رائے احمد خان کھرل دی شہادت

فنانشل کمشنر تھابرن دے بقول “احمدخاں کھرل تے انہاں دے ساتھی ہک مہینے تک کوٹ کمالیہ تے قابض رہے تے ترے مہینے تک ساہیوال توں ملتان تک دا رستہ روکے رکھا”۔

پنجاب میوٹنی گزٹ وچ ہے کہ

“ایہ لوگ ڈھول پیٹیندے ہوئے حملہ آور تھیندے ہن تے بڑی بہادری دے نال انگریزی کمک پہنچݨ توں پہلے انگریز فوجیاں توں ہتھیار چھک کے غائب تھی ویندن”۔

تھابرن لکھدا ہے کہ “ایہ لوگ نڈر تے چالاک گوریلیاں دی طرح کاروائیاں کر کے سرعت دے نال ہک جگہ توں ݙوجھی جگہ منتقل تھی ویندے ہن”۔

میجر رابرٹس منٹگمری لکھدا ہے:

“جیہڑے ویلے اساں دریا دے کنارے تے پہنچے تاں باغی نے ݙوجھی جانب کھڑے تھی کے اعلان کیتا کہ اوہ انگریزاں دا وفادار نی صرف دلی دے مغل بادشاہ دے تابع ہے، جس وقت انگریزی فوج دریا توں گزر کے ݙوجھی طرف پہنچی تاں احمد کھرل چھاپہ مار کمانڈر دی طرح غائب تھی چکا ہئی”۔

منٹگمری گزیٹئیر لکھدا ہے کہ “احمد خان ہک قد آور، بہادر، ذہین تے حیرت انگیز شخص ہئی جس دی قیادت وچ گوگیرہ جیہڑا ڈسٹرکٹ منٹگمری دا ہیڈ کوارٹر ہئی جس وچ پاکپتن، ساہیوال تے اوکاڑہ دے علاقے شامل ہن، اس دی عوام انگریز دے خلاف جمع تھی گئی ہئی”۔

مورخ کیوو براؤن دے مطابق معرکہ گشکوری وچ ترے توں پنج ہزار لوگ شامل ہن، جیہڑے قد آدم جھاڑیاں وچ لکے ہوئے ہن، چیف کمشنر پنجاب دے سیکریٹری برانڈرتھ نے لکھا ہے کہ چالیہہ توں پنجاہ میل دے علاقے وچ ویہہ توں تریہہ ہزار باغی پھیلے ہوئے ہن. ہک ݙوجھے سیکریٹری رچرڈ ٹمپل نے لکھا ہے کہ لاہور توں ملتان تک سوا لکھ باغی سرگرم عمل ہن. اتے دے ترے دائرے ایں بنیاد تے بیان کیتے ڳئے ہن۔

تراب الحسن سرگانہ نے ایں پنج روزہ معرکے کوں ایویں بیان کیتا ہے کہ “انگریزی فوجاں ایں علاقے وچ پھیلیان ہوئیاں ہن جیہڑے مجاہدین دی تلاش وچ ہر گراں کوں سڑیندے ویندے ہن. مجاہدین اچانک نمودار تھیندے، انہاں تے حملے کریندے تے لک ویندے”۔

مجاہدین دے کول نیزے بھالے، تلواراں تے چند سو بندوقیں وی موجود ہن. انگریزاں دا زیادہ نقصان اس وقت شروع تھیا جݙݨ مرݨ والی فوج دیاں بندوقاں تے اسلحہ وی مجاہدین دے ہتھ لگݨا شروع تھیا. دست بدست لڑائی وچ مجاہدین وی شہید تھئے لیکن رائے صاحب دے علاوہ کوئی مجاہد انگریز دی گولی نال شہید نی تھیا. انگریزاں دے بارے وچ حنیف رامے صاحب نے لکھا ہے کہ اس وسیع و عریض علاقے یعنی انہاں تریہے دائریاں توں انگریزی فوج دی ترے ہزار لاش چاتی گئی ہئی۔

ݙاہ محرم الحرام بروز جمعہ 21 ستمبر 1857ء کوں گشکوری دی جنگ رائے صاحب دی شہادت دے نال ختم تھی گئی. رائے صاحب اپݨی گھوڑی “ساوی” تے چڑھ کے لڑدے ہن. ایہ گھوڑی اٹھارہ ویہہ فٹ لمبے چھلانگاں مریندی ہوئی دشمن دے سراں توں گزر ویندی تے رائے صاحب وار کریندے ہن ویندے. رائے صاحب نے ݙوپہر دے ویلے آخری وار انگریزاں کوں للکارا لیکن میدان وچ کوئی حرکت نہ تھئی. انگریزی فوج بڑی تعداد وچ مریج چکی ہئی تے باقی سہم کے ݙیڈھ کوہ پچھوں ہٹ چکی ہئی. مجاہدین دے دستے اپݨے اپݨے علاقے توں سرکاری فوج دا صفایا کر کے واپس پلٹدے گئے، رائے صاحب نے آکھا، اساں نماز دے بعد نکلسوں تے شام تک جھامرے دی طرف اپݨے خفیہ ٹھکاݨے تے پہنچ ویسوں. رائے صاحب نے وضو کیتا تے ظہر دی نماز شروع کر ݙتی. انہاں دے نال سردار سارنگ تے پنج چھی دیگر مجاہدین وی موجود ہن۔