زبان تیں لہجے دا جھیڑا نویں سیر و

زبان تیں لہجے دا جھیڑا نویں سیر و

ڈاکٹر احسن واگھا

اے مضمون نئیں ، ڳالھ مہاڑ اے: 1۔ پچھلے ہک، ݙڈھ مہینے وچ زبان دا مسئلہ ابھریئے جو بھئی پارلیمنٹ پاکستان دے کروڑیں نیٹیو لوکیں دے زبانیں کوں نیشنل دا درجہ ݙیوݨ آلی ہے۔ فی الحال سرائیکی سمیت 7 زباناں ایں سٹیٹس تیں آسن، تیں اے بل ہک سندھی سینیٹر خواجہ کریم سائیں سینیٹ وچ پیش کریندے پئین، خوش تھی پیوسے جو سندھی بھرا ساݙے محسن ہوسن۔

2۔ ہک سینیٹر مائی جنہیں دے تعارف کوں ہک سندھی قوم پرست دے ناں دا ایڈوانٹیج ہے، 77 زبانیں کوں گھٹاوݨ تیں سرائیکی دی نفی کرݨ دا 'پونج - پونیا' کماوݨ کیتے میدان وچ آڳئین، تیں انہیں دے سر تیں کجھ 'دست شفقت' وی ہئین جنہیں وچ پنجاب، بلکہ لاہور دے محترم چوہدری اعتزاز، مزید محترم ، کراچی وچ سیٹل وݙے وکیل سینیٹر سائیں فاروق ایچ نائیک ( تے اندازے موجب کومیٹڈ پنجابی ڈیموکریٹ ٻہوں زیادہ محترم آپ چیئرمین سینیٹ) دے ہتھ شامل ہئین۔

سچی ڳالھ اے، ساکوں تاں پیلھی دفعہ نشابر تھیوݨ والا اے پنجابی - سندھی (منفی) الائنس وی چنڳاں لڳے۔ کیوں جو سندھ تے پنجاب دا جھیڑا قبل پاکستان دے اوں زمانیں کن آندا پیا ہا جݙاں، کوئی ݙڈھ صدی پیلھو (آپ چیک فرمیسو) برٹش حکمران، سندھ کوں بمبئے پریزیڈنسی کن انج کر کیں کئی آزاد درجہ ݙیوݨ دا سوچیندے پئے ہئین تے انگریز دے لاڈڑے پنجاب 'ییئو مین' سندھ کوں پنجاب دے انڈر گھن آوݨ تیں زور لائی پئے ہئین۔ سندھئیں، پیلھی نیشنلسٹ کامیابی برٹش پنجاب دے خلاف حاصل کیتی، سندھ کوں برٹش پنجاب دے ماتحت ݙیوݨ کن بچا گیدھا تیں اے کاوڑ جی۔ ایم۔ سید دی پاسو پاکستان قرار داد موو کرݨ جیݙے وݙے اقدام دے بعد وی نہ مکی۔ تیں پنجاب آپݨی حسرت 'ون یونٹ' دے ذریعے پوری کیتی ۔الا کرے پلیجو بی بی تیں چوہدری معززہن دا ٹوریا اے سرائیکی ،مخالف الائنس کوئی مثبت الائنس بݨ پووے، تیں متاں ن-لیگ دی پی پی پی کن سندھ حکومت کھسݨ دی قدیم نیئت بدل ونڄے۔ ایندے نال پاکستان دی ریاست دی کجھ بہتری تھی پوسی جیرھی کہ میݙی تہاݙی بہتری کیتے ٻہوں ضروری ہے۔

3. ہک سرائیکیئسٹ سنگتی زبانیں دے اینھیں ݙو بلز دے بارے وچ کئی ݙینہہ پیلھو سازش دی اڳونہیں الاوݨی (پیش گوئی) کیتی۔ میں سازش وچ گھٹ یقین رکھینداں۔ پر ہک ݙو کم ایجھئیں تھئین جنھیں چیتے کوں صاف نئیں رہوݨ ݙتا:

مثلا اے جو یکدم سرائیکی کوں زبان دے بجائے لہجہ ثابت کرݨ دے مضمون چھپݨ شروع تھی ڳئین، تیں اے ساری منفی ایڈووکیسی اُنہیں سکالرز کیتی جیرھے اتفاقا نان-نیٹیوہیئن۔

4. سائیں سابق صدر زرداری دے انٹرویو دی کلھوکی نشریجی قسط وچ ݙو شئیں اُبھر کیں آئین: ہک : انٹرویور صحافی نذیر لغاری دی سرائیکیئت، جیندے زور تیں اوں سابق صدر سائیں ہوریں کن ایں ایشو تے سوال کرݨ دی اجازت نیگوشیئیٹ کر گدھی اے ، تیں ݙو: سابق صدر سائیں لغاری صائب دے سوال دا ہک ادھورا تیں چلدڑ جواب ݙتے۔ نہ تاں او صاف لوظیں وچ ن- لیگ دی حکومتی رسوخ دو اشارہ کر سڳدے ہئین۔ اُنہیں البتہ لوظ "سندھو کی زبانیں ہئیں" ٻول کییں وی اے اشارہ ݙتے جو اُنہیں دے ذہن تیں سندھی نیشلسٹ کیتلا سوار ہن۔ حالانکہ اُنہیں کوں سندھیں قوم پرستیں دی میکانیئت اتیں سرائیکی لوکیں دی آپݨی زبان کیتے خود کفیل محنت، بغیر کہیں اداراجاتی سپورٹ دے کامیابی دے فرق دا پتہ ہووݨا چاہیدا ہا۔

ٻہوں گھٹ چیتے ایں پاسے توجہ ݙیندن جو 'لینگوئیج ڈیویلپمنٹ'، سکرپٹ بݨاوݨ ، سکرپٹ کوں متفقہ بݨا کیں رائج کرݨ تے ایندے وچ پبلیکیشن شروع کرݨ، تے وت ایندی ریڈرشپ پیدا کرݨ، زبان کوں موسیقی دی لاگ لاوݨ تے پوری ہک جدید ثقافت پیدا کر ݙیوݨ، اے کم پراݨے ویلھے شاہی دربار کریندے ہئین، اتیں نویں وقتیں گورنمنٹاں کر سڳدیئن۔ کتاباں ایھو کجھ ݙسیندیئن جو لینگویج ڈیویلپمنٹ حکومت دا کم ہوݨے یا ٻہوں طاقتور عوامی ثقافتی تحریکاں وی کݙاہیں ایجھیں کم کر ویندئین۔ تاملیں دے بعد اے کم سرائکئیں کیتے۔ سندھی کوں برٹش سکول دی زبان بݨا ڳئے ہئین، تے ہندو سندھئیں کیتے ناگری سکرپٹ اتیں مسلمان سندھئیں کیتے عربی سکرپٹ منظور کر ڳئے ہئین۔ پر سرائیکیں اے کم آپ کیتے۔ حالاکہ سرائیکیں دے سکول کئے نہن۔ اُتھاں اردو دا راج ہے۔ سرائیکی کوں محروم رکھݨ والے پنجابی بھراویں دا ٹولہ چلو آپݨے آپ دے جواب دہ تھیوے جو اُنہیں پنجابی لینگوئج ڈیویلپمنٹ دا کم کیوں نئیں کیتا؟ اساں تمام فونیمک اَوازیں ، مثلا حلقومی ڄ، ٻ، ݙ، ڳ وغیرہ کیتے مکمل بصری علامتاں ( letters and diacritics) بݨائین تے رائج کیتن، پنجابی علما ء اپݨے کیتے (h- plus and h-minus, i.e. aspirated and unaspirated sounds, such as بیھرا brother becoming پراہ)

دے اہم فونہلوجیکل فیچر کیتے کیا کیتے؟

5 .ایں وجہ کن جو سرائیکئیں تیں 'زبان تیں لہجہ' دے ہتھیار نال ایتلے وار تھیئن جو زخم سہہ ونجݨ دے بعد اُنہیں ہتھیار دا وی ٹھوک کیں مطالعہ کیتے ، اتیں اے ترسلا تھیوݨ دے بعد جو "لینگوئیج اینڈ ڈائلیکٹ" دی ونڈ روایتی ہے، اتیں سائنٹیفک اصلو نئیں ( Siraiki language its growth and developmen, 1990 by Wagha ) سرائیکئیں 25 سال کن ایں بحث وچ پووݨ چھوڑ ݙتا، تیں سرائیکی سکالرز وی ٻئے، زیادہ بہتر کمیں وچ لڳ ڳئے۔

6۔ ایتلی مدت بعد ، جیرھلے سرائیکیں دا آپݨی زبان تے اعتماد ہر شک کن نکل ڳیا، تاں کہیں ایجھیں کھیݙ راہیں جیرھی اُنہیں دی ستری ہوئی ناہی، سرائیکیں کوں یکدم shock ݙتیں نیں۔

7۔ او سرکاری پالیسی جیرھی آہدی ہے زبان کوں ویندا کرو، او ٻہوں بے عقل پالیسی ہے۔ زبان بالکل ما آلی کار ہے۔ ماݨھوں ما کوں وساری ودا رہندے، اوندی بے ادبی وی کریندے ، پر کوئی ٻیا تہاݙی اماں دی ہتک کرے، تساں کیویں سہہ سڳدے ائو۔ زبان سہی سچ ما ہوندی ہے، ما آلی کار بن ݙسئیں خدمتاں کریندی اے۔

پنجابی دوستو، اساں تہاݙے وارث شاہ، دمودر، تے تہاݙی گرنتھ صاحب تک کوں توجہ نال پڑھیئے۔ ساکوں تاں اے ڄاݨ کیں وی لطف آئے جو 'گرنتھ ' کوں 'گورو گرنتھ' اتیں 'گرنتھ صاحب' کیوں آہدن ! اے دنیا دا واحد سکریپچر ہے، جیندے مرتب کرݨ والیں اے فیصلہ کیتے جو ایندا درجہ کتاب، بانی یعنی شئے (object) دا نہ ہوسی بلکہ گرنتھ آپ ہک گورو ہوسی، گرنتھ صاحب۔ پنجابی دوستو اساں تہاݙی ما ٻولی دا ٻہوں آدر کریندے ہئیں۔ پر جیکر تساں آکھو ساݙی امڑی تہاݙی امڑی دی ٻانہی ہووے ! اے کیویں منوں ؟

8۔ 'زبان اتیں لہجہ': اے تھیوری جیرھے ڈسپلن دا حصہ ہائی اوکوں 'ڈایا کرونک لینگئیسٹکس' (Diachronic linguistics) آہدے ہئین، تے اے مضمون، وݙئیں مغربی یونیورسٹئیں دے ماڈرن لینگوئیسٹکس دے کہیں ڈیپارٹمنٹس وچ، کم از بہ طور کور سبجیکٹ نئیں پڑھیندے۔ وت وی کجھ ریسرچر ایکوں ورتیندن۔ کیوں؟ ایتھ ہک ویئو، ہک ذاتی تھیوری پیش کر سڳداں؛

ہر شئے وانگوں فکر تے علم دے وے ݙو دھارے ٹردے پئے ہئین۔ 17 ویں صدی دے بعد کجھ، تیں وت مارکسزم دے حملے دے بعد فکرو فلسفے دے سرمایہ داری-پسند ، طاقتور حصے آپ کوں کمزور ڈیکھ کیں 'روایت' کن کمک منگݨ دا وطیرہ شروع کیتا جیرھا نویں فکری تقاضئیں دے بالکل اپٹھ ہا پر جیکوں پبلشنگ انڈسٹری سرمائے دی طاقت نال چلا ݙتا ۔ سادہ لفظیں اے جو جتھ نیچرل سائنس نویں حقیقت ساہمݨے آوݨ سیتی پراݨی تھیوری تے فارمولے کوں ردی دی ٹوکری وچ سٹ گھتیندی اے، جیویں پچھلے سال آئین سٹائین دے ہک مین نظریئے دی تشریح نال تھئے،۔ ایندے اوپٹھ، سوشل سائنس 'پوراݨ ' اتیں 'متروک' کوں ولا ولا پوتھئیں وچو کڈھ کیں چلائی رکھیندی ہے۔ ایں پوائنٹ تے گویا نیچرل سائنٹسٹس اتیں سوشل سائنٹسٹس وچالے کوئی ناپاک خفیہ معاہدہ چلدا پئے؛ سوشل سائنٹسٹس نیچرل سائنس تے میتھ دے فیکٹس کوں آپݨا موضوع بناوݨ چھوڑ ڳئین۔ اتیں نیچرل سائنس دان 'ایٹم نیوکلیئس' یا مثلا کاسمولوجی دے کہیں پاسے تے ریسرچ کریندے کریندے، اٹھدن تیں ٹوپی پا کیں چرچ ٹرویندن۔

9۔ "لینگوئج اینڈ ڈائیلیکٹ" زبان دی ونڈ دے فیل اتیں متروک پیمانے ہن۔ ایندی سٹینڈرڈ تردید وچ phrase تھیا ہویا ہک جملہ اے ہے "ہر ڈائیلیکٹ آپ ہک مکمل زبان ہوندے۔ " میز تیں جیرھے ݙوترائے ورکس مہیا لاتھن ، اے ہن: 1. Barlo, Jessica A., G. Judith A., 1999 ; 2. D. Joseph, Brian and D. Janda, Richard, 2003 ; 3. Lehman, Winfred P., 1962, edn. 1973 4. Masica, Colin P., 1991. 5. Some pages from the handy to many Pakistani researchers of 1960s viz Grierson. Lehman is relatively grammatical, rich in examples of word formation. From Lehman, a couple of quotes will be relevant here:

لحمان دے خیال موجب، زباناں علاقائی طور تے نیڑے تھیندیئن تیں مدت دے مطابق ہک ٻئے کن ہکے لفظ نئیں گھندیاں ، بلکہ اوازاں تے فونالوجی وی وٹا ویندیئن ۔ وت اے تھیندے جو کئی ہک زبان کجھ مد اچی تیں وݙی سمجھیندی اے، وت مدت تیں وائونت جھئیں غیر لسانی عوامل دے ما تحت او چھوٹی وائونت والی، اتیں کئی ٻئی، نال دی زبان اچی شہرت والی بݨدی اے جیندے وچ زبان دے مافیہ یا ھݙ کاٹھ دا کوئی تعلق نئیں ہوندا۔ Norwegian اتے Swedish دے حوالے نال او لکھدے جو:

“Although the other Scandinavian languages are labeled as separate languages, they have continued to influence each other, so that to this day Norwegian and Swedish are mutually intelligible; Danes can readily understand Norwegian and Swedish though their own speech may cause Norwegians and Swedish difficulties. - - - Technically such mutually intelligible forms of speech are known as dialects, and the term language is used for mutually unintelligible forms of speech., (Lehmann, p. 33).

اتو لکھیئت دا نچوڑ اے بݨدے :

· جیرھیاں ݙو 'سپیچاں' / بولیاں آپس وچ سمجھ نہ آون او زباناں ہم۔ (جیویں سرائیکی تیں پشتو). · جیرھیاں سپیچاں ٻولیاں ہک ٻئی دئیں الاوݨ والئیں کوں سمجھ آ ونجن او 'آپس وچ ڈائیلیکٹ' ہن۔ (جیویں ہندی، پنجابی، روہتکی وغیرہ۔ · جیرھیاں بولیاں آپس وچ ڈائیلیکٹ ہوندیئن، او اونھیں دا آپسی تعلق افقی ہوندے یعنی او ھک برابر ونکیاں ہوندئین، اونھیں دا تعلق عمودی یعنی اتیں - تلے، یعنی ما -دھی والا ہرگز نئیں ہوندا۔ لنگوئسٹیکلی ایویں تھی نئیں سڳدا۔ · جیکر زبان تے لہجہ دا تصور ایہو ہووے جو زبانیں دا آپسی تعلق وݙے-چھوٹے یا ما - دھی والا ہووے تاں ایندا منطقی تقاضا اے بݨدے جو ہک پاسو ھک پوری، پلی پوسی، بلکہ تھکی ٻڈھڑی زبان موجود ہووے، ٻئی پاسو، اوندے آسیو پاسیو ہک ڈائیلیکٹ / ٻولی ہووے جیرھی کیݙاہو سکدی پکدی پئی ہووے، حالی تیار نہ ہووے۔

· تہوں زبان تے لہجے دی تھیوری ہک متروک تھیوری ہے ۔اتیں پاکستان وچ، اڄ دے زمانیں ---- جݙاں آوپٹیمیلیٹی تھیوری اے ثابت کر ݙتے، لینگویسٹکس دے سارے قانون، مثلا حلقومی، یعنی سرائیکی تے سندھی وچ موجود امپلوسو اوازییں قانون وی برابر تے آفاقی ہن۔ مطلب امپلوسیوز دا قانون ایہو تاں ہے، جو ووکل کورڈز ، یعنی سنگھ دیاں صوتی ورھیاں، ہکے ساہ دے ٻارھو نکلدے ویلھے نہ، بلکہ اندرو ویندے ویلھے وی کمباٹ تیں الا پیدا کر سگین۔ (نکے ٻال ایھو کجھ تاں کریندن۔) سارے لسانی فیچر ھکو جتلے سچے ہن، اتیں انہیں دی ݙوجھی وصف اے ہے جو اے ہک ٻئے دی وتھ دے مطابق اڳو پچھو تھی کیں ہک ٻئے کوں جاہ ݙیندن، ----- ایں عہد وچ 'لینگوئیج- ڈائیلیکٹ' جھئیں متروک لسانی نظریئے کوں ، اوندی تنقید، اتیں اوندی جاہ گھنݨ والئیں تھیوریز دو توجہ ݙتے بغیر آپݨے چیتے وچ قائم اونچ نیچ تے نابرابری کوں زبانیں توڑیں گھن آوݨ کیتے ایں تھیوری کوں 'وائونت' (hearsay) دے طور تیں ورتݨ کجھ بد نیئتی جھئیں بے خبری ہے۔

'لینگوئج-ڈائیلیکٹ ودھ نتیجہ کار، جے ریسرچ تھی پووے تاں، زبانیں دا 'پُراݨ یعنی antiquity کڈھݨ دا کم ہے۔

مثلا سنسکرت، اتیں نتیجے وچ سرائیکی، دا ہک فیچر اے ہے جو لانگ واول دے نیوکلیئس والے سیلیبل دے خاتمے تیں یعنی مارجن وچ عام (ALVEOLAR) نون نئیں آندا۔ کیوں جو اے نون وائسلیسنیس تھی کیں مکدے، تے فورن بعد واول نئیں ݙیندا، تیں سنسکرت دے اتم کنسٹرینٹ وچو ہک، یعنی 'سی وی سی وی' دے قانون دی گھٹکی کرکیں سیلیبل کوں 'سی وی سی' کر ݙیندے ۔ چنانچہ سنسکرت ایں نون دے بجائے ایں پوزیشن وچ 'واول -اینڈنگ' Retroflex نون گھن آندی ہے جیویں /مانڑیکیا/، یا ایندے بعد کلیئر واول آن کیں Alveolar نون کوں اڳلے سیلیبل دا onset بݨدا ڈیندی اے۔ سرائیکی اے فیچر قائم رکھدی ہے، جݙاں جو ہندی Alveolar نون سیلیبل دے مارجن قبول کر گھندی ہے۔ جیندامطلب سرائیکی سنسکرت دے فیچرز سانبھݨ دی وجہ کن نسبتا پُراݨی زبان ہے۔ جݙاں جو ہندی اے سنسکرتی فیچر ڳال آئی ہے تہوں ہندی / کان/ 'ear', /دھان/ 'rice crop ' . نئیں ہوندے، بلکہ /کاݨا/ تیں /دھانئ تیں دھانج/ ہوندن۔ جݙاں جو ہندی سیلیبل دے وائسلیس تھی مکݨ آلے،

کنسٹرینٹ کوں اتم گھندی ہے، تیں شاید ایں کنسٹرینٹ دی ماتحت وائسلیس تھی مکݨ والے عمومی نون کوں سیلیبل دے مارجن وچ رکھݨ کوں اتم گݨدی اے۔