صفت ذاتی

او صفت جہڑی جو موصوف نال مشابہت رکھیندی ہووے ، موصوف ء ِچ طبعی طور تے مستقل صورت ء ِچ موجود ہووے تے اوندی اندرونی یا بیرونی حالت بیان کریندی ہووے، صفت ذاتی یا مشبہ ، اکھیندی ئِ، ݙوجھے لوظیں ئِ چ، اینکوں ایں وی بیان کیتا ون٘ڄ سڳدے جو ’’ او طبعی تے مستقل صفت جہڑی جو موصوف نال مشابہت رکھیندی ہووے تے اوندی اندرونی یا بیرونی حالت بیان کریندی ہووے صف ذاتی یا مشبہ اکھیندی ء ِ۔ مثال دے طور تے ڳورا ݙاند، چٹی ڳاں ، کالی منجھ، بھورا وچھا، دودی ککڑ، بگا بغلا، کالا کاں ، سخی مرد، سوہݨی رن، اندھا فقیر ، ٹھڈی چھاں، گونگی چھوہر، وغیرہ وغیرہ۔

اتے ݙتیں ڳئیں مثالیں ء ِچ بیان کیتیاں ڳئیاں وصفاں ( گورا ، چٹی ، کالی ، بھورا ، دودی ، بگا، کالا ، سخی ،سوہݨی ، اندھا، ٹھڈی ، گونگی) اپݨے اپݨے موصوف ء ِچ وقتی یا اتفاقی طور تے نئیں پاتیاں ویندیاں بلکہ اے صفتا ںاپݨے آپݨے موصوف ء ِچ طبعی وی ہن تے دائمی طور تے موجود وی رہندئین ۔ ݙوجھے لوظیں ء ِچ اتے بیان کیتیاں ڳئیاں صفتاں ایجھاں صفتاں ہن جو انھیںکوں کُئی اتفاقی حادثہ یا واقعہ بدل نئیں سڳدا۔

صفت ذاتی یا مشبہ بݨاوݨ دے قاعدے:اتھاں صفت ذاتی تے مشبہ بݨاوݨ دے کجھ قاعدے ݙتے ویندن ۔ جہڑے جو ایں ہن

الف: بعض اسماء دے اڳوں حروف علت (ا، و ، ی ) وچوں کُئی ہک حرف ودھا کرئیں صفت ذاتی یا مشبہ بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ جیویں جو:

الف: الف دے ودھارے نال:

اسم

صفت ذاتی

اسم

صفت ذاتی

اسم

صفت ذاتی

اُپٹھ

اُپٹھا

اُڄاڑ

اُڄاڑا

اُچ

اُچا

بار

بارا

بَگ

بَگا

بُکھ

بُکھا

پَک

پَکا

پول

پولا

پِھݙ

پِھݙا

ب۔ وائو دے ودھارے نال :حرف علت ’’وائو‘‘ کنوں پہلوں آوݨ آلے حروف تہجی تے پیش گھت ݙتا ویندے

اسم

صفت ذاتی

اسم

صفت ذاتی

اسم

صفت ذاتی

اَرداس

ارداسُو

بار

بارُو

تانگھ

تانگھُو

پیٹ

پیٹُو

تڳ

تڳو

ڈڈھ

ڈڈھُو

ݙر

ݙرُو

ݙند

ݙندو

رَن

رنُو

ج۔یائے معروف (ی) دے ودھارے نال :

اسم

صفت ذاتی

اسم

صفت ذاتی

اسم

صفت ذاتی

آلس

آلسی

اَہر

اَہری

اَٹ

اَٹی

ازار

ازاری

ازل  

اَزلی

اولگ

اولگی

بزار

بزاری

بکواس

بکواسی

بَھونک

بھونکی

2۔ ایجھیں اسم جنھیں دے وچکار حروف علت (ا، و ، ی )وچوں کُئی حرف آندے تاں وت انھیںکنوں صفت ذاتی یا مشبہ بݨاوݨ سانگھے انھیںدے حروف علت حذف کر کے باقی دے اڳوں ل ، یا یل ، دا ودھارا کرݙتا ویندے ۔ جیویں جو:

اسم

صفت ذاتی

اسم

صفت ذاتی

اسم

صفت ذاتی

برقع

برقیل

بندر

بندریل

ٻدھ

ٻدھل

بھاڑا

بھڑیل

پھٹ

پھٹیل

تھوݙ

تھوݙل

ٹُکر

ٹُکریل

جوفا

جُفیل

جھت

جھتِّل

3: مصادر معروف کنوں بݨݨ آلے باقاعدہ تے بے قاعدہ اسمائے فاعل تے باقاعدہ بݨݨ آلے اسمائے مفعول جہڑے جو صفت ذاتی یا مشبہ دے طور تے ورتئیے ویندن۔

مصادر معروف کنوں اسمائے فاعل بݨاوݨ دے ݙو قاعدے ہن ۔پہلا قاعدہ اے ہے جو مصدر معروف دے مصدری مادے (فعل امر ) دے بعد ’’نڈر‘‘  ودھا ݙتا ون٘ڄے تاں وت اسم فاعل وجودئِ چ آویندے مثال دے طور تے کھاوݨ مصدر کنوں کھانڈر۔ پیوݨ مصدرکنوں پیندڑ ، لکھݨ مصدر کنوں لکھندڑ تے پڑھݨ کنوں پڑھندڑ وغیرہ وغیرہ ۔

مصدر معروف کنوں اسم فاعل بݨاوݨ دا ݙوجھا طریقہ اے ہے جو مصدر دے مصدری ماد ے ( فعل امر) دے بعد ’’و‘‘ دا ودھارا کرݙتا ون٘ڄے تے مصدری ماوے دے اخیری حرف تہجی دے اُتے ’’پیش‘‘ وی لا ݙتا ون٘ڄے ۔ جیویں جو کرݨ مصدر کنوں کرُو، لکھݨ مصدر کنوں لکھُوتے ، پڑھݨ مصدر کنوں پڑھُو وغیرہ۔ جے کر مصدری مادے دا اخیری حرف ، حروف علت (و،ی) وچوں کُئی ہک ہووے تاں وت مصدری مادے دے بعد ’’ئوُ‘‘ دا ودھارا کر ݙتا ون٘ڄے جیویں جوپیوݨ مصدر کنوں پیئو، سیوݨ مصدر کنوں سیئو تے جیوݨ مصدر کنوں جیئو، دھووݨ دے کنوں دھوئو، رووݨ مصدر کنوں روئو تے پووݨ مصدر کنوں پوئووغیرہ۔ جیکر مصدری ماوے دا اخیری حرف ’’الف‘‘ ہووے تاں وت الف کوں حذف کر کے باقی دے اڳوں ’’ئوُ‘‘ دا ودھارا کرݙتا ون٘ڄے جیویں جو کھاوݨ مصدر کنوں کھئو، پاوݨ مصدر کنوں پئو تے چاوݨ مصدر کنوں چئو وغیرہ ۔

مصادر معروف کنوں بے قاعدہ طور تے وی اسمائے فاعل بݨائے ویندن ، جیویں جو مارݨ کنوں مریلا لکھݨ کنوں لکھاری ، پڑھݨ کنوں پڑھاکو، کھاوݨ کنوں کھوَتا، الساوݨ کنوں آلسی ، آݙھݨ کنوں آݙھا، پوجݨ کنوں پجاری تے تچھݨ کنوں تاچھا وغیرہ۔

ایویں ای مصادر معروف تے مصادر مجہول کنوں باقاعدہ اسمائے مفعول بݨاوݨ دے وی ݙو قاعدے ہن ۔ مصادر معروف کنوںاسمائے مفعول بݨاوݨ دا ہک قاعدہ کجھ ایں ہے ۔ مصدر معروف کنوں ماضی مطلق دا صیغہ واحد غائب گھدا ون٘ڄے ۔ اینہہ صیغے دے اخیری الف کوں حذف کرݨ دے بعد جے کر باقی لوظ دے اخیر ئِ چ یائے معروف’’ی‘‘ آون٘ڄے تاں وت اوندے اڳوں ’’ ل‘‘ دادھارا وی کیتا ون٘ڄے تے یائے معروف تے ’’ھمزہ(ء)‘‘ وی لا ݙتا ون٘ڄے جیویں جو لکھݨ کنوں لکھیئل ، پڑھݨ کنوں پڑھیٔل ، مارݨ کنوں مارئیل تے چیرݨ کنوں چیرئیل وغیرہ وغیرہ ۔

جے کر مصدر معروف کن بݨݨ آلی ماضی مطلق دے صیغہ واحد غائب دے اخیری الف کوں حذف کرݨ دے بعد باقی لوظ دے اخیر ء ِ چ یائے معروف نہ بچے تاں وت اونہہ لوظ دے اخیری حرف تے زور لاوݨ دے بعد اوندے اڳوںصرف ’’ ل‘‘ دا ودھارا کرݙتا ون٘ڄے جیویں جو کھاوݨ کنوں کھادھل پیوݨ کنوں پیتل ، سمݨ کنوں ستل ، رووݨ کنوں رنل تے دھانوں کنوں دھانتل وغیرہ وغیرہ ، مصادر مجمہول کنوں اسمائے مفعول بݨاوݨ دا قاعدہ کجھ ایں ہے ۔ مصدر مجہول دے اخیری ’’جݨ‘‘ یا ’’وݨ ‘‘ کوں حذف کرݨ دے بعد باقی دے اڳوں ’’ندڑ‘‘ دا ودھارا کر ݙتا ون٘ڄے جیوں جو مصدر مجہول مریجݨ /مریوݨ کنوں مریندڑ، لکھیجنط  لکھیوݨ کنوں لکھیندڑ، پڑھیجنط   پڑھیوں کنوں پڑھیندڑ تے پویجݨ یا پویوں کنوں پویندڑ وغیرہ ۔

مصادر معروف تے مجہول کنوں اسمائے فاعل تے اسمائے مفعول دے بݨاوݨ دے قاعدے سمجھݨ دے بعد ڳنڈھ ٻدھݨ آلی ڳالھ اے ہے جو اسمائے معروف کنوں بݨائے ون٘ڄݨ آلے اسمائے فاعل دے قاعدہ نمبر ۲ تے اسمائے مفعول دے قاعدہ نمبر ۱ نال تے اسمائے فاعل دے قاعدہ نمبر ۱ تے اسمائے مفعول دے قاعدہ نمبر ۲، نال بݨائے ونجݨ آلے اسمائے فاعل تے مفعول (جہڑے جو اکثر اوقات بطور صفت وی ورتیے ویندن)انھیں ء ِچ ہک لطیف جھیاں فرق ئِ جیندا ادراک ضروری ئِ ۔ اول الذکر اسمائے فاعل تے مفعول دی صفات دائمی تے مستقبل ہن جݙاں جو آخر الذکر اسمائے فاعل تے مفعول دی صفات غیر مستقل تے عارضی ہن۔ صفت ذاتی یا مشبہ کیتے اے شرط لازم ہے جو اے دائمی تے مستقل ہوندی ئِ۔لہٰذا اول الذکر قاعدے نال بݨݨ آلے اسمائے فاعل تے مفعول صفت ذاتی یا مشتہ دے طور تے استعمال تھی سڳدن جݙاں جو آخر الذکر  قاعدے نال بݨݨ آلے اسمائے فاعل تے اسمائے مفعول صفت ذاتی یا مشبہ دے طور تے نئیں ورتیے ون٘ڄ سڳدے ۔ ہیٹھ ݙتی ڳئی جدول ملاحظہ فرمائو۔

مصدر معروف

اسم فاعل

اسم مفعول

مصدر معروف

اسم فاعل

اسم مفعول

باقاعدہ

بے قاعدہ

با قاعدہ

بے قاعدہ

آݙھݨ

آݙھو

آݙھا

آڈھئیل

اٹیرݨ

اٹیرو

اٹیرا

اٹیرئیل

اݙارݨ

اݙارو

اݙارا

اڈارئیل

اݙرݨ

اݙرو

اݙراک

اݙرئیل

اڳاڑݨ

اڳاڑو

اڳاڑا

اڳاڑئیل

الساوݨ

السئو

آلسی

آلسئیل

4: مصادر متعدی یا متعدی المتعدی کنوں بݨݨ آلے باقاعدہ اسمائے مفعول صفت ذاتی یا مشبہ دے طور تے ورتیے ویندن :  مصادر متعدی یا متعدی المتعدی کنوں اسمائے مفعول بݨاوݨ دا قاعدہ کجھ ایں ہے۔ ݙتے ہوئے مصدر متعدی یا متعدی المتعدی دے مصدری مادے (فعل امر) دے اڳوں موصوف واحد مذکر کیتے (واں )، موصوف جمع مذکر کیتے (ویں یعنی و +ے+ں) ، موصوف واحد مونث کیتے ویں یعنی و+ی+ں تے جمع مونث کیتے (ویاں ) دا ودھارا کیتا ویندے۔ جیویں جو گھوٹݨ کنوں گھوٹواں(واحد مذکر)، لساوݨ کنوں لسانویں (جمع مذکر) ، مندھݨ کنوں ماندھویں (واحد مونث) تے موڑݨ کنوں موڑویاں (جمع مونث) اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آلی ئِ جو بعض اوقات حسب ضرورت ݙتے ہوئے مصدر دے مصدری مادے دے پہلے حرف تہجی دے اڳوں حروف علت (ا، و، ی ) وچوں کہیں ہک حرف علت دا ودھارا کیتا ویندے جیویں جو بھُنݨ کنوں بھونواں ، منگݨ کنوں مانگواں تے چھکݨ کنوں چھیکواں وغیرہ

متذکرہ بالا اسمائے مفعول جہڑے جو ذاتی یا مشبہ صفت دے طور تے ورتیے ویندن اے اپݨے موصوف دی اندرلی یا ٻہرلی کیفیت ، حالت یا انداز کو ں نشابر کریندن ۔ اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آلی ئِ جو اسمائے صفت کنوں انھیں دے موصوف دی تذکیر تے تانیث تے انفرادیت تے اجتماعت دا برملا اظہار تھیندے ݙوجھے لوظیں ء ِ چ اے صفتاں اپݨے اپݨے موصوف دی مناسبت نال واحد وی ہوندئین تے جمع وی ، مذکر وی ہوندئین تے مونث وی۔ جیویں جو اتے ݙتئیں گئیں مثالیں کنوں نشابر تھیندے۔ مصادر متعدی تے متعدی المتعدی کن بݨݨ آلے کجھ اسمائے مفعول ملاحظہ فرمائو۔

مصدر

اسم مفعول

مصدر

اسم مفعول

مصدر

اسم مفعول

مصدر

اسم مفعول

آݙھݨ

اݙھواں

اٻالݨ

اٻالواں

اچھلݨ

اچھالواں

اسارݨ

اسارواں

اگھالݨ

اگھالواں

بھورݨ

بھورواں

بھُنݨ

بھونواں

ٻجھاوݨ

ٻجھانواں

پُڄاوݨ

پڄاواں

پالݨ

پالواں

بچاوݨ

بچانواں

پاڑݨ

پاڑواں

5: کجھ انسانی اعضائے جسمانی دی مناسبت نال صفات ذاتی یا مشبہ :

i۔ سر تے سر دے وال : ڄتل ، جھتِل ،ِ لٹِل ، سیند ِھل ، گُتِل ، ݙکل ، کوپرا، گنجا، روݙا ، کیٹا ، گوناں۔

ii۔ دماک (ذہن): دماکِل ، عقلمند، پاڳل ، وَیڑا، ٻدھو، دوانہ ، ڳالھا ، کملا ، بدمغزا، احمق ، بڑدوں ، تَپلا ، غصیل، کَوڑا ، مِٹھا، ٹَھڈھا، چِھتا، بھولا، چڑاک ، چنڳو، شوخ ، چینچل ، چوچناں ، چوچی باز، ݙونگھا، خرناس، خر مغزا، یلوا ، ادھ مغزا، بڑدال، یبدال ،ٹھلھ مغزا، پھوتل، پھوتی ، مغرور، واشِل ، دُھݙ، ٹھلاستر،چٹ مغزا، اپٹھی کھوپڑی۔

iii۔ کَن: کنوں ، کنِل ، ݙورا، ٻوڑا، پھرل ، ݙٻرا، لاپڑ کناں ۔

iv۔ نک تے ناساں:نکِل ، ناسِل ، پھینا ،پھونڈا، لمِل، گجِل ، گگِل ، نک بھناں ، نک مُتوں ، بوڈا، ٻوڈِل ، سونڈھِل ، چنجالا، ٹوپا۔

v۔ منہہ: تھوݙل ، واچِھل ، مچِھل ، ݙندِل، چپال ، چپالو، چپا، چپِل ، تھنوں ، تھنِل ، کھکھاڑِل ، کھودا، منہ پھٹ، منہہ چور، منہہ ٻدھ، منہہ مُٹھا،  منہہ مِٹھا، منہہ رکھ ،منہہ زور، منہہ وٹئو، منہہ لگو۔

vi۔ گچی: گِچل، خُطِل۔

vii۔ ڄبھ (زبان):ٻلیار، لوتا، پھپھاڑی ، واشِل ، چیکݨاں، ٻوکݨاں ، پھوکِل ، ݙٹِل ، ݙٹی ، چُپ چپاتا، گم صم ، گونگا، ٻتڑا، ٻاتا، چچِرا، ہَکڑا، میسݨاں ، لباسی ، لٻاری، میمݨاں۔

viii۔ اکھیں: سڄاکا، کجلا ، اندھا، کاݨاں ، بھینگا، چُچا، ککورا، چُندھا، چاخ ، ماݨکا، آنھیں پوڑ، اکھ مٹکو، اکھ لڑو ، کھونِل

ix۔ ڈِڈھ:  ڈڈھو، ڈڈِھل ، کُپا ، کُپل ، ڈڈھ مُٹھا، کوتھل ، کوتھو، چوٹھو، ڳبھݨ، گول گپا ، تاڑھل، پیٹو۔

x۔ ڄنگھاں :   ڄنگھل ، ڄنگھال، ڄانگھل ، گھڑانگھو، گھڑانگھا، لنگڑا ، گڈا ، گڈو ، مَنڈا ، لولھا۔ سِدھا، پِھݙا ، ہبٻا، لنگڑا، تِکھا، مَٹھا، مستوکڑ، مݙیہہ ۔

xii۔ قد کاٹھ: لمبو ، لمبا، ٹھڳناں ، مندھرا، مندھرٹا، مندھرو، دودا، ڳٹھ مٹھڑا، ریبھڑا، ڳیٹا، ڳٹوں، کوݙو‘ݙݨیا۔

xiii۔ دل : دلبر، دل بُس، دل بھاندا، دل ٻدھ ، دلاور ، دل پسند، دل پشور، دل تنگ، دل ٹھار، دل چھوڑ، دل جلیا، دل چسپ، دل ربا، دل نواز ، دل ہَول، دلیر۔

xiv۔ پیر: ݙپھا، ݙپھیل ، پیرݨاں ، چٹ پیرا، پیرو راݨاں، پیدل ۔

xv۔ ہتھ:مݙر، چنبِل، سُلھڑا ، سخی ، کنجوس، ہتھ چھوڑ، ہتھ اݙو ، ہتھ ٻدھو، ہتھ پلیت ، ہتھ رادھ۔

XVI۔ ٻانہہ: ٻانہہ ٻیل، ٻانہہ ٻیلی ، ٻانہہ بھناں۔

xvii۔ مُٹاپا: موٹا، دڳل ، دگڑ، تونگ، دیگڑا ، ملھپ، گھمِٹیل ،ہٹا کٹا۔

xviii۔ کمزوری:لِسّا، ݙٻلا، سُکا، سُکو، سُکٹا، سُکچو، سُک چماں، کانگڑی، پتلا، پتلو،سُکا کاناں، سکی نڑی، سکی کاٹھی، سکی لکِڑ، سکا ڈھینگر، کرنگّھا، مرئیل ، ݙانور۔

xix۔ ݙند:  ݙندو، ݙندل، ݙندال، چپال، چپالا، چپا، پَھدا، یپھّڑ۔

xx۔ رنگت: ڳورا، چٹا ،بُھورا، بُھورل، سانولا، سانول، کالا، کالا کچھوں، کالا توا، بھبھوت، کݨک رنگا۔

xxi۔ مختلف اعضاء دی مناسبت نال: اوجھ کنوں اوجھِل، ڳلھ کنوں ڳلھو، مونڈھا کنوں مونڈ ِھل، رڳ کنوں رِڳل یا رَڳل ، ڳوݙا کنوں ڳوݙل، ڳٹا کنوں ڳٹِل ، ڳچی کنوں ڳچل ، خُطی کنوں خطِل، مڳی کنوں مڳل، کھاݙی کنوں کھاݙل، ترک کنوں ترکل ، ہݙی ۔

xxii۔ ہاں:ہاںبُس ‘  ہاں بُھنّاں، ہاں پاڑ، ہاں ٹھار، ہاں جَھل، ہاں چیر، ہاں ساڑ، ہاں کڈھ۔

:6 بعض الفاظ دے شروع ئِ چ ، ان، دا ودھارا کرݙیوݨ نال منفی صفات ذاتی یامشبہ بݨایاں ون٘ڄ سڳدئین۔ انھیں لوظیں کوں سابقہ آکھیاویندے:

i۔ اَݨ:اے سابقہ عام طور تے سرائیکی تے سندھی الفاظ کنوں پہلوںگھن آیا ویندے ، جیویں جو :

اݨ بھاندا( ناپسندیدہ )،اݨ پھر (بے بس)، اݨ پُݨیا(سر، سن، اݨ تارو(،جو تیرنا نہ جانے )، اݨ تہوریل( ختنہ نہ کیا ہوا )، اݨ ترٹ(نہ ٹوٹنے والا)، اݨ پڑھیا( ان پڑھ)،اݨ ڄاݨ ( اجنبی، ناسمجھ)، اݨ چتیا(اچانک)، اݨ چنڳاں ( بیمار)، اݨ چھڑیا (جوچھڑا نہ گیا ہو)، اݨ چھاݨیا( جو چھانا نہ گیا ہو)، اݨ ݙٹھا(مخفی ، نہ دیکھا ہوا )، اݨ سونہاں(ناواقفت)، حاسد)، اݨ کھٹ(ختم نہ ہونے والا)، اݨ ڳݨیا( بے شمار)، اݨ واقف(ناواقف)، اݨ وٹھا( برسات کا نہ برسنا)، اݨ دھانتا(بغیر غسل کئے)۔

سرائیکی زبان دے لوظ جنھیں نال ’’اݨ‘‘ دا سابقہ لڳدے :

سرائیکی زبان دے ایجھیں لوظ جنھیںنال ’’اݨ‘‘ دا سابقہ لڳدے عام طور تے سرائیکی مصادر کنوں اخذ کیتے ویندن۔ اے لوظ عام طور تے ترے قسمی ہوندن۔ ہکڑے تاں او جہڑے جو کہیں مصدر معروف کنوں بݨائی ڳئی ماضی مطلق دا صیغہ واحد غائب ہوندن، ݙوجھے کہیں وی مصدر معروف کنوں فعل امر ہوندن تے تریجھے اور جہڑے جو کہیں وی مصدر معروف کنوں باقاعدہ اسم فاعل ہوندن (یاد رہوے جو کہیں وی مصدر کنوں اسم فاعل بݨاوݨ دا قاعدہ اینہہ بیان دے قاعدہ نمبر ۳ ہیٹھ وضاحتاً ݙتا ڳئے)۔ اتھاں ہر قسمی لوظیں دیاں وِترے وِترے مثالاں پیش کیتیاں ویندیاں پین۔ ہک ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو ’’اݨ ‘‘ سابقے نال بݨائے ڳئے لوظ ضروری نئیں جو ہر مصدر کنوں اخذ کیتے ون٘ڄ سڳن پروت وی سرائیکی مصادردی ہک ٻہوں وݙی تعداد ایجھیںضرور موجود ئِ جئیں کنوں اے لوظ اخذ کیتے ون٘ڄ سڳدن ، اتھاں ، مشتے از خرواے‘‘ دے مصداق کجھ چو ݨویاں مثالاں پیش کیتیاں ویندئین۔

الف : فعل ماضی مطلق دا صیغہ واحد غائب تے سابقہ ’’اݨ‘‘:

اݨ آݙھیا، اݨ اٻلیا، اݨ اٹیریا، اݨ اسریا، اݨ الاریا، اݨ اگھالیا، اݨ ادھروڑیا، اݨ اکھوڑیا۔

ب: مصادر دے مصدری مادے (فعل امر) تے سابقہ ’’اݨ‘‘:

اݨ ٻجھ، اݨ پِھٹ،  اݨ پَھر، اݨ پھل، اݨ ترٹ، اݨ تھک، اݨ ٹل ، اݨ ٹپ، اݨ ٹھپ، اݨ ٹھر۔

ii: بے:بے ارتھا ( بے مطلب ، فضول)، بے بݨیاد، بے پَتّا ( بے اعتبار)،  ، بے تُکّا،  بے چسا ( بد مزہ) ، بے بختا ( بد نصیب) ، بے اَر ( جو اپنی جگہ پر نہ ہو)،  بے دلا(بے مہر)،  بے ݙوہا( بے گناہ)، بے ڈھٻا(بد شکل)،  بے ریتا (بدچلن)،  بے گُݨاں(جس میں کوئی خوبی نہ ہو)،  بے لڄا (بے شرم)،  بے موسماں ،  بے نکا، بے واڳا( بے لغام)، بے وس(بے اختیار)۔  

iii : ن:سابقہ ’’ن ‘‘ زیادہ تر سندھی سرائیکی تے ہندی لوظیں دے شروع ئِ چ ورتیا ویندے۔ جیویں جو نراس (ہ)ناامید) نکما (ہ) نکھٹو، بے کار، نکھٹو (ہ) بے فکرا، نکھد(ہ) برا،نکما، ناکارہ نکما، ن٘ڄان(سر) انجان، نحق(سر) غلط، خلاف واقعہ، نِدان(سر) نادان، ناسمجھ، نکنگلا (سر) تنہا، اکیلا، نڳونہاں (سر) بے حقیقت، نپھر (سر) بے بس، عاجز)، نپھل (سر، بے ثمر، نبالک(سر) نابالغ،  نبھایا(سر) بدبخت، نچنتا(سر ) بے فکرا،نکھُٹڑا(سر) ناختم ہونے والا،

iv ک: کجوڑ، کڄاڑ، کڄڄا، کچپ ، کڈھنواں ،کُرُتا، کرسا، کلھا، کلڄا ، کلجھ ، کمصل ، کویلھا۔

سرائیکی دے ایجھیں اسمائے صفت، جنھیں دے اخیر ئِ چ الف آندے:

سرائیکی دے ایجھیں اسمائے صفت جنھیں دے اخیر ئِ چ الف آندے او ہمیشاں اپݨے مذکر موصوف کنوں پہلوں آندن مثال دے طور تے ہٹھیلا ݙاند، اوارہ چھوہر، اندھا آدمی ، اموندھا گھڑا، وغیرہ،جیکر موصوف مونث ہووے تاں وت اوں کنوں پہلوں آوݨ ’’آلی صفت کوں مونث بݨاوݨا پوندے یعنی اسم صفت دے الف کوں حذف کر کے باقی دے اڳوں ’’ یائے معروف یعنی ’’ی‘‘ دا ودھاکیتا ویندے جیویں جو ہٹھیلی ڳاں ، اندھی رن، اموندھی مَٹی، دودی ککِڑ وغیرہ۔ ہݨ اتھاں کجھ ایجھو جھئیں اسمائے صفت تحریر کیتے ویندن جنھیں دے اخیر ئِ چ الف آندے۔

آختا، آڑا،اڳلا، اندرلا ، اُتلا، انوسڑا، اموندھا،اَدھلا، ادھورا، اوترا، بھڳوڑا، بھورا، بھولا

11۔ سرائیکی مصادر کنوں باقاعدہ طور تے بݨݨ آلے اسمائے مفعول اسمائے حالیہ ناتمام تے اسمائے استقبال جہڑے جو صفت ذاتی یا مشبہ دے طور تے ورتیئے ویندن۔

الف: اسمائے مفعول:او اسم جہڑا جو مصدر کنوں مشتق ہووے تے او کہیں وی جملے ئِ چ فاعل یا مفعول دے طور تے کم آوے’’ اسم مفعول اکھیندے‘‘ ایں توں پہلے وی مصادر کنوں اسمائے مفعول بݨاوݨ دے طریقے بیان کیتے ڳین۔ پر اِتھاں مصادر کنوں اسم مفعول بݨاوݨ دا ایک ٻیا طریقہ بیان کیتا ویندے جہڑا جو صفت ذاتی یا مشبہ دے طور تے وی ورتیا ویندے ۔ او کجھ ایں ہے جو ݙتے ہوئے مصدر کنوں فعل ماضی مطلق معروف دا صیغہ واحد غائب بݨا کرائیں اوندے اڳوں’’ ہویا‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙتا ویندے ۔ جیویں جو بُھنّا ہویا، بَھنا ہویا، آیا ہویا، ڳیا ہویا، کھادا ہویا، سُتا ہویا، سنبھلیا ہویا وغیرہ وغیرہ۔ جے کر فعل ماضی مطلق معروف دے صیغہ واحد غائب دے اڳوں ’’ ہویا‘‘ دا لاحقہ نہ وی ڳنڈھیا ون٘ڄے تاں وی او اسم مفعول دا پورا پورا مطلب واضح کر ݙیندے ۔ جیویں جو اے جملے ملاحظہ ہووݨ۔ ۱۔بَیرا، جلدی جلدی بھناگوشت، گھن آ ،۲۔ ٻانہہ بھنا، کماندے پر دل بھنا نئیں کماندا، ۳۔کھادا ہمیشہ منہہ دو آندے ،۴۔ ݙیکھیں! در آیا فقیر خالی ہتھ نہ ون٘ڄے، ۵۔ڳیا وقت ول ہتھ نئیں آندا، ۶۔ستا موئے دی پسند ہوندے،۷۔ سنویں سنجھ داستا‘آدمی نہ کتا، ۸۔ویلھے سر سنبھلیامارنئیں کھاندا وغیرہ وغیرہ۔ اتے ݙتے ڳئے جملیں ئِ چ بَھنا، بھُنا کھادا، آیا ، ڳیا، ستا تے سنبھلیا توڑے جو اسمائے مفعول ہن پر انھیںجملیں ئِ چ اے فاعل دا کم وی ݙیندے پین تے اپݨے اپݨے اسمائے فاعل گوشت، ٻانہہ، دل ، منہہ، وقت تے مویا کیتے صفت ذاتی یا مشبہ دا کم وی ݙیندے پین۔

ب: اسمائے حالیہ ناتمام:او اسم جہڑا جو مصدر کنوں مشق ہووے تے جملے ء ِچ فاعل یا مفعول دا حال یا اوندی کیفیت بیان کرے ۔ تے بعض اوقات او اسم دا کم وی ݙیوے اسم حالیہ اکھیندے۔ اسم حالیہ ݙو قسمی ء ِ یعنی حالیہ ناتمام نے حالیہ تمام۔  اپݨے موضوع دے مطابق اتھاں اسم حالیہ ناتمام دے بݨاوݨ دا طریقہ بیان کیتا ویندے جہڑا جو کجھ ایں ہے ۔ ݙتے ہوئے مصدر معروف(لازم ہووے یا متعدی) دے مصدری مادے یعنی فعل امر دے بعد ’’دا ‘‘ یندا یا ندا‘‘دا لاحقہ ڳنڈھ ݙویندے جیویں جو آوݨ کنوں آندا، کھاوݨ کنوں کھاندا، بھڄݨ کنوں بھڄدا، پیوݨ کنوں پیندا، تے رووݨ کنوں روندا اسمائے حالیہ ناتمام ہن ۔ ایویں ای مصادر مجہول دی مصدری علامت ’’ڄݨ‘‘ یا ’’وݨ‘‘ حذف کرݨ دے بعد باقی دے اڳوں جے کر ’’ندا‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙویجے تاں اسم حالیہ ناتمام بݨ ویندے۔ جیوں جو بھجیجن ط یا بھجیون طکنوں بھجیندا ، درکیجݨ یا درکیوݨ کنوں درکیندا، انیجݨ کنوں انیندا، کھویجن ط یا کھویوݨ کنوں کھوینداوغیرہ وغیرہ۔ اے ڳالھ اتھاں یاد رکھݨ آلی ئِ جو مصادر معروف کنوں بݨݨ آلے اسمائے حالیہ ناتمام  ہمیشاں ’’دا‘‘ کنوں پہلے آوݨ آلی یائے۔ یائے مجہول یعنی ’’ے‘‘ ہوندیء ِجݙاں جو مصادر مجہول کنوں بݨݨ آلے اسمائے حالیہ ناتمام ئِ چ ’’یائے معروف‘‘ یعنی ’’ی‘‘ ہوندی ئِ۔ جے کر مصادر لازم کنوں متعدی تے متعدی کنوں متعدی المتعدی مصادر بݨے ہوئے ہوون تاں وت اسم حالیہ ناتمام بݨاوݨ سانگے انھیں مصدریں دے مادیں دے اڳوں ’’یندا‘‘ یعنی (ے+نون غنہ+د +ا) دے لاحقے دا ودھارا کیتا ویندے۔ جیویں جو درکاوݨ کنوں درکیندا، بھڄاوݨ کنوں بھڄیندا تے کھواوݨ کنوں کھویندا وغیرہ۔ اتے ݙتے ڳئے اکثر اسمائے حالیہ ناتمام جملے ئِ چ فاعل یا مفعول دا کم وی ݙیندن تے صفت ذاتی یا  مشبہ دا وی ۔ کجھ جملے ݙیکھو، بھڄداشخص کون ئِ؟، ۲۔درکدا گھوڑا کیندائِ ؟،۳۔ مہمان آندا وی پچھیندے تے ویندا وی پچھیندے، ۴۔کھاندا چور ہک ݙینہہ ضرورنپیا ویندے،۵۔ ایاݨاں ٻال کھلدا وی سوہݨا لڳدے تے روندا وی سوہݨا لڳدے،اتے ݙتے ڳئے جملیں ئِ چ بھجدا، درکدا، آندا، ویندا، کھاندا، کھلدا، تے روندا وغیرہ جتھاں فاعل دا کم ݙیندے پین اتھاں اے شخص گھوڑے، مہمان، چور، تے ایاݨے ٻال دی صفت ذاتی یا مشبہ وی بیان کریندے پین۔ ݙوجھے لوظیں ء ِ چ اے سارے اسمائے حالیہ ناتمام اتھاں صفت ذاتی یا مشبہ دے طور تے ورتیے ڳین۔

ج: اسمائے استقبال:مصدر کنوں مشتق گھدا ڳیا او لوظ جئیں کنوں آوݨ آلے زمانے ’’یعنی مستقبل وچ کہیں کم دے جاری رکھݨ دے متعلق معلوم تھیوے تے او جملے ئِ چ اسم دے طور تے وی کم آوے ’’اسم استقبال‘‘ اکھیندے ۔ اسم استقبال بݨاوݨ دا طریقہ کجھ ایں ئِ ۔ کہیں وی مصدر دے اڳوں اں (الف+نون غنہ) دا ودھارا کرݙیوݨ دے بعد ’’پوسی‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙویجے تاں وت ’’اسم استقبال‘‘ حاصل تھیندے جیوں جو کھاوݨ کنوں کھاوݨاں پوسی، بھیجن ط کن بھیجناں پوسی ، درکݨ کنوں درکݨاں پوسی وغیرہ وغیرہ جے کر ’’پوسی ‘‘ دا لاحقہ نہ وی ڳنڈھیا ون٘ڄے تاں وی بچیاہویا لوظ اسم استقبال دا مفہوم پورا پورا ادا کرݙیندے ۔ وضاحت کیتے کجھ جملے ݙیکھو، ۱۔درکݨاں گھوڑا پریں کنوں سن٘ڄاپدے، ۲۔آوݨی مصیبت آکے رہندی ئِ،۳۔ ون٘ڄݨی شے آخر ون٘ڄ کے رہندی ئِ ،۴ رووݨاں ٻال کیندا ئِ، ۵۔ہر چمکݨی شے سونا نھیں ہوندی ،۶۔ اتے ݙتے ڳئے جملیں ئِ چ لوظ درکݨاں، آوݨی، ون٘ڄݨی، رووݨاں، تے چمکݨی بالتریتب گھوڑا، مصیبت، شے ، ٻال تے شے دی صفت ذاتی کوں نشابر کریندن، مزید وضاحت کیتے اتھاں کجھ مصادر کن بݨݨ آلے اسمائے مفعول اسمائے حالیہ ناتمام تے اسمائے استقبال ݙتے ویندن۔

مصدر

اسم مفعول

اسم حالیہ

اسم استقبال

مصدر

اسم مفعول

اسم حالیہ

اسم استقبال

اٻلݨ

اٻلیا

اٻلدا

اٻلݨاں

اجھکݨ

اجھکیا

اجھکدا

اجھکݨاں

ٻڑکݨ

ٻڑکیا

ٻڑکدا

بڑکنُاں

اسرݨ

اسریا

اسردا

اسرݨاں

پلݨ

پلیا

پلدا

پلݨاں

الرݨ

الریا

الردا

الرنُاں