رسماں تے ریتاں

سرائیکی وسیب ثقافتی اعتبار نال مالا مال اے جتھوں دی ٻولی تے ایندے لہجے، کھاوݨ پیوݨ دے طور طریقے تے اتھوں دے سوغاتاں، شادی ویاہ دے رسماں تے ریتاں، پکنک مناوݨ دا قدیم طریقہ ساوݨی وغیرہ سب کجھ اہم اے تے انہاں سب چیزاں تے محنت کرݨ دی لوڑھ اے.

گِندی

گِندی سرائیکی وسیب دی قدیم ورتی ونجݨ والی ہک ضرورت دی چیز اے جیہڑی کہ مختلف رنگاں دے کپڑیاں کوں چھوٹے یا وݙے ٹکڑیاں کوں ڈیزائن یا سادگی نال جوڑ کے چادر دی شکل دی وچ بݨائی ویندی اے تے عام طور تے کھٹ دی پواندی تے رکھی ویندی اے یا مہمان دے آوݨ دی صورت وچ کھٹ تے وچھا کے وی ورتیا ویندے. اللہ وسایا شرر سکھاݨی اپݨی شاعری وچ گِندی دا ذکر ایویں کریندے:

میڈی طرفوں نہ بارُو تھی اجی اج یا فجر ویساں

چیڑی ہاں میں ڈھینگر دی جڈاں چولیو اُڈر ویساں

قضاء میڈی دا ماتم پئے کریسن ڈکھ حشر تونڑیں

الم خانے دے وچ غم دی اینجھی گِندی وِتھر ویساں

تیڈیاں یاداں فقط یادیں میڈیں کوں یاد رہ ویسن

عذابنڑ زندگی دیاں سب مہربانیاں وِسِر ویساں

میڈی ہستی مٹاونڑ لِیوں مکا نہ اپنی ہستی کوں

میں تاں ہاں برف دا بھورا ایویں پئیں پئیں پگھِر ویساں

جڈاں میکوں سمجھ ویسیں میکوں ڈیکھنڑ کیتے لُہسیں

آیا ہاں میں تصور وچ خیالیں وچ گزر ویساں

چمکدا چندر وانگوں رہ ویسی جیڑھا حشر تونڑیں

زمانہ تیڈی تختی تے میں نقش اینجھا اُکِر ویساں

حشر دے ڈینہہ جڈاں پچھسی خدا قاتل تیڈا کون اے

چھَڑا چہرہ ڈکھا چھوڑیں تیڈے ناں توں مُکر ویساں

سیاہی سیت دی شرر سلامت رہ گئی جیکر

تیڈی اکھ دا کجل بنڑ تے تیڈی اکھ وچ وِگھر ویساں

ٹوبھا

میں ہاں کونج لَمے دی

میکون مُونجھ لَمے دی

میکوں تَس لَمے دی

ٹوبھا تار لَمے دا

میڈا یار لَمے دا

سرائیکی وسیب دی ہک ٻئی اہم نشانی تے سنجاݨ، ٹوبھا اے جیہڑا چولستان تے تھل دے صحراواں وچ پاݨی دے ذخیرے دے طور تے استعمال کیتا ویندے تے ساݙی ثقافت دا جز وی ہے. جاوید آصف لکھدے کہ:

بھالا

روہی دا ہک سکا ٹوبھا

ٹوبھے دی بھر

موئے ہرن دیاں کھُلیاں اکھیں

ٹھُلیاں اکھیں

لگدے مینہ دے بھالے دے وچ

کھُلیاں رہ گِن

ڈیکھو۔۔۔!

ہُنڑ اسمان توں آندیاں

مینہ دیاں پھینگاں

ایندئیں کھُلئیں آکھییں اُتے

ہتھ اَن ڈیندئن

بھانویں

ریت روہی دی

ٹوبھا پاݨی دا کھݙا ہوندے جیہڑا نہ تاں کُھوہ ہوندے تے نہ ہی جھیل ۔ ٹوبھے قدرتی وی تھی سڳدن تے لوکاں دے اپݨے بݨائے ہوئے وی ۔ ٹوبھے پیوݨ والا پاݨی جمع کرݨ کیتے ورتے ویندن ۔ سرائیکستان وچ زیادہ ٹوبھے چولستان روہی وچ ہن ۔ ٹوبھے توں علاوہ ہک دٻا وی ہوندے ۔ دٻے ڈنگراں، مال مویشیاں کیتے ورتیا ویندے ۔ ٹوبھے تے دٻے پاݨی نال نال وی بھرے ویندن تے مینھ نال وی بھریج ویندن ۔ایویں اساں ݙیکھ سڳدے ہیں کہ ٹوبھا اڄ دے جدید دور وچ وی سرائیکی وسیب دے ریگستاناں وچ موجود اے تے ساݙے لوگ تے انہاں دے مال مویشیاں دی گزران انہاں ٹوبھیاں تے ہے. اشرف جاوید ملک لکھدے کہ:

ٹوبھے واسیاں دا حال

ساکوں کیا سدھ ساءیں ۔۔۔!

اے میٹرو بس کیا ہوندی اے؟ ...

اے سود کمیشن کیا ہوندءین۔ ....؟

پرل ہوٹلاں وچ کیا سکھ ہوندءین۔۔۔۔۔؟

ساکوں کیا سدھ منرل واٹڑ دی ۔۔۔۔۔ا

اساں لگژری کاراں کیا جانڑوں!۔۔۔

ساڈی زندگی کھاونڑ پیونڑ دے،،،

ورتاریاں وچ نبھ ویندی ہے....

ساڈا ادھا پندھ حیاتی دا

پانڑیں دی گول اچ کھٹ ویندے۔۔۔۔۔

باقی ادھا ٹوٻھیاں واسی تھی۔۔۔

وچ سالہیں دےگزریندےہیں۔۔۔۔

جیونڑ دا فرص نِبھیندے ہیں۔۔۔

کاشی گری

کاشی گری ملتان دی پہچان ہے ۔ ملتان وچ کاشی گری دا خوب صورت کم بہااُلدین زکریاؒ، شاہ رکن عالمؒ تے شاہ یوسف گردیزؒ دے مزارات دے علاوہ مسجد علی محمد خان، ساوی مسجد تے مسجد بہا اُلدین زکریاؒ دے علاوہ ٻہوں ساری مساجد تے مزارات وچ ݙیکھݨ کوں ملدا ہے ۔ ملتان دے علاوہ سندھ دے اکثر مزارات و مساجد وچ کاشی گری دے عمدہ نمونے ݙکھیج سڳدن. صدیاں گزر ونجݨ دے باوجود کاشی گری دے انہاں عظیم شاہکاراں دی چمک ہݨ وی اوں طرح برقرار ہے ۔ تقریباً ہک ہزار سال پراݨا اے فن ہݨ آہستہ آہستہ معدوم تھیندا ویندے. ہݨ صرف گنتی دے چند لوگ باقی بچے ہن جیہڑے اپݨی محنت تے جانفشانی نال اس فن کوں زندہ رکھے ہوئے ہن۔ ملتان شہر دی تاریخ دی طرح کاشی گری دی تاریخ وی صدیاں پراݨی ہے ۔ کاشی گری دے فن دے بارے وچ بہت سارے روایتاں مشہور ہن۔ اس فن شریف دے صناع چھیویں صدی ہجری تاتاریاں دے حملے دے سبب کاشان توں ترک وطن کر کے صوفیا و مشائخ دے ہمراہ آئے تے اتھاں اُنہاں نے عمارات دی آرائش بالخصوص مساجد و مقابر دے کیتے رنگین سلہاں تیار کرݨںا شروع کیتیاں۔ بعض مورخین دا اے وی آکھݨاں ہے کہ اے فن موہن جوداڑو دے دور س توں ٹریا آندے. تاریخ ملتان دے مصنف نور احمد فریدی دا وی ایہو خیال ہے ۔ 1853 میں جݙݨ ملتان دے قلعہ کہنہ قاسم باغ وچ عمدہ پیمانے تے کھدائی تھئی تاں اینجھے منقش ٹائلاں برآمد تھیاں، جنہاں دے بارے وچ ماہرین دی رائے ہے کہ او نویں صدی عیسوی وچ تیار کیتے گئے ہن۔ اس فن دی ترقی دے کیتے نہ صرف پبلک تے پرائیویٹ سیکٹر وچ کم تھیندا پیا ہے بلکہ عالمی بنک تے یونیسکو جیہے ادارے وی ایں ڳالھ دا جائزہ گھندے پے ہن کہ کاشی گری کوں دنیا بھر وچ متعارف کراوݨ دے کیا صورتاں تھی سڳدن۔ بلیو پاٹری دے کم والے دیگر مصنوعات دی مانگ کوں پورا کرݨ دے کیتے اس میدان وچ سرمایہ کاری دی ٻہوں گنجائش موجود ہے ۔

ہک مسجد وچ کاشی گری

کاشی گری

کاشی گری، سرائیکستان دے مرکز ملتان دا ہک خاص فن اے جیہڑی کہ زیادہ تر ملتانی سلہاں دی طرح چمکدار نیلے رنگ دے مختلف ڈیزائناں دا امتزاج ہوندی اے. البتہ کاشی گری وچ کجھ ݙوجھے رنگ تے ہر طرح دے ڈیزائن بݨائے ویندن. ایں فن دے شاہکار زیادہ تر گلدان تے برتن ہوندن.رفعت عباس ہوریں کاشی گری دے بارے لکھدن کہ:

نظم

اوچ: کاشی گری

کوئی دوروں ڈیکهے تاں، نیل کنٹھ پئے اڈدے، شہر دیاں گلیاں اُتے تَردے، اچیاں جٍهکیاں ماڑیاں واہندے، نیل کنٹھ پئے اڈدے

پر جے نیڑے ونجو، چار چفیرے گُهم کے ڈیکهو ' بهانویں ایہ کوئی مینہ پیا وسدے، پٍنڈے اتے کنڑیاں پوندن، کپڑے نئیں پئے پُسدے، یا وت تکهی دهپ وچ ٹهڈی وا گهل پئی ہے'

بهانویں کہیں پاسوں کهڑ ڈیکهو، نیل کنٹھ تاں چهاونی پاتی بیٹهن، بهانویں کہیں کوں زور زور دیاں ہکلاں مارو، اچیاں اچیاں گالہیں کرو، ایہ نئیں اڈدے،

ٹردیں ٹردیں بهج پووو، گلیاں وچ دڑکار کرو، پباں دے بهر چَوْ چَوْ ڈیکهو، ہتھ الارو، ایہ اجهکدے نئیں، ایہ تاں سٍلہاں دے آلهنڑیاں وچ اکهیں نوٹ تے کهمب کهنڈائی بیٹهن

(بهوندی بهوئیں تے : 1995)

سرائیکی لباس

ایں طرح گھگھرا چولی وی سرائیکی وسوں دا اہم زنانہ لباس اے جیہڑا خاص طور تے چولستان وچ وسیع پیمانے تے ورتیا ویندے. اے انتہائی قدیم لباس اے جیندے وچ سرائیکی ثقافت جھلکدی اے. صائم سیف ایندے بارے لکھدے کہ:

ٹور اوندی او ٹور ہاۓ وو

چولی گھگھرا تے ٹور ہاۓ وو

اوندی چنری دی ریس کر تے

پر کھنڈاون او مور ہاۓ وو

رات وبھ تے چا بہہ لنگھاون

ڈیکھہ اوکوں چکور ہاۓ وو

اوندے تھوڈیں دی کھل توں صدقے

جڈاں جو اہدے مہور ہاۓ وو

اوندے مونجھیں دی خیر تھیوے

چم تے گھندا ہے پور ہاۓ وو

باغ پھلیں دے لنگھ جو آوے

پھل وی اہدن پھلور ہاۓ وو

سسی آکھے پنوں خاں آ

کیچ تیڈا بھنبھور ہاۓ وو

اوکوں ڈیکھنڑ دے بعد صائم

دل تے چلدا نیں زور ہاۓ وو

قدیم سرائیکی روایات دے مطابق اتھاں کئی اقسام تے انداز دے زنانہ تے مردانہ لباس ورتے ویندے ہن. جنہاں وچوں ذیل اہم ہن.

پٹکا، لُنگی، لاچا، چادر یا دھوتی،

اجرک، فریدی رومال،

رنگدار مفلر،

نوکدار تے کَنّی والا کھسہ، کھیڑی، نوروزی چپل، کوہاٹی چپل،

گھگھرا چولی، صافا، مُندری،

سرائیکی وسیب دے علاقے چولستان دا مقامی لباس تے ورتاوا، سرائیکیاں دا قدیم لباس اے جیہڑا تھل سمیت پورے وسیب وچ کہیں نہ کہیں شکل وچ رائج اے. ’’اجرک‘‘ جیہڑا اج سرائیکی تے سندھی زبان دا لفظ بݨ چکا ہے اس دا ماخذ دراصل عربی لفظ ’’ازرق‘‘ ہے جس دے معنی نیلے دے ہن۔ ’’ازرق‘‘ کس طرح اجرک وچ تبدیل تھیا‘ اس دے پچھوں ہک تاریخی واقعہ ݙسا ویندا ہے کہ جݙݨ محمد بن قاسم سندھ دے رستے ملتان آیا تاں اتھوں دے لوگ نیلے چادراں پاتے ہوئے ہن‘ عرب سپاہیاں نے مقامی لوگاں دے نیلے چادراں ݙیکھ کے ’’ازرق‘‘ آکھ کے پکارا بعد ازاں ایہو لفظ اجرک وچ تبدیل تھی گیا‘ گو اج سندھی اجرک وچ مختلف رنگاں دا استعمال تھیندا ہے لیکن ابتدائی عہد وچ اجرک نیلی ہی بݨائی ویندی ہئی.