شاہ عبداللطیف

شاہ عبداللطیف بھٹائی سندھی زبان دے او شاعر ہِن جنھیں دے بارے آکھیا ویندے جو ’’لطیف سندھ دا ہے تے سندھ لطیف دا ہے ‘‘۔(1)شاہ لطیف دی شاعری دا مقصد تصوف دے حوالے نال پاتے ونجٖنْ والے حیاتی دے فلسفے کوں عام لوکاں تائیں پُجٖاونْ ہا ۔ ایہا وجہ ہے جو اُنھاں فارسی تے اُردو دی بجائے سندھی زبان کوں اپنْی تخلیق کیتے منتخب کیتا ۔اُنہاں توں پہلے وی سندھ وچ کئی صوفی تے لکھاری پیدا تھئے ۔ بھل اُنھیں دا مزاج غیر سندھی ریہا ہا ۔ او عشق حقیقی تے عشق مجازی دے نکتے منصور حلاجؒ ‘ رابعہ بصریؒ ‘ مولوی رومؒ ‘ شیخ فریدالدین عطار ؒ تے حافظ شیرازی دے حوالے نال فارسی وچ پیش کریندے ہن ۔ جیندے نتیجے وچ بٖہوں تھوڑے لوک فیض حاصل کر سگٖیے ۔ شاہ لطیف فقط سندھی زبان کوں اظہار دا ذریعہ بنْایا تے او قصے ‘ او علامتاں اَتے اوتشبیہاں ورتیاں جنھیں کوں سندھ دا بٖال بٖال سمجھ سگٖدا ہا ۔ انھاں عشق تے معرفت دے رنگاں کوں سسی پُنوں ‘ لیلیٰ مجنوں‘ عمر ماروی تے سوہنْی مہنیوال دے حوالے نال ایں سوہنْپ نال بیان کیتا جو تصوف دے سلسلے سندھی تہذیب دا حصہ بنْ گٖئے ۔ شاہ لطیف سندھی زبان دے پہلے شاعر ہَن جنھیں سندھی زبان تے ادب کوں دنیا دیں نظریں وچ وقار عطا کیتا۔(2

شاہ لطیف ایں گاٖلھ کوں چنگی طرحاں جٖانْدے ہن جو سندھ دے واسی گاٖونْ وجٖاونْ نال گھاٹا پیار کریندن ۔ تہوں تاں اُنھاں دے سدھے سادے ساز دِلڑیاں کوں گرماونْ تے تڑپاونْ دا وَل جٖانْدِن ۔ شاہ لطیف دا سارا کلام ایں انداز نال لکھیا گٖئے جو اوکوں سماع دیاں محفلیں تے عقیدت مندیں دیاں مجلسیں وچ پیش کیتا ونجٖے ۔ اے کلام ایں خیال نال نئیں لکھیا گٖیا جو پڑھیئے لکھیے لوک اینکوں ترتیب ڈٖے کے محض کتابیں دی زینت بنْا چھوڑِن ۔ اُنھاں دی ہر داستان کہیں نہ کہیں راگ نال منسوب ہے تے اے راگ وی خالص دیسی قسم دے ہِن ۔ تاں اے آکھیا ونجٖ سگٖدے جو شاہ لطیف دے کلام دا دلیں وچ گھر کر ونجٖنْ دا ہک سوّب ایندے وچ پاتے ونجٖنْ والے ہک ہک سُر دی لَے وی ہے۔

سندھ وادی دی تہذیب دا فکری نظام ’’وحدت الوجود‘‘ دے نظریے نال گٖنڈھیا ہویا نظر آندے۔تصوف تے بھگتی دے ایں عقیدت پاروں کائنات ‘ حیواں تے انسان سب کجھ ہک جلوے دے کئی نظارے ہن ۔ تہوں اِتھوں دیاں بٖنھیں زبانیں دے نال نال سندھی زبان وچ وی اے کؤ سُنْی ویندی ہے ۔ ایہا وجہ ہے جو بابافریدؒ تے بُلھے شاہؒ وانگوں شاہ لطیفؒ دے کلام وچ وی واحدانی تصور واضح نظر آندے۔

ہو گئے ایک مل کے ذات و صفات مٹ گیا فرق عاشق و معشوق ہم ہی کوتاہ ہیں رہے ورنہ وہی خالق ہے اور وہی مخلوق(3

شاہ لطیف دے کلام وچ سندھ دیاں لوک داستانیں کوں علامت دے طور تیں پیش کرنْ دی کوشش کیتی گٖئی ہے ۔ ’’عمر ماروی‘‘ دی داستان دے حوالے نال شاہ لطیفؒ دے کلام کوں ابنِ انشاء اردو زبان دا چولا پویندے ہوئے لکھدن

’’جو چرواہے سے اپنے میں دور ہوں تو اس حال کو زندگی کیوں کہوں خدا وند میرے تو یہ حکم دے کہ اب ماروی ماروؤں سے ملے‘‘(4

لوک داستانیں دے حوالے دی ہک خوبی اے وی ہے جو ایندے وچ گول پھول دا اَہر پاتا ویندے ۔ سسی کوں پنوں دی گٖول ہے ۔ مومل کوں رانو دی چھک ہے ۔ ماروی اپنْی دھرتی تیں اپڑنْ کیتے بے چین ہے ۔ سوہنْی اپنْے مہینوال کوں مِلنْ کیتے کچے گھڑے تیں ترنْ کوں وی تیار ہے ۔ انھیں ساریں علامتیں دے ذریعے شاہ لطیفؒ حق دی گٖول پھول دا پیغام ڈٖیندن تے سچائی کوں پرکھنْ دا ڈٖا ڈٖسیندن ۔ سچائی جہڑی محبت ہے ‘سچائی جیندے نال انسان دی ذات پرکھی ویندی ہے ۔ اے بٖئی گاٖلھ ہے جوبندہ ہر دور وچ سچائی دی گٖول اِچ پریں پریں دے پندھ کریندا رہ گٖئے ۔کیوں جو حق سچ دی گٖول بندے دی فطرت ہے تے حق سچ دی ایں گٖول پھول وچ زمانے لنگھ گٖئین ‘ زمانے لنگھدے پین تے زمانے لنگھدے رہسِن ۔ جیویں جو شیخ ایاز ‘ شاہ لطیف دے کلام دے ایں ترجمے کوں ایں طرحاں بیان کیتے

گھڑا ٹوٹا تو یہ آواز آئی نہیں دونوں میں اب کوئی جدائی وجودِ زندگی میں نغمہ زن ہے رباب روح کی نغمہ سرائی وصال یار کی راحت پہ قرباں ثوابِ زہد و رسم پارسائی(5

شاہ لطیفؒ دے کلام دی ہک وڈٖی خوبی اے ہے جو ایندے وچ تریمت دا کردار اہم ہے ۔ عشق دے رستے دے ڈُٖکھڑے سہونْ دیاں مثالاں تریمت دے حصّے آئن ۔ ڈھول دی گٖول اِچ تریمت کتھاں کتھاں رُلی ‘ سسی وانگوں ریت اِچ رُل پھر کے جان ڈٖے ڈٖتی ‘ سوہنْی وانگوں ملاقات دی دُھن وچ آپنْے آپ کوں تار پانْی دے سپرد کر ڈٖتا ۔ ماروی وانگوں آپنْے وطن تے ہم وطناں کیتے قید تھیون تاں برداشت کیتا ۔ بھل غیر دی تھیونْ توں صاف انکار کیتی رکھیا ۔ ایں طرحاں تریمت کرُّور وانگوں نازک ہوونْ دے باوجود عشق تے محبت دی من موہنْی علامت ہے تہوں شاہ لطیفؒ دیں لوک داستانیں وچ مثالی کردار تریمت دا نظر آندے۔

شاہ لطیفؒ دا ذاتی مشاہدہ اینجھاں تیز تے اِتلا گُوڑھا ہے جو اُنھیں آپنْے چودھار جو کجھ محسوس کیتا اوکوں شعر دے قالب وچ ڈھال ڈٖتا جتھاں لوکیں دیں نظریں توں ڈٖٹھے ہوئے غریب تے مفلس بندیں دے ڈُٖکھیں دا تذکرہ کیتا گٖئے ۔ اُتھاں اللہ تے اللہ دے رسولؐ نال محبت ‘ انساناں دی محبت تے محبت دے گٖانڈھے نال حیات تے کائنات دی محبت دے کئی رنگ نشابر نظر آندن ۔ مثال دے طور تیں شاہ لطیفؒ دے کلام دا اردو ترحمہ ہے۔

’’جو وحدہ‘ کے قتیل ہیں ‘ اِلا للہ کا وِرد کرتے ہیں‘ دل حقیقت سے ملا ہوا ہے اور طریقت کو تول رہے ہیں معرفت کی خاموشی سے دور دور کی منزلیں ڈھونڈتے ہیں ۔ وہ کبھی بھی آرام سے نہیں سوتے ‘ آرام سے نہیں بیٹھتے عبداللطیف کہتا ہے عاشق اپنا سرکندھوں سے کاٹتے ہیں‘‘۔(6

شاہ عبداللطیف بھٹائی دے نیڑے قوم تے وطن دا تصور کہیں ملک دیاں حدیں دا متھاج نئیں بل کہ اسلام دی تعلیم دے مطابق پوری دنیا دے مسلمان ہک مِلت تے ہک قوم ہِن ۔ وطن نال محبت دے حوالے نال کونج دا تصور نویکلا وی ہے تے مثالی وی ہے ۔ شاہ لطیفؒ ایں پکھی کوں قاصدتے کہیں قوم دے اتحادی علامت دے طور تیں پیش کیتے ۔ اُنھیں دے مطابق کونج وانگوں انسان کوں وی اتفاق‘ بھرپی تے محبت دے جذبے کوں سُجٖاک کرنْ دی ضرورت ہے ۔ کونج دی اتفاق اتحاد دی زندگی نال ساکوں وی حیاتی گزارن دے ڈھنگ دا سونہاں ہوونْاں چاہیدے ۔ ایں طرحاں قومی کردار دی تعمیر ممکن تھی سگٖدی ہے ۔ ایں حوالے نال کلام لطیف وچوں عاصمہ حسین دے منظوم اردو ترجمے دے ترے شعر پیش کیتے ویندن۔

اُجلی اُجلی کونجیں ‘ کل ہی کتنے جھرمٹ سے ان کے اُڑ اُڑ کر اس دیس سے جانے کتنی منزل دور گئے اپنی سنگت وہ کب چھوڑیں ‘ کیوں چھوڑیں وہ اپناساتھ؟اُن کے من یوں ساتھ ملے ہیں جیسے باہم پات سے پاتاپنی قوم سے ہٹ کر رہنا کونجوں کا دستور نہیں اس سے بڑا اُن کی دنیا میں کوئی اورقصور نہیں۔(7

شاہ لطیفؒ دی سندھی شاعری دا جائزہ گھننْ کوئی سوکھا کم نئیں۔ انھاں دی شاعری سندھی زبان کوں او مقام عطا کیتے جو جیندی مثال گھٹ ہی نظر آ سگٖدی ہے ۔ سادگی ‘ روانی ‘ فصاحت تے بلاغت دو دید کیتی ونجٖے تاں اے احساس نئیں تھیندا جو اے کلام صدیاں پہلے دا لکھیا ہوئے ۔ ایویں لگٖدے جو اے کلام اجٖوکے دور دے لوکیں کیتے لکھیا گٖئے ۔ گویا کلام وچ پاتی ونجٖنْ والی تازگی اوکوں ہمیش دی حیاتی بخش ڈٖتی ہے۔

حوالے (1) مظہر جمیل ‘سید ۔ ’’اردو اور سندھی : لسانی و ادبی اشتراک‘‘۔ مشمولہ ’’پاکستانی زبانیں : مشترک لسانی و ادبی ورثہ‘‘ ‘ مرتبہ : ڈاکٹر انعام الحق جاوید و عبداللہ جان عابد ‘ اسلام آباد: شعبہ پاکستانی زبانیں ‘ علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی ‘۲۰۰۹ء‘ ص ۱۴۴۔ (2) سبطِ حسن ‘ سید۔ ’’شاہ عبداللطیف بھٹائی‘‘ مشمولہ’’سرسیدین پاکستانی ادب‘‘249 پہلی جلد‘ راولپنڈی : فیڈرل گورنمنٹ سرسید کالج ‘ ۱۹۸۱ء‘ص۲۸۱۔ (3) سبطِ حسن ‘ سید۔ ’’شاہ عبداللطیف بھٹائی‘‘ مشمولہ’’سرسیدین پاکستانی ادب‘‘249 پہلی جلد‘ راولپنڈی : فیڈرل گورنمنٹ سرسید کالج ‘ ۱۹۸۱ء‘ص۲۸۱۔ (4) خیابانِ پاک‘ کراچی : ادارہ مطبوعاتِ پاکستان ‘ ۱۹۵۶ء‘ ص ۱۰۔ (5) خیابانِ پاک‘ کراچی : ادارہ مطبوعاتِ پاکستان ‘ ۱۹۵۶ء‘ ص ۱۰۔ (6) وحدتِ افکار ‘ اسلام آباد : محکمہ فلم و مطبوعات وزارت اطلاعات و نشریات‘ حکومت پاکستان ‘ س ن ‘ ص ۲۵۵۔ (7) خیابانِ پاک ‘ ص ۳۰۔۳۱