھورام گودسے ہئی جیہڑا ہک ہندو قوم پرست ہئی تے اوندے خیال وچ ڳاندھی ہک مسلم حمایتی ہئی۔ جناح نے اپݨے تعزیتی پیغام وچ ڳاندھی دے بارے آکھا" ہندو مذہب وچ پیدا تھیوݨ والے عظیم اشخاص وچوں ہک"۔ فروری 1948ء وچ امریکی عوام کوں ریڈیو دے ذریعے خطاب کریندے ہوئے جناح نے آکھا:

” پاکستانی قانون کوں حالی پاکستانی اسمبلی نے بݨاوݨا ہے، میکوں ایہ ڳالھ معلوم نی کہ قانون دی اصل وضع کیا ہوسی، لیکن میکوں یقین ہے کہ ایہ ہک جمہوری قسم دی ہوسی، جیندے وچ اسلام دے بنیادی اصول وی شامل کیتے ویسن۔ اڄ وی ایہ قانون ایویں ہی قابل عمل ہن جیویں کہ اوہ 13 سو سال قبل ہن۔ اسلام تے ایندے نظریے نے ساکوں جمہوریت سکھائی ہے۔ ایہ ساکوں انصاف تے مساوات تے ݙوجھیاں نال اچھائی دا درس ݙیندے۔ اساں انہاں اقدار دے وارثین ہیں تے مستقبل دے پاکستانی قانون کوں بݨاوݨ دی مکمل ذمہ داری دا احساس رکھدے ہیں۔ “

مارچ وچ جناح نے باوجود اپݨی طبیعت دے خراب ہووݨ دے مشرقی پاکستان دا دورہ کیتا۔ جناح نے انگریزی وچ ترئے لکھ لوگاں نال خطاب وچ آکھا، اردو پاکستان دی واحد قومی زبان ہوسی تے اوہ یقین رکھدے ہن کہ ایویں کرݨ نال قوم متحد رہ ویسی۔ لیکن مشرقی پاکستان دے بنگالی زبان ٻولݨ والے لوگاں نے بعد وچ ایندی سخت مخالفت کیتی تے ایں معاملے نے 1971ء وچ بنگلہ دیش دے قیام وچ ہک اہم کردار ادا کیتا۔ قیام پاکستان دے بعد پاکستانی نوٹاں تے جارج پنجم دی تصویر چھپی ہوئی ہئی۔ ایہ نوٹ 30 جون 1949ء تک استعمال وچ رہیے۔ لیکن اپریل 1949ء کوں انہاں نوٹاں تے حکومت پاکستان دے سٹیمپ ثبت کیتے ڳئے تے انھاں کوں قانونی اجازت فراہم کیتی ڳئی۔ اونہی ݙینہہ پاکستان دے وزیر خزانہ پاکستان ملک غلام محمد نے ست سکیاں دا سیٹ گورنمنٹ ہاوس وچ جناح دے سامݨے متعارف کروایا۔ ایہ سکے حکومت پاکستان دی جانب توں جاری کیتے ڳئے پہلے سکے ہن۔

بیماری تے وفات

Jinnah smoking a cigar

1930ء توں جناح تپ دق دے شکار چلے آندے پئے ہن تے ایہ ڳال صرف انہاں دی بھیݨ تے چند دیگر ساتھیاں کوں معلوم ہئی۔ جناح نے ایندا اعلان عوام وچ نہ کیتا کیونکہ انہاں دے نزدیک ایہ انہاں کوں سیاسی طور تے نقصان ݙے سڳدی ہئی۔ 1938ء وچ اپݨے ہک حامی کوں خط وچ لکھدن"توں اخبار وچ میݙے دوریاں دے بارے وچ پڑھا ہوسی میں اپݨی خرابی صحت دی وجہ توں اپݨے دوریاں وچ بے قاعدگیاں دا شکار ہم جیندی وجہ میݙی خراب صحت ہئی"۔ کئی سال بعد لارڈ ماؤنٹ بیٹن نے آکھا کہ اگر انہاں کوں جناح دی خرابی صحت دا معلوم ہوندا تاں یقیناً اوہ انہاں دی موت تک انتظار کریندے تے ایں طرح تقسیم توں بچا ونڄ سڳدا ہئی۔ فاطمہ جناح بعد وچ لکھدن کہ" جناح اپݨے کامیابیاں دے دور وچ وی سخت بیمار ہن۔ اوہ جنون دی حد تک پاکستان کوں سہارا ݙیوݨ کیتے کم کریندے رہیے تے ظاہر جیہی ڳالھ ہے کہ انہاں نے اپݨی صحت کوں مکمل نظر انداز کر ݙتا ہئی"۔ جناح اپݨی میز تے کراؤن اے سگریٹ تے کیوبا دا سگار رکھدے ہن تے پچھلے تریہہ سال وچ انہاں نے سگریٹ نوشی بہت زیادہ کر ݙتی ہئی۔ گورنمنٹ ہاوس کراچی دے پرائیویٹ حصے وچ اوہ لمبے وقفے آرام دے واسطے گھنݨ لڳے ہن تے فاطمہ جناح تے ذاتی عملے کوں ہی انہاں دے قریب رہݨ دی اجازت ہئی۔ جون 1948ء وچ اوہ تے فاطمہ جناح کوئٹہ روانہ تھئے جتھوں دی ہوا کراچی دے مقابل سرد ہئی۔ اتھاں وی انہاں نے مکمل آرام نا کیتا بلکہ انہاں نے کمانڈ اینڈ اسٹاف کالج دے افسران کوں خطاب کریندے ہوئے آکھا "تساں دیگر افواج دے نال پاکستان دے لوگاں دے جاناں، املاک تے عزت دے محافظ او"۔ اوہ یکم جولائی کوں کراچی روانہ تھئے جتھاں انہاں نے اسٹیٹ بینک آف پاکستان دے جلسے نال خطاب کیتا، اونہی شام کینیڈا دے تجارتی کمیشن دی جانب توں آذادی دے حوالے نال منعقد تقریب وچ شرکت کیتی جیہڑی انہاں دی آخری عوامی تقریب ثابت تھئی۔

Jinnah spent many of the last days of his life at Quaid-e-Azam Residency, Ziarat, Pakistan.

6 جولائی 1948ء کوں جناح واپس کوئٹہ روانہ تھئے تے ڈاکٹراں دے مشورے تے آپ مزید اچے مقام زیارت منتقل تھئے۔ اوں دوران جناح دا مسلسل طبعی معائنہ کیتا ڳیا تے انہاں دی طبعی نزاکت ݙیکھدے ہوئے حکومت پاکستان نے بہترین ڈاکٹراں کوں انہاں دے علاج کیتے روانہ کیتا۔ مختلف ٹیسٹ تھئے جنہاں نے ٹی بی دی موجودگی تے پھیپھڑیاں دے سرطان دا ݙسیا۔ جناح کوں انہاں دی صحت دی ڄاݨکاری ݙتی ڳئی تے انھاں کوں ڈاکٹراں کوں اپݨی حالت دے حوالے نال آگاہ رکھݨ دا آکھا ڳیا نیز فاطمہ جناح کوں وی انہاں دا خیال رکھݨ دا آکھا ڳیا۔ انھاں کوں اوں دور دی نویں "معجزاتی دوائی "سٹریپٹو مائیسن ݙتی ڳئی لیکن کجھ افاقہ نا تھیا۔ لوگاں دی نماز عید وچ انہاں کیتے کیتی ڳئی خصوصی دعاواں دے باوجود انہاں دی صحت برابر ڈھہندی رہی۔ انہاں کوں آزادی توں ہک ݙینہہ قبل 13 اگست کوں گھٹ اچے مقام کوئٹہ گھنایا ڳیا انہاں نے اوں ݙینہہ دی مناسبت نال ہک پیغام جاری کیتا۔ انہاں دا اوں وقت وزن ڈھے کے محض 36 کلو رہ ڳیا ہئی ڈاکٹراں کوں یقین ہئی کہ اگر اوں حالت وچ انہاں کوں کراچی زندہ حالت وچ گھن ڳئے تاں وی وہ گھٹ عرصہ ہی زندہ رہ سڳسن۔ لیکن جناح کراچی ونڄݨ تے تذبذب دا شکار ہن، اوہ نہ چاہندے ہن کہ انہاں دے معالج انہاں کوں بے کار اسٹریچر تے ٻیٹھا معذور خیال کرن۔ 9 ستمبر کوں جناح کوں نمونیا نے آݨ ولہیٹا۔ ہݨ ڈاکٹراں نے انہاں کوں کراچی دا مشورہ ݙتا جتھاں اوہ بہتر علاج کر سڳدے ہن تے انہاں دی رضامندی تے اوہ 11 ستمبر کوں کراچی روانہ تھئے۔ انہاں دے ذاتی معالج ڈاکٹر الہٰی بخش دا اندازہ ہے کہ جناح دی کراچی ونڄݨ دی رضامندی انہاں دے اپݨی زندگی توں مایوس تھیوݨ دی وجہ توں ہئی۔ جݙݨ اوں طیارے نے کراچی وچ لینڈنگ کیتی تاں فوراً جناح کوں ہک ایمبولیس وچ لٹایا ڳیا۔ لیکن ایہ ایمبولینس رستے وچ خراب تھی ڳئی تݙانہہ تک جناح تے انہاں دے رفقاء متبادل ایمبولینس دا انتظار کریندے رہیے، انہاں کوں کار وچ ٻلہایا نہ ونڄیج سڳدا ہئی کیونکہ اوہ سدھے ٻہوݨ دی حالت وچ نا ہن۔ اوہ لوگ شدید گرمی وچ اتھاں انتظار کریندے رہیے تے انہاں دے سامݨے گݙیاں تے ٹرک گزردے رہیے جنہاں کوں اوں قریب المرگ شخص دی پہچاݨ نا ہئی۔ ہک گھنٹے دے انتظار دے بعد ہک ایمبولینس پہنچی تے جناح کوں سرکاری گھر وچ منتقل کیتا ڳیا۔ جناح سویر دے 10:20 منٹ تے اپݨے کراچی آلے گھر اچ 11 ستمبر 1948ء کوں پاکستان بݨݨ دے صرف ہک سال بعد انتقال کر ڳئے۔

Special services and prayers were held in the Kwitang mosque of Jakarta (Indonesia) after the death of Jinnah.

علامہ شبیر احمد عثمانی نے قائد اعظم محمد علی جناح دا جنازہ پڑھایا۔ بھارتی وزیر اعظم نہرو نے جناح دی وفات تے تبصرہ کریندے ہوئے آکھا، "ساکوں انہاں کوں کیویں پرکھݨا چاہیدا اے؟ میں پچھلے کئی سالاں دے دوران انہاں تے سخت غصہ اچ رہیا ہم۔ لیکن ہݨ میݙے خیالاں وچ انہاں کیتے کوئی کڑواہٹ باقی نی رہی، لیکن سوائے ٻہوں ندامت دے کہ جو کجھ تھیا۔ اوہ اپݨے مطالبے کوں حاصل کرݨ وچ کامیاب ٹھہرے، لیکن کیہڑی قیمت تے، تے کیہڑے اختلاف تے، جو کجھ انہاں نے سوچا ہئی"۔

Tomb of Muhammad Ali Jinnah in Karachi

جناح کوں 12 ستمبر 1948ء کوں ݙوہاں ملکاں بھارت تے پاکستان وچ سرکاری سوڳ نال دفنا ݙتا ڳیا۔ انہاں دے جنازے تے لکھاں لوگ شریک تھئے۔ بھارت دے گورنر جنرل راجہ گوپال اچاری نے اوں ݙینہہ ہک سرکاری تقریب کوں اوں مرحوم قائد دے اعزاز وچ منسوخ کیتا۔ اڄ جناح کراچی وچ سنگ مرمر دے ہک مقبرے، مزار قائد وچ آسودہ خاک ہن۔

وفات دے بعد

جناح دی دھی دینا واڈیہ آزادی دے بعد نیویارک مستقل طور تے منتقل تھیوݨ توں پہلے بھارت اچ قیام پزیر رہیے۔ 1965ء دے صدارتی انتخابات اچ مادر ملت فاطمہ جناح نے ایوب خان دے مخالف جماعتاں ولوں صدارتی امیدوار بݨن دا فیصلہ کیتا لیکن کامیابی حاصل نا کر پائے۔ اڄ وی کئی سیاسی تجزیہ کاراں دے نزدیک ایہ انتخابات دھاندلی نال پر ہن۔ مالابار پہاڑی بمبئی اچ موجود جناح دا مکان اڄ بھارتی حکومت دے انتظام اچ ہے لیکن اوندی ملکیت دے بارے پاکستان تے بھارت تنازع دا شکار ہن۔ جناح نے وزیراعظم نہرو توں درخواست کیتی ہئی کہ اوہ اوں مکان کوں حکومتی تحفظ ݙیون ایں امید تے کہ جناح ہک ݙینہہ ممبئی ویسن۔ اوں عمارت کوں پاکستانی قونصل خانے وچ بدلݨ دی تجاویز وی گردش کریندے رہیے ہن، لیکن دینا واڈیہ نے وی اوندے تے حق ملکیت دا دعوٰی کر رکھا ہے۔ جناح دی وفات دے بعد فاطمہ جناح نے جناح دے قانونی کاروائیاں کوں شیعہ فقہ دے مطابق مکمل کرݨ دا آکھا۔ اوں عمل نال جناح دے مسلک بارے پاکستان وچ بحث چھڑی۔ ولی نثر آہدن" جناح اگرچہ پیدائشی اسماعیلی (شیعہ) تے اعترافاََ ٻارہاں امامی (شیعہ) ہن لیکن اوہ مذہب تے ظاہراََ نہ چلدے ہن"۔ 1970ء وچ حسنین علی گنجی ولجی نے قانونی دعویٰ کیتا کہ جناح نے سنی مسلک اختیار کر گھدا ہئی، لیکن ہائی کورٹ نے اونکوں مسترد کریندے ہوئے 1976ء وچ جناح دے خاندان دے شیعہ مسلک تے ہووݨ دا فیصلہ ݙتا۔ ہک صحافی خالد احمد دے نزدیک جناح فرقہ پرستی دے مخالف ہن تے "جناح نے ہندوستان دے مسلماناں کوں بنیادی اسلامی تشخص تے گھناوݨ کیتے تکالیف چاتے نا کہ تقسیم زدہ فرقہ وارانہ بنیاداں تے"۔ احمد ہک انوکھے پاکستانی عدالتی فیصلے دا حوالہ ݙیندن جیندے اچ لکھا ہے" جناح ہک سیکولر مسلم ہن لہٰذا اوہ شیعہ سنی دے زمرے وچ داخل نی "۔ تے 1984ء وچ لیاقت ایچ مرچنٹ نے اوں فیصلے کوں برقرار رکھدے ہوئے آکھا " جناح نا سنی ہن، نا ہی شیعہ بلکہ اوہ ہک سادہ مسلمان ہن"۔

وراثت

جناح دی وصیت دا ہک ٹوٹا

جناح دی وراثت پاکستان ہے۔ محی الدین دے بقول "پاکستان اچ جناح دا احترام و اہمیت اونویں ہی رہسی جیویں امریکا اچ جارج واشنگٹن دی، "پاکستان اپݨے وجود دا حق انہاں دے پرکھݨ، چلاوݨ تے استحکام دی وجہ توں قائم رکھ پایا۔۔۔ قیام پاکستان وچ جناح دی اہمیت ہک تاریخی حیثیت رکھدی ہے تے اونکوں ناپݨا ممکن نی۔"

اسٹینلی وولپرٹ نے 1998ء اچ انہاں دے اعزاز وچ تقریر کریندے ہوئے انھاں کوں پاکستان دا سب توں عظیم قائد قرار ݙتا۔

ملک لکھدن "جناح جے تک زندہ ہن، اوہ علاقائی رہنماواں کوں مشترکہ تجارت تے متفق تے حتیٰ کہ مجبور وی کر سڳدے ہن، لیکن انہاں دے انتقال دے بعد، اتفاق رائے نا ہووݨ دے سبب سیاسی طاقت تے معاشی ذرائع تنازع دی جانب مڑ ڳئے"۔ محی الدین دے نزدیک،" جناح دی وفات نال پاکستان ہک اینجھے رہنما توں محروم تھیا جیہڑا توازن تے جمہوری حکومت کوں برقرار رکھ سڳدا ہئی۔ پاکستان دی پتھریلی تے اوندے مقابل بھارت دی قدرے ہموار جمہوری سٹرک دے فرق کوں اوں نہایت قابل احترام تے کرپشن توں پاک قائد کوں آزادی دے بعد بہت جلدی کھووݨ نال منسوب کیتا ونڄ سڳدا ہے"۔

جناح دی تصویر تمام پاکستانی کرنسیاں تے موجود ہے تے انہاندے ناں تے کئی سرکاری ادارے ہن۔ کراچی دا پراݨا ہوائی اݙا قائد اعظم انٹرنیشنل ائیر پورٹ ہݨ جناح عالمی ہوائی اݙا سݙیندا ہے جیہڑا پاکستان دا سب توں مصروف ہوائی اݙا ہے۔ ترکی دی سب توں وݙی شاہراہ شارع جناح دے ناں نال موسوم ہے، جبکہ تہران اچ ہک سڑک دا ناں محمد علی جناح ایکسپریس وے رکھا ڳیا ہے۔ 1976ء وچ ایران دی شاہی حکومت نے جناح دی تاریخ پیدائش تے ہک یادگاری ڈاک ٹکٹ دا اجرا کیتا۔ امریکی شہر شکاگو وچ دیون ایوینیوں دا ہک حصہ "محمد علی جناح" نال منسوب ہے۔ مزار قائد کراچی دا ہک مشہور عوامی مقام ہے۔"جناح مینار" گنٹور آندھراپردیش وچ جناح دی یاد وچ تعمیر کیتا ڳیا۔ پاکستان وچ جناح تے تحقیق کرݨ والے عالماں دی کمی نی۔ اکبر۔ ایس۔ احمد دے نزدیک مقامی لکھاریاں دا کم بیرون ملک زیادہ مقبولیت نی رکھدا کیونکہ انہاں دے کماں وچ جناح تے بہت کم تنقید کیتی ویندی ہے۔ احمد دے نزدیک بیرون ملک کتاباں اچ آکھا ویندے کہ جناح شراب نوشی کریندے ہن جبکہ پاکستان وچ ایں ڳالھ کوں کتاباں توں حذف کر ݙتا ڳیا ہے۔ احمد دے نزدیک شراب نوشی دے قصے کوں سامݨے گھناوݨ نال جناح دے اسلامی تشخص کوں نقصان پہنچسی، لیکن جیہڑے لوگ ایندے تے ڳالھ وی کریندن تاں انہاں دے نزدیک جناح نے عمر دے آخری حصے اچ ایندے توں کنارہ کشی اختیار کر گھدی ہئی۔ مورخ عائشہ جلال دے نزدیک پاکستان وچ جناح دی شخصیت کوں بیان کریندے ہوئے مبالغہ آمیزی نال کم گھدا ویندے جبکہ بھارت اچ انھاں کوں منفی نظر نال ݙٹھا ویندے۔ احمد دے نزدیک "بھارت دی نویں تاریخ وچ جناح بدنام ترین شخصیت ہن"۔ بھارت وچ بہت سارے لوگ انھاں کوں زمین تقسیم کرݨ والے بھوت دے طور تے ݙیکھدن"۔ حتیٰ کہ ٻہوں سارے بھارتی اقلیتی مسلم انھاں کوں اپݨے رنج و الم دا سبب سمجھدن۔ کجھ لکھاریاں جیویں کہ جلال، ایچ ایم سروائی تے جسونت سنگھ دے نزدیک جناح کݙہیں وی تقسیم دے حامی نا ہن۔ ایہ کانگریسی رہنماواں دی ضد ہئی جیہڑے اوہ مسلماناں دے نال اختیارات دی شراکت تے راضی نا ہن۔ انہاں دے نزدیک جناح دی جانب توں مطالبہ پاکستان صرف مسلماناں کوں زیادہ توں زیادہ سیاسی حقوق ݙیواوݨ دی خاطر ہئی۔ بھارتی قوم پرست رہنما لال کرشن اڈوانی نے جناح دی توصیف وی کیتی جیندی وجہ توں انہاں دی جماعت بھارتیہ جنتا پارٹی وچ کافی ہلچل تھئی۔ مغرب دے لوگ جناح دے بارے اچ کہیں حد تک 1982ء دی فلم گاندھی وچ موجود انہاں دے کردار سر رچرڈ اٹنبورو توں وی متاثر ہن۔ اوں فلم کوں نہرو تے ماونٹ بیٹن کوں خراج تحسین پیش کرݨ کیتے بݨایا ڳیا ہئی تے اوں فلم دی حمایت نہرو دی دھی اندرا ڳاندھی نے وی کیتی ہئی۔ اوں فلم وچ جناح دا کردار ہک اینجھے شخص دا ݙکھایا ڳیا ہے جیہڑا ڳاندھی نال حسد دا شکار نظر آندے۔ پدمسی نے بعد وچ اقرار کیتا کہ جناح دے کردار کوں تاریخی تناظر وچ درست نی ݙکھایا ڳیا۔ پاکستان دے پہلے گورنر جنرل تے لکھے ڳئے ہک مضمون اچ تاریخ دان آر جے موری، لکھدے، قیام پاکستان وچ جناح دا مرکزی کردار کائناتی طور تے تسلیم شدہ ہے۔ ولپرٹ دنیا تے جناح دے اثر کوں مختصراََ لکھدن:

”کجھ لوگ تاریخ دے دھارے کوں تبدیل کر ݙیندن۔ جبکہ انہاں وچوں وی کجھ دنیا دے نقشے وچ ترمیم کریندن۔ انہاں وچ ٻہوں ہی گھٹ لوگ نویں قومیت تے ملک تعمیر کرݨ دا سہرا سر تے سجھیندن تے جناح نے ایہ تریہے کم کر ݙکھائے ہن۔“

ہک تحقیق، جناح وچ یوسف لکھدن کہ جناح دی طرز رہنمائی انہاں دی سیاست دے بعد تے آزادی دے بعد وی تمام ہندوستانی مسلماناں دے واحد نمائندے دے طور تے رہی۔