غلام حسین خان مشوری شہید
میڈی دھرتی دا ہیرو ۔۔۔۔۔غلام حسین خان مشوری شہید
تحریر انجینیر شاہنواز خان مشوری
قوم مشوری وچ ہک روایت آندی پائی ھ کہ کوئی ظلم دے خلاف یا طاقتور دے خلاف اعلان بغاوت کرے تے وڈے وڈکے اوندی جوانی دے ڈر کنوں اونکوں آھدن "توں وڈا غلام حسین مشوری ایں؟ جانڑداں تیکوں جیہڑا توں میہن مشوری ایں سب جانڑداں".
اپریل 1986 وچ میں اٹھویں کلاس دا سٹوڈنٹ ہم. اوں ویلہے جڈاں عاشق بزدار سئیں دی جگ مشہور کتاب "قیدی تخت لاہور دے" مارکیٹ وچ آئی تے ہر جاہ تے اوں کتاب دی قصے مشہور تھیونڑ لگ گے۔ مسلمانیں تے حب الوطن پاکستانییں کوں پاکستان خطرے وچ نظر آیا تے بھارت دے ایجنٹ دی گال سنڑن کوں ملی۔ اشتیاق ودھیا کہ او کتاب پڑھوں تاں سہی جیندے نال ملک کوں خطرہ پئے گئے۔ اوندے وچ لکھیاں نظماں تاں میڈے دماغ دے اُتوں ٹپ گیاں مگر اپنڑے چاچا اسلم رسول پوری دا آرٹیکل ولا ولا پڑھیم. اوندی وجہ صرف غلام حسین مشوری دا تذکرہ ہا۔ اسلم رسولپوری سئیں نے اپنڑے مضمون وچ لکھیا
"عاشق بزدار جتھاں سیاسی جبر دے خلاف آواز چاتی اے اتھاں او سرائیکی قومی جدوجہد دے سوجھلے وچ داؤد خان، مظفر خان، مول راج تے غلام حسین مشوری دی جدوجہد کوں آپنڑاں موضوع بنڑاوے ہا ( جنہیں حملہ آور لٹیریں تے زابر حکمرانیں دے خلاف سر وارین ) تاں اوندی شاعری دے مزاج نال زیادہ مناسبت بنڑے ہا"
اے او الفاظ ہن جیندی وجہ نال میکوں اپنڑی ذات تے فخر محسوس تھیا کہ میڈے وڈکے اپنڑی قومی شناخت تے سودا نہ کیتا ہا اور دھرتی نال جڑنڑ کیتے اپنڑا سر وار ڈتا۔ کجھ سال بعد سرائیکی میلہ مہرے والا وچ عاشق بزدار سئیں ہک سٹیج تھیٹر پیش کیتا جیندا ناں غلام حسین مشوری رکھیا تے اوندا آخری سین اج وی یاد اے کہ جڈاں سنڈیمین دے سامنڑے ہک گورچانی خورجین وچوں سر کڈھ تے ڈتا تے سنڈیمن آکھیا غلام حسین مشوری تیڈا اج قصہ ختم تھی گے تے پنڈال دے ہر کونے وچوں نوجوان اُٹھیے تے انہیں آکھیا قصہ ختم نہی تھیا قصہ تے اج شروع تھے میڈا ناں وی غلام حسین مشوری اے. اوندے بعد پورا پنڈال آہدا کھڑا ھا کہ قصہ ختم نہی تھیا میڈا ناں وی غلام حسین ھ۔ اے سین میڈے دماغ تے میڈے شعور تے گھر کر گیا.
جڈاں سوجھل دھرتی واس بنڑاون سانگھے بابا تاج گوپانگ میکوں قائل کریندا ہا تاں میکوں ہمیشہ آھدا ہا کہ توں غلام حسین دا وارث ہائیں آ آپنڑیں دھرتی نال جُڑ۔۔ میڈے دل کوں اے گال چنگی لگدی ہائی تے اندروں اندروں خوشی تھیندی ہائی کہ میں غلام حسین مشوری دے وارثیں وچوں ہاں۔ میں اپنڑے وڈکیں کنوں غلام حسین دے بارے وچ پُچھیا کہ تساں ہُنیں دے بارے کیا جانڑدو تاں او سنڑیاں ہوئیاں روایتاں ڈسیندے ہَن جیندی وجہ توں میڈی تشفی نہ تھیندی ہئی۔ عاشق خان، تاج خان کولوں سوال پچھیا تاں انہیں وی او روایتاں ڈسائیاں جیہریاں سنڑیاں سنڑائیاں تے علاقائی ہن انہیں دی تصدیق کیتی۔ اپنڑ ے چاچا اسلم رسول پوری سئیں دے در تے کافی دفعہ حاضری ڈتی مگر شومئی قسمت خواہش دے باوجود انہیں دی بیماری تے لاہور رہونڑ دی وجہ توں ملاقات نہ تھی سگی ۔ تحقیق دی تڑپ انساں کوں کتھاں باہنڑ ڈیندی اے. آخر کار تلاش کریندے کریندے کجھ اہم کتاباں ہتھ لگ گیاں. جیندے وچ پہلی کتاب The forward policy and its results by (Bruce, Richard Isaac) پڑھنڑ کوں لبھی جئیں کافی حد تک تاریخ نال روشناس کرایا. اوندے بعد رائے بہادر ہتورام دی کتاب تاریخ بلوچاں کھولی تاں ہوندے وچ وی میڈے تریہہ دی تسکین کیتے ڈھیر سارا مواد مل گیا۔ اے سارے لکھاری حکومت برطانیہ دے وفادار ملازم ہن انہیں دی تاریخ واقعات کوں واضح کرنڑ سانگھے تاں بہتر محسوس تھئی لیکن بہرحال اے درباری تاریخ ہئی جیکوں کڈاہیں وی حتمی تے غیر جانبدار نہیں سمجھیا ونج سگیندا. ایں درمیان عثمان کریم بھٹہ سئیں دا آرٹیکل "اجنبی تاریخ" آیا جئیں میڈے موقف کوں مزید مضبوط کر ڈتا.
"میرے اُستاد نے مجھے میری تاریخ نہیں پڑھائی، اجنبی تاریخ پڑھائی، کیونکہ اس کے استاد نے اسے وہی تاریخ پڑھائی تھی.
اُسے تاریخ میں مغلوں کے کٹے ہوئے سر تو دکھائے گئے لیکن راجن پور کے قبائلی پہاڑوں میں غلام حسین مشوری کا کٹا ہوا سر نہ دکھایا گیا جسے انگریزوں کو خوش کرنے کے لئے خُرجین میں ڈال کر لے جایا گیا تھا".
1857 دی ناکام جنگ آزادی (جینکوں انگریز نے غدر دا ناں ڈتا) دے بعد انگریز سرکار نے پاک و ہند دے کونے کونے وچ آپنڑاں اثرورسوخ ودھاونڑ دا فیصلہ کیتا 1867 وچ سنڈیمن دے ماتحت کم کرنڑ والے انگریز اسسٹنٹ کمشنر رچرڈ آئزک ، بروس اپنڑی کتاب ’فارورڈ پالیسی اینڈ اٹِس ریزلٹس' دے وچ لکھیندے
"وسط ایشیائی ریاستیں تک بھرپور تجارتی رسائی کیتے بولان تے کچھی توں گزنڑ والے رستے محفوظ کرنڑ ضروری ہن ایں پاروں ڈیرہ غازی خان دے ڈپٹی کمشنر کیپٹن رابرٹ سنڈیمن نے ھک پالیسی دا اعلان کیتا جینکوں ’فارورڈ پالیسی‘ دا ناں ڈتا گیا۔ اوں پالیسی دا مقصد بلوچ تے پشتون قبائل کوں کہیں ضابطے وچ گھن آونڑ ھا".
یاد رہوے کہ اے فارورڈ پالیسی پورے برصغیر وچ لاگو کیتی گائی ہائی. سنڈیمین کوں بعد وچ سر دا خطاب وی ڈتا گیا ہا اتے ہوندے ناں تے بلوچستان وچ ہک قلعہ وی موجود اے جیکوں فورٹ سنڈیمن دے ناں نال یاد کیتا ویندے.
کوہ سلیمان دے پوادھی پاوسوں ضلع ڈیرہ غازی خان دے مزاری، لغاری، کھوسہ، دریشک، بزدار، لنڈ اتے گورچانی قبائل آباد ان جنہیں کوں تُمن آکھیا ویندے، پچادھی پاسوں کھتران، مری تے بگٹی قبائل آباد ان ۔ فاروڈ پالیسی دے اعلان دے بعد انگریز سرکار نے بلوچستان دے سرداریں کنوں حلف گھنڑ شروع کیتا. پوادھی سب سرداریں نے حلف چا گھدا تے پچادھی سرداریں وچوں بکٹی سردار غلام مرتضی خان (ڈاڈا نواب اکبر بکٹی) حلف تابعدرای تے لبیک آکھیا. مگر وڈیرہ غلام حسین مشوری نے آپنڑی ماء دھرتی نال کھڑن دا فیصلہ کیتا۔ ایویں کھیتران قبیلہ تے مری سردار گزن نے وی انہیں دی تابعداری توں انکار کر ڈتا۔
روایتاں وچ وی تے درباری مصنفین نے وی اے تحریر کیتے کہ انہیں باغی لوکیں نال سردار امام بخش مزاری (ڈاڈا میر بلخ شیر مزاری) تے غلام مرتضی خان راہیجہ بکٹی دے ذریعے امن و امن دے ناں تے تابعداری دا حلف چواونڑ کیتے سنڈیمن نے ملیشا ملازمین دی معرفت دوبارہ ملاقات کیتی۔ اے لوگ آ تے گے مگر انہیں سنڈیمین دے نال کہیں قسم دے تعاون توں انکار کر ڈتا اور اینکوں اپنڑی آزادی تے ضرب سمجھیا۔ سنڈیمن نے نراض تھیونڑ دی بجائے اپنڑے ملیشیا سوار سڈیے تے جرگہ توں واپس انہیں کو باعزت پچانونڑ دا انتظام کیتا۔ بقول بروس وییندے ہوئے سنڈیمین غلام حسین مشوری کوں سپشل آکھیس کہ ایں سرکشی دی سزا تیڈا سر ہوسے۔
اوندے بعد سنڈیمین نے سب وفادار سرداریں کوں انگریز سرکار دے باغی قبائل دے خلاف متحد کیتا اور انہیں کوں ہر قسم دی امداد دا اعلان کیتا۔ غلام حسین مشوری نے مشوری، مری اور کھیتران قبائل دے افراد تے مشتمل ہک آزاد ملیشیا بنڑائی۔ انہیں دے نال کجھ ڈوجھے قبیلے دے افراد دا ناں وی اندے جیندے وچ اوندا نائب مزار خان لنڈ ہا۔ انہیں قبائل دی آبادی 1867ء وچ اندازاً چالیہہ ہزار دےلگ بھگ ہوسے۔ انیں قبائل دے بچے، عورتیں تے بڈھے مردیں دے علاوہ ہتھیار بند مردیں دا تقریباً ڈانہواں حصہ میدان جنگ وچ کھڑا کر ڈتا. وفادار سرداریں دی ذریعے مشہور کیتا گیا کہ او ہک ڈاکو اے۔ اوندے خلاف انگریز سرکار دے کم وچ مداخلت اپنڑی ملیشا فوج بنڑاونڑ تے ڈاکہ زنی دے مقدمات درج کرائے گئے۔
اتھاں اے سوال پیدا تھیندے کہ کیا ہک ڈاکو اتنا وڈی فورس تیار کر سگدے؟ کیا کہیں جذبے دے بغیر اتنا لوکیں دا کٹھ تھی سگدے؟ تاریخ گواہ اے کہ کوئی نظریہ کوئی وڈا مقصد ہی اتنا تعداد وچ لوکیں کوں آپس وچ جوڑ سگدے
27 جنوری 1867 دے ڈینہہ قلع ہڑند جیہرا جو تحصیل جامپور ضلع راجن پور وچ واقع ھ اتھاں برطانوی فوجی (ملیشیا) چھاؤنی تے حملہ آور تھیونڑ دا پروگرام بنڑیا لیکن سردار مرتضیٰ بگٹی نے حکومت کوں پہلے کنو مخبری کرڈتی. بقول ہتو رائے لشکر دی تعداد 1500 سوار تے مشتمل ہائی۔ گورچانی تے لُنڈ قبائل اپنڑے سرداراں غلام حیدر خان اور ہزار خان دی قیادت وچ کٹھے تھئے امام بخش مزاری ست سو سوار ڈتے تے قلعہ ہرنڈ دی ملیشیا جیہری جو پہلے توں تیار بیٹھی ہائی سب نے رل تے جنگ وچ حصہ گھدا. سارے رستے تے حکومتی تمندار اتے ملیشیا دا رسالہ پہرہ ڈییندا رہ گیا غلام حسین مشوری درہ کھوسڑہ (ٹبی لنڈان دے شمالی پاسوں) میدانی علاقے وچ داخل تھیا تے پہلا سامنڑاں ٹھل علی محمد دے مقام تے تھیا مگر اتھاں کوئی خاص لڑائی نہ تھائی بس چھوٹیاں چھوٹیاں جھڑپاں تھیندیاں رہ گیاں۔ گورچانی قبیلہ دی طرفوں انگریز دی حمایت کوں ڈیکھ تے وڈیرہ غلام حسین مشوری گورچانی قبیلہ کوں سزا ڈیونڑ سانگھے انہیں دے مال مویشی کھس تے نال گھن گیا جیہڑا جو قبائلی جنگ دا پرانا طریقہ اے۔ رستے وچ بعض مورخ درہ کھمبی تے بعض درہ چھاچھڑ (مشہور درگھڑی قلعہ دی اتلی سائیڈ تے مقابلہ تھیا) لکھیندن۔ اے ڈوہیں درے ہک بے دے بہوں نزدیک ان ۔ درہ بنیادی طور تے پہاڑی نالہ ہوندے جیکوں نائیں وی آکھیا وییندے. اے دراصل پانڑی دا رستہ اے جیرا جو پہاڑ توں میدان تک آندے۔ پانڑی دے اے رستے پرانڑے دور وچ آبادی دی آمدورفت تے نقل وحمل دے رستے ہوندے ہن۔ قبیلہ گورچانی، قبیلہ لنڈ تے رسالہ مقیم ہڑند نال مقابلہ تھیا۔ تلوار بازی دا مقابلہ برابری دے نال جاری رہا مگر رسالہ دی فائرنگ نال غلام حسین مشوری اپنڑے 120 ساتھییں سمیت شہید تھی گیا۔ تقریباً 2 سو قیدی بنڑا ڈتے گئے جنہیں کوں سنڈیمن نے جیل وچ قید کرا ڈتا۔ بعض جگہ تے شہدا دی تعداد زیادہ ڈسی ویندی اے تقریباً 90 مشوری، 70 مری اور 95 کھتران شہید تھین.
آگلے ڈنیہوار سنڈیمن نے جیہرے ویلہے میدان جنگ دا دورہ کیتا غلام حسین مشوری شہید دی لاش بغیر سر دے نظر آئی۔ بروس اپنڑی کتاب وچ لکھیندے کہ ’جناب سنڈیمن جینجھے ویلہے قلعہ ہڑند توں واپس وییندے پے ہن تے ہک گورچانی نے انہیں کوں غلام حسین مشوری دا سر تحفتاً پیش کیتا اور آکھیوس تہاکوں یقین ڈیوانڑ واسطے کہ اج غلام حسین شہید تھی گے تہاڈے واسطے رکھیا ہویا ہا جیندے اتے سنڈیمین نے غصے دا اظہار کیتا اور سر واپس کرنڑ دا حکم ڈتا جیہرا بعد وچ غلام حسین شہید دا خاندان واپس گھن گیا اور باقی جسم نال دفنا ڈتا گیا۔ مگر حقیقی روایت اے ہے کہ سنڈیمین غلام حسین مشوری دا سر خورجین وچ پا تے جام پور فخریہ طور تے گھن آیا اور بحکم تحصیلدار انیہں دا سر مبارک جام پور وچ دفن کیتا گیا۔ ول کافی عرصہ بعد انہیں دے خاندان کوں سر واپس کیتا گیا جیہرا انہیں دے جسد خاکی نال دفن کیتا گیا۔ غلام حسین دی شہادت دے بعد کھتران قبیلہ نے ڈو ہزار جرمانہ ڈے تے انگریز حکومت نال صلح کر گھدی۔
ایویں اے تحریک اتھوں دے میر جعر تے میر صادق دے ہتھیں ہک ڈو سال دے اندر ختم تھی گئی۔ غلام حسین خان اگرچہ ان پڑھ ہا مگر نڈر، دلیر تے بلند حوصلہ بندا ہا۔ اوندے وچ خداداد صلاحیتاں ہن او آزاد پکھی تے آزاد دھرتی تے رہونڑ چاہندا ھا. او انگریز دی ودھدی حکمرانی کوں ڈیکھدا پیا ہا اور اپنڑے تئیں انہیں دا رستہ روکنڑا چاہندا جیندے کیتے اوں انگریز حکومت نال مقابلہ کیتا مگر اونکوں انگریز دے نال نال مقامی خوشامدی تنگ نظر مفاد پرست تمن داریں نال وی مقابلہ کرنڑا پیا۔ او ماء دھرتی دا حلالی پتر ہا جئیں موت تاں قبول کیتی اے لیکن انگریز نال رل کے ما دھرتی دا سودا نسی کیتا.
اج وی او سردار او وڈیرے مفاد دے نال کھڑن۔ اج وی اوہے تخت لاہور دے ایجنٹ ان۔ اج وی اوہے ہر غلام حسین مشوری دیاں مخبریاں کرییندن۔ اج وی مفاد واسطے سارے سردار رل وییندن تے رل تے غلام حسین کوں شہید کرڈیندن.
مگر قصہ ختم نہی تھیا قصہ تاں ٹردا پئے۔ غلام حسین اج وی جیندا ہے پیا۔ اج وی سرداریں وچ کجھ میر گزن ہن پے لیکن مختلف قومیں دے مزار خان لنڈ اج وی وڈیرہ غلام حسین دا ساتھ ڈیندے پن. اج وت ہک دفعہ دل آھدے جو مہرے والے دے میلے وچ ولا عاشق بزدار سٹیج تھیٹر کراوے.. سنڈیمین غلام حسین خاں دے سِر تے اپنڑی سٹک مار کے آکھے غلام حسین مشوری تیڈا قصہ ختم تھی گئے.. میں پنڈال دے ادھ وچوں اٹھاں تے اُچا اُچا آکھاں قصہ ختم نہی تھیا قصہ تاں ہنڑ شروع تھے۔ غلام حسین مشوری تاں اے کھڑے۔ میں ہاں.. میں ہاں غلام حسین مشوری۔ میں ہاں اوندا حقیقی وارث. میڈا شعور ھ اوندا حقیقی وارث. غلام حسین زندہ اے.. میڈی دھرتی، میڈی سرائیکی دھرتی آپنڑیں ہیرو کوں مرن نہ ڈیسی، ہمیشہ زندہ رکھیسی.
جیوے غلام حسین مشوری جیوے سوجھل دھرتی واس