سرائیکی سکرپٹ دی سِتریج

احسن واگھا لکھدن : نذیر لغاری سئیں جیڑھی گُذری وہاݨی ݙسی ہے، اوندے وچ کُجھ نوٹس اُچیچے ہن، خاص کر سرائیکی سکرپٹ کمیٹی دا ذکر۔ ہک ݙو ڳالھیں میݙے چیتے وچ وی ہن۔ (i) سکرپٹ کمیٹی دے ناں دی اے میٹنگ او ویلھے نِکی پر آوݨ آلے ویلھے وچ وݙی ثابت تھئی، کیوں جو 1975 دی سرائیکی کانفرنس دے ویلھے توڑیں متفقہ سرائیکی سکرپٹ دا جیڑھا کم سینئر بزرگیں دے ہتھوں ادھورا رہ ڳیا ہا، او ایں 1976 دی میٹنگ دے ہتھوں پورا تھی ڳیا۔

ایں میٹنگ وچ یا اِنہیں وچوں ہک میٹنگ وچ سندھ دے سرائیکی بزرگاں وچوں پروفیسر عطا محمد حامی وی شریک تھئے۔ اتے ہک لحظہ کیتے سئیں مہر عبدلحق وی آئے۔ میں ایں میٹنگ دا سبھ کنوں ننواں اتے بے علم پَہارو ہَم۔ سنگتیاں دی شرافت ہئی جو میݙے بڑُک جھل ویندے ہئین۔ سرائیکی سکرپٹ دے مسئلے اُتے سندھی سکرپٹ کوں جوں دا توں اُدھار گھنݨ دا نظریہ وی ہا۔ اساں (میں اتے ممتاز حیدر ݙاہر) اے نکتہ چایا جو اساں تے ساݙے ٻال سکول وچ اردو سکرپٹ پڑھدن، سندھیں دے کُجھ اکھر جیویں جو سندھی دا retroflex nasal یعنی ن اردو دے retroflex نال گݙ مݙ تھیسی۔ تہوں ساکوں ایہو اردو سکرپٹ رکھݨا پوسی۔ ایندے اُتے اتفاق تھیوݨ دے بعد سرائیکی دیاں خاص آوازاں (implosive اتے retro. N) کیتے نشانیاں (diacritics) طے کرݨ ہئی تے ٻس۔ اکثریت پیلھوں وی ایں خیال تے متفق ہئی۔ سوال اے ہا جو نشانیاں کیڑھیاں ہوون۔ ایں میٹنگ کنیں پیلھے کُجھ لوک خاص سرائیکی حرفاں دے ہیٹھوں یا اُتوں نِکا دائرہ، اتے کُجھ لوک لُڑکی دا نشان ورتیندے ہئین۔ کُجھ اینجھا سرائیکی لٹریچر چھپ چُکیا ہئی جیڑھا ایں سٹینڈرائزیشن (standardization) دے نہ ہووݨ دے زمانے دی نشانی دے طور اُتے اَڄ وی لبھ ویسی۔

ایں میٹنگ وچ میں اتے ممتاز حیدر ݙاہر "سوکھ اتے ہک سَنوے" (ease and similarity) دی دلیل ورتیندے ہوئیں رائے ݙتی جو پنج سرائیکی اکھریں دے اُتے دوپڑ نقطہ یعنی ہک دے اُتے ٻیا نقطہ (double dot) لا ݙویجے۔ ساݙی ڳالھ مننیج ڳئی۔ پروفیسر اسلم رسولپوری سئیں ن دے اُتے ڈبل ڈاٹ دے مخالف ہن۔ او آہدے ہئین جو "ݨ" کوں سندھی کنیں اُدھار گھن گھنیجے۔ اساں آہدے ہاسے جو ہک سنویں نشانیاں دا سیٹ چیتے کیتے سوکھا ہوسی۔ اسلم رسولپوری ݙوجھی دلیل اے ݙتی جو ڈبل ڈاٹ وی نون (ن) پنجابی وی ورتیندن۔ اساں اُنہاں کنیں اپݨی انج شناخت رکھݨی ہے، تہوں "ݨ" دی نشانی (diacritic) پنجابی سکرپٹ جہیاں نہ ہووے۔

قصہ مختصر، میٹنگ وچ تاں اکثریت ممتاز ݙاہر اتے میڈی تجویز منظور کر گیدھی پر اے اڳوں ونڄ کنیں اسلم رسولپوری دا موقف عمل وچ آیا اتے ایندے وچ ہک نکتہ اے وی نظردے جو "تاریخی وجوب" (historical determinism) عجب شے ہے۔ سرائیکی سکرپٹ دا جیڑھا مسئلہ 1975 دی اینجھی وݙی کانفرنس طے نہ کر سڳی، اے ہک نکڑی جہیں میٹنگ وچ طے تھی ڳیا۔

جتھوں توڑیں نجم حسین سید اَتے پنجاب دی ڳالھ ہے ایندا پس منظر اے ہا جو اساں اوں جوانی دی عمراہ وچ سرائیکسٹ بݨن توں پیلھوں سوشلسٹ ہوندے ہاسے اَتے ایں وجہ کن لاہور دے پھیرے لیندے ہوندے ہاسے۔ نجم حسین سید دے گروپ نال پتہ نئیں کیویں آ ونڄ شروع تھیا۔ شاید ہک وجہ اے بݨی جو میں اپݨا ݙوجھا پاکستانی ایم۔اے پنجابی وچ کرݨ کیتے پنجابی ڈیپارٹمنٹ دا چکر لایا (او زمانی حالی ایم۔اے سرائیکی منظور نہا تھیا)۔ نجݨ حسین سید دا گروپ انقلاب کوں اپݨی ٻولی اتے اپݨی پنجابی شاعری دی تحریک نال جُڑیندا ہئی۔ اُݙوں سندھ دا پلیجو گروہ وی طبقاتی جدوجہد کن ودھ cultural revival دی جدوجہد کوں فیشن بݨائی پیا ہا۔ اَساں کُجھ سرائیکی دوست، میں اتے ارشاد تونسوی (میں زیادہ) نجم صاحب دی شاعری کن وی ٻہوں مُتاثر تھیوسے۔ میکوں اڄ وی نجم صاحب دیاں لائناں ڈھیر یاد ہن۔ اَساں ایں پنجابی گروپ کن سکھݨ دی چس چاوݨ ویندے ہاسے؛ تے او شاید ساݙے اُتیں Pan-Punjabism کیتے انویسٹ کریندے پئے ہوندے ہئین۔ بطور انسان اے ٻہوں چنڳے، صوفی لوک ہئین۔ ساݙے اُتے اُنہاں دا ہک تھورا اے ہے جو اُنہاں کن اَساں سرائیکی کوں "اینتھالوجیز" چھاپ کن پروموٹ کرݨ دا آئیڈیا گیدھا۔

رَسم الخط کیا ہے

مسئلہ سرائیکی رَسم الخط دا فدا حسین گاݙی

[اے مضمون تونسہ کنیں 1970 ء دے ݙھاکے دے شائع تھیوݨ آلے سرائیکی زبان دے رسالے "سنہیا" وچ چھپیا ہئی جیندے مُدیریں وچ اسلم رسولپوری اتے احسن واگھا ہئین] رَسم الخط کیا ہے؟ کہیں زبان دی بݨیادی آوازیں اَتے اُنہیں آوازیں دی صورت خطی دا تعین کرݨ رسم الخط ہے۔ تحریر ݙوجھی بݨیادی شے ہے ۔ تحریر دا کم ‘ تقریر کوں نظر آوݨ والی شکل ݙیوݨ ہے، آوازیں کوں علامت دی شکل ݙے کنیں کاغذ اُتے منتقل کرݨ ہے ۔ لکھݨ واسطے بݨیادی آوازیں دا تعین کرکے اِنہیں آوازیں لو کُجھ علامتاں مقرر کیتیاں ویندن۔ اے علامتاں کاغذ اُتے جیڑھی شکل صورت وچ لکھیندین ‘ او شکل صورت اُوں زبان دے حروف دی صورتِ خطی ہے۔

ساݙے سامہݨے صورتِ خطی ݙو ہِن۔ پیلھی رو من صورتِ خطی ہے جیندے وچ حرَف لفظیں وچ آپݨی شکل صورت نئیں بدلیندے ۔ ہر لفظ وچ حَرف اَنج اَنج رہندن اَتے سا لم ہوندن ۔ ایں وجہ کنیں زبان سکھݨ والا آسانی نال علامتیں کوں سُنڄاݨ سڳدے اَتے پڑھ گھندے ۔ آسانی نال آوازیں اَتے علامتیں وچ تعلق پیدا تھی ونڄݨ دی پاروں ٻہُوں تکھیں آواز دی علامت ذہن وچ آ ویندی ہے اَتے جلدی نال لکھی ونڄ سڳدی ہے ۔ ایں واسطے اے سکرپٹ ودھ سائنسی ہے اَتے زبان سکھݨ ‘ لکھݨ ‘ پڑھݨ کیتے آسان ہے ۔ ایندے وچ وقت دی بچت ہے جیڑھی جو اَڄ دے مزاج دا تقاضا ہے۔

ݙوجھی صورتِ خطی سامی ہے جیندے وچ حَرف ہک صورت وچ نئیں رہندے۔ ایہا وجہ ہے جو ایں سکرپٹ وچ پڑھݨ ‘ لکھݨ ‘ چھاپݨ مشکل ہے ۔ اے سکرپٹ عربی‘ فارسی ‘اَتے اُردو وچ ورتیندے ۔ ساݙے تہذیبی اَتے لسانی رشتے عربی ‘ فارسی اَتے اُردو نال جُڑدن ۔ اَڄ جیڑھی جذباتی فضا پیدا کیتی ڳئی ہے ایندی وجہ کنوں عملی طور اے نا ممکن نئیں تاں ٻہوں مشکل ہے جو اَساں آسان اَتے سائنسی رومن صورتِ خطی ورتوں ۔

رسم الخط دا ݙوجھا حصہ حروف دی تعداد دی ڳݨ مِتھ ہے ۔ حروف علامتاں ہِن ٻولئے ونڄݨ والیں سادہ اَتے بݨیادی آوازیں دیاں۔ اِنہیں سادہ اَتے بݨیادی آوازیں دی پرکھ کیا ہے تاں جو اَساں حروف دا تعین کر سڳوں؟ صوتیات (phonetics) سائنس دی ہک شاخ ہے جیڑھی آوازیں بارے بحث کریندی ہے۔ایں سائنس دا میدان آوازیں دے مخرج (manners of articulation) اَتے نقطہ ادائیگی (point of articulation) دا مطالعہ ہے، آوازیں دی صوتیاتی حیثیت اَتے اُنہیں دے استعمال دی بحث ہے ۔ صوتیاتی حیثیت دا تعین تیں اصواتی تضاد (phonetic contrast) معلوم کرݨ واسطے سائنسی طریقہ "اقلی جوڑے" (minimal pairs) بݨاوݨ اَتے "صوتیہ" (phoneme) دے معیار اُتے پرکھݨ ہے۔ صوتیہ کیا ہے؟ ۔ گلیسن دے مطابق اَلاوݨ وچ ‘ اظہار وچ آوازیں دا اِتلا معمولی کنیں معمولی ‘ اِتلا گھٹ کنیں گھٹ فرق جیڑھا ‘ معنی مفہوم وچ فرق پیدا کر گھنے‘ اے صوتیہ ہے، جیویں جو بلا ‘ بھلا‘ چال ‘ چھال وغیرہ۔ اِتھاں اَلا دے اظہار دے معمولی فرق نال معنی اَتے مفہوم بدل ڳئین ۔ ب ‘ بھہ ‘ چ ‘ چھ اَنج اَنج صوتیے سمجھے ویسن۔ اے اَڄ دا واحد سائنسی طریقہ ہے کیوں جو اِنہیں آوازیں واسطے ݙو اَنج علامتاں مقرر کیتیاں ویسن۔ ایں اصول اَتے معیار دے مطابق ذ ‘ ظ ‘ ض ‘ ز سرائیکی وچ ہک صوتیہ یا فونیم ہے، ایں کیتے اِنہاں دی ہک علامت مقرر تھیوݨی چاہیدی ہے۔ اینویں س ‘ ص ‘ اَتے ث واسطے ‘ اینویں ت اَتے ط واسطے ‘ ک اَتے ق واسطے‘ ح اَتے ہ واسطے ‘ ع اَتے ا واسطے ہک ہک علامت ہووݨی چاہیدی ہے۔ اصول اے ہے جو ہک آواز واسطے ہک حرف ورتیا ونڄے ۔ ص ‘ ث ‘ ط ‘ ظ اَتے ق وغیرہ دیاں عربی وچ واضح اَتے اَنج اَنج آوازاں ورتیاں ویندن ۔ عربی زبان وچ اے اَنج اَنج صوتیے ہِن اَتے عربی وچ اِنہیں حرفیں دا استعمال جائز اَتے درُست ہے۔ اُردو ‘ سندھی ‘ پنجابی اَتے سرائیکی وچ اے حَرف اِنہیں زبانیں دے مونڈھیں اُتے مُویاں لاشاں ہِن۔ ڈاکٹر مسعود حسین دے مطابق اے ”اردو رسم الخط واسطے ہک مصیبت ہِن“۔ ساݙے ٻالیں اَتے پڑھݨ والیں اُتیں ہک وݙا اَتے ناجائز بار ہے جو ہک ”س“ آواز کوں کہیں ویلھے ”ث“ نال اَتے کہیں ویلھے ”ص“ نال لکھن۔ جیویں ثواب اَتے صواب وچ تھیندے۔ اَساں اَلیندے ویلھے تاں ہک آواز استعمال کروں پر لکھدے ویلھے ݙو اَنج علامتاں ورتوں، اے اُپٹھی منطق سمجھ نئیں آندی۔

ہک اعتراص اے کیتا ویندے جو ہک حرف دے استعمال نال ہک لفظ دے کئی معنی تھی ویسن تاں گذارش اے ہے جو انگریزی ‘ عربی ‘ فارسی اُردو وچ وی کئی لفظ ہِن پئے جنہیں دے کئی کئی معنی ہِن ۔لفظیں دے مَعنیں دا تعین آسانی نال اُنہیں دی اڳلی پچھلی عبارت نال تھی ویندے ، اے کوئی خاص رکاوٹ نئیں ۔ ہر زبان وچ ہَم اِملا الفاظ ٻَہوں تعداد وچ ہِن اَتے موقع محل د ے مطابق اِنہیں دے معنی دا تعین تھی ویندے ۔ اے پیلھے اوکھ کنیں گھٹ اوکھ ہے۔ مثلاً خود اُردو ‘ عربی وچ لفظ ”ملک“ صورت خطی وچ ہک ہے پر ادائیگی دے فرق نال کتنے وکھرے معنی رکھدے۔

تاریخی ارتقائی عمل وچ سادہ اَتے بݨیادی آوازیں حرفیں دی صورت اختیار کیتی ہے ۔ سائنس تجربیں دے پیریں نال اڳوں ودھی ہے ۔ سائنس دی ترقی سِدھی لکیر وچ نئیں تھئی ۔ اے رُل رُل راہ اُتے آئی ہے ۔ تاریخ دے ہک موڑ وچ عرب عجم اُتے غالب آئے ۔ عربی دے غلبے دی وجہ کنیں ٻہوں کثرت نال عربی لفظ اپݨی صورتِ خطی نال فارسی وچ وڑیج ڳئین۔ نتیجہ اے تھئے جو فارسی زبان عربی حروف قبول کرݨ لڳ پئی ہے۔ عربی دے حرف تاں فارسی وچ منتقل تھی ڳئین پر آوازاں فارسی دیاں اپݨاں ریہن۔ ایہو سبب ہے جو فارسی وچ ہک آواز دے کئی حرف ہِن۔ اے تاریخ دا اوجھڑ ہا ۔ اے سائنس دا پیرے کنیں رُل ونڄݨ ہا ۔ ایہا غلطی ‘ ایہا بُھل برصغیر وچ فارسی دے غلبے دے ہتھوں تھئی ہے۔ ہک آواز واسطے کئی کئی حَرف ورتے ڳئین اَتے حرفیں دی صورت خطی عربی رکھی ڳئی ہے۔

تاریخ دا اے ریڑھ گھن ونڄݨ ساݙی لِسانی اَتے علمی ترقی وچ رکاوٹ بݨ ڳئے ۔ اَساں ویہویں صدی دے آخر وچ ساہ گھندے پئے ہئیں۔ تجربیں دے سوجھلے کنیں اَڄ دی دنیا دا انداز سائنسی ہے۔ سرائیکی دا ”کل“ گنجا ہے، سرائیکی دا ”اَڄ“ یتیم دا پلو ہے ۔ اساں جے غیر جذباتی انداز وچ اپݨے مسئلیں اَتے حقیقتیں کوں سمجھݨ دی کوشش کروں تاں ساݙا ایہو خالی پلو ہووݨ ساݙی ہک وݙی دولت بݨ سڳدے۔ ایں دولت واسطے برنارڈشا سِکدا موئے۔ اَساں اَڄ اپݨا سکرپٹ سائنسی بݨیادیں اُتے قائم کر سڳدے ہئیں جیڑھا جو ماضی دے امیر زبانیں واسطے خواب ہے۔

اعتراض کیتا ویندے جے ہک آواز واسطے ہک حرف استعمال کیتا ڳیا تاں اَساں اسلام کنیں ‘اُردو کنیں ٻہوں دور تھی ویسوں ۔ اساݙا مرض اے ہے جو اَساں دِل نال سُچیندے اَتے ذہن نال محسوس کریندے ہئیں۔ مذہب ہک رویہ ہے جیڑھا انسان خدا دے متعلق اختیار کریندے ۔ مذہب احساسِ عبودیت دا ݙوجھا ناں ہے۔ مذہب دا زبان دے حرفیں دی تعداد نال کوئی تعلق نئیں ۔ اینویں ہی اُردو قومی زبان ہے۔ ایندی ترقی دا ذریعہ علاقائی زبانیں دے حرفیں دی تعداد نئیں ۔ اُردو دی ترقی واسطے جو تھیوݨا ہا او نئیں پیا تھیندا۔ جونہی تھیوݨا چاہیدا اُوندے اُتے زور ݙتا ویندا پئے۔ لوڑھ ایں ڳالھ دی ہے جو اُردو دی ترقی تھیوے ۔ علاقائی زبانیں دی ترقی دا مُقدر اُردو دی ترقی نال جُڑیا ہوئے۔

ہُݨ زائد حرفیں دی ڳالھ چھوڑ کیں کُجھ سرائیکی دے آپݨے حرفیں ‘ آپݨے آوازیں دی ڳالھ کروں۔ سرائیکی اَتے سندھی وچ کجھ آوازاں اُردو پنجابی کنیں اَنج ہِن۔ سندھی وچ اِنہیں اَنج اَوازیں واسطے ست حرف ہِن۔ سرائیکی والے عام طور اُتے پنج حرف گھندن اَتے علامتاں یا نقطے آپݨے لَیندن۔ جے سرائیکی والے ح اَتے ک کوں مخلوط آوازاں سمجھ کے ترک کریندن تاں ایں اصول دے مطابق ”ݨ‘ ‘ دی ضرورت نئیں رَہندی بلکہ جناب مہر عبدالحق دا موٴقف صحیح ہے جو اینکوں ”نڑ“ لکیھا ونڄے۔

جے سرائیکی والے سائنسی سکرپٹ استعمال نئیں کریندے تاں سندھی کنیں علیحدہ سکرپٹ اختیار کرݨ بے تُکا ہے۔ سرائیکی پڑھݨ والے ٻہوں گھٹ ہِن۔ ایں ڳالھوں سرائیکی کتابیں دی مارکیٹ ناں ہووݨ دے برابر ہے ۔ تجارتی پیمانےاُتے سرائیکی والے اپݨا ٹائپ بݨاوݨ ‘ ایں ویلھ اے ڳالھ ممکن نئیں۔ اُردو ٹائپ دا استعمال وی اوکھے۔ سرائیکی سندھی کنیں ٹائپ دے علاوہ وی ٻہوں کُجھ گھن سڳدی ہائی۔ سندھی سکرپٹ کوں چھوڑݨ تیار ٹائپ دی سہولت کوں چھوڑݨ ہے ۔ جے اینویں کیتا ویندے تاں ایندا کوئی فائدہ تاں ہووݨا چاہیدے ۔ فائدہ ایہو تھی سڳدے جو اَساں سرائیکی رسم الخط دی بݨیاد سائنسی رکھوں۔

تاریخ کہیں دا انتظار نئیں کریندی ۔ اجتماعی غلطیاں کݙاہیں معاف نئیں تھیندیاں۔ اَساں نَیں دی سِیڑھ اُتے لُڑھدے ککھ نہسے ۔ اَساں آپ اپݨی ٻیڑی اَتے آپ اپݨے ونجھ (چپو‘تُلا) ہَئیں۔ ساکوں اپݨی ترقی واسطے‘ پاکستان دی ترقی دی خاطر ‘ علاقائی زبانیں دی ترقی دی فوری اَتے اَشد ضرورت ہے۔ اَساں تھولے کنیں تھولے وقت وچ ٻہوں کجھ کر سڳدے ہَئیں۔ اَساں ٻہوں کنیں ٻہوں لوکیں تائیں اَڄ دے سائنسی علم پُڄا کنیں تِکھیں تِکھیں ترقی کرݨی ہے ۔ سرائیکی والیں واسطے لازم ہے جو او سرائیکی کنونشن وچ سکرپٹ دا فیصلہ کرن۔ جیڑھا فیصلہ ہووے اُوندے اُتے سَبھ سرائیکی لکھݨ والے عمل کرن۔ سرائیکی زبان کیتے ہک طے شدہ سائنسی سکرپٹ اختیار کرݨ وقت دا تقاضا ہے۔