دل شاد کلانچوی

دل شاد کلانچوی

از: ڈاکٹر خالد اقبال

سیئں دلشاد کلانچوی‘ سرائیکی زبان و ادب نال محبت کرن والے انہاں محسناں وچوں ہن جنہاں سرائیکی ادب دے اِیرے کوں مضبوط کرن سانگے بہوں اہم اتے بنیادی کم کیتے۔ اُنہاں دا ادبی‘ تخلیقی‘ تحقیقی‘ ترجمے دا اتے ”تنقیدی کم اتِلا ہے جیہڑا نویں نسل کیتے ہک سوجھل دگ ثابت تھیندا ڈسدے۔ انہاں دا ڈھیر سارا ادبی‘ تخلیقی‘ تحقیقی اتے تنقیدی کم انہاں دی شحصیت دیاں ون پونیاں دلچسپیاں کوں وی ظاہر کریندے۔ سرائیکی ادبی تنقید دے حوالے نال انہاں دیاں کتاباں ”تنقید دیاں پوڑھیاں“ تے ”ادبی چو ل پڑچول“ بہوں اہم ہن۔

سیئں دلشاد کلانچوی ہوراں دی تنقیدی سوچ اتے فکر کوں سامنے رکھیندیں ہوئیں انہاں دا تنقیدی رویہ کجھ ایں طراں ڈکھائی ڈیندے:

۱) سرائیکی ادب دے نظری معاملات

              (جیندے وچ ادب۔ تخلیقی ادب تنقید دا مقام۔ ادب وچ علامت نگاری دی اہمیت۔ شاعری دامقصد تے تنقیدی دبستان وغیرہ)

۲) عملی تنقید۔

۳) ادب دا سماج نال تعلق

۴) سرائیکی ادب اتے لسانیات

ایندے علاوہ انہاں سرائیکی زبان و ادب دے حوالے نال بہوں سارے اہم علمی۔ ادبی۔ لسانی۔ تہذیبی ثقافتی اتے عروضی نظام بارے تحقیق اتے تنقید راہیں اپنی بصیرت دا ثبوت ڈتے۔انہاں عملی اتے نظری تنقیدی طریقہ کار کوں ورتیئے پر انہاں دا تخلیقی‘ تحقیقی اتے تنقیدی شعور ادب برائے حیاتی دے رویے اتے رنگ کوں ڈھیر نشابر کریندے۔ او اپنی کتاب دے دیباچے وچ لکھدن:۔

              ”میں کوئی وڈا نقاد کوئے نی۔ تنقید دیاں کجھ کتاباں پڑھین تے سمجھین۔ ات پاروں میڈی اے کتاب ہک طراں حاصل مطالعہ ہے میں اے کوشش کیتی ہے جو تنقید دا مطلب تے مفہوم کجھ واضح لفظاں وچ بیان تھی ونجے“۔(۱)

انہاں دا آکھن بھانویں جو انہاں دی طبیعت وچ جھک نوائی کوں ظاہر کریندے مگر ایں گالہہ وچ کوئی شک شبہ نی جو او عالم فاضل محقق‘ تنقید نگار تے صاحب ارائے دانشور ہن۔ انہاں سرائیکی ادب دے پلو وچ بہوں کجھ پا تے۔ بھانویں جو سرائیکی تنقید دے کم کوں کافی کجھ انگریزی توں اردو ترجمے دی صورت وچ ورثے وچ ملیے پر ایندے باوجود سرائیکی تنقید دے مکھ مہاندرے کوں سنگھارن سنوارن مغربی و مشرقی تنقید دے ڈگھ سارے کم کوں دلشاد کلانچوی ہوراں اپنے سرائیکی ادبی وسیبی ساہ سمل وچوں اسر گا کریندے ڈسدن۔دلشاد کلانچوی ہوراں ڈھیر سارا تنقیدی کم عملی تنقید دے زاویے کوں اگاں ٹریندے ایں حوالے دے نال انہاں دیاں ترے(۳) کتاباں سرائیکی شعراء دے تذکرے بارے ہن۔

              ۱)۔    قدیم سرائیکی شاعر تے ادیب:        (حضرت سلطان باہوؒ۔ چراغ اعوان۔ علی حیدر ملتانی۔ سید اکبر شاہ۔ غلام حسین گامن۔ غلام سکندرخان غلام۔ فیرو ز الدین فیروز۔ گل محمد چشتی۔ خواجہ غلام فریدؒ۔ قاضی فخر الدین راضی۔ محمد بخش نوروز۔ گل محمد عاشق ملتانی۔ خرم بہاولپوری)

              ۲)۔    چار سرائیکی صوفی شاعر:       (سلطان باہوؒ۔ علی حیدر ملتانیؒ۔ سچل سر مستؒ۔ حافظ جمال اللہ ملتانی)

              ۳)۔    سرائیکی دے مہاندرے شاعر:        (بابا فرید گنج شکر۔ خرم بہاولپوری۔ خیر شاہ۔ محمد بخش نوروز۔ گل محمد عاشق ملتانی۔ اقبال سوکڑی۔ حسن رضا گردیزی۔ جانبازجتوئی۔ نصر اللہ خان ناصر۔ عبدالحکیم اچوی۔ مولوی لطف علی)

اِنہاں کتاباں وچ انہاں نیں شعراء دے حالات زندگی تے زندگی دے مختلف پہلوواں دا ذکر کیتے تے شاعراں دے کلام دا فکری تے فنی ویورا پیش کیتے۔

سئیں دلشاد کلانچوی ہک غیر جانب داری محقق تے تنقید نگار ہن۔ اپنے خلوص دی سچائی دے نال سچے کھرے تنقید نگار وانگوں متن در بہوں دھیان ڈیندن۔ کہیں تذکرے اتے تخلیق کار یا تحقیق کار دی لکھت بارے محض تاثراتی تنقید نہیں کریندے بلکہ اپنی تحقیقی‘ تنقیدی تے تجزیاتی صلاحیت کوں آزمیندن تے اوندے بعد اپنی بے لاگ رائے دا اظہار کریندن۔ او ادب کوں ہک سچائی تے حقیقت سمجھدن۔

              ”ادب کوئی نظری یا خیالی شے کائے نہیں۔ ایہہ ہک فطری شے ہے۔ تے فطری طور تے انسان وچوں پیدا تھیندے تے اینداکم وی فطرت دی عکاسی کرن ہے۔ فطرت دا اظہار ہے بلکہ سچ پچھو تاں حقیقتاں دا متحرک عکس ہے ایہا وجہ ہے جو مادی حقیقتاں وی ادب توں تخلیق کرن دا باعث بنٹردین۔ ملک دا معاشی نظام وی ایندے اتے اثر کریندے۔ جیں طراں حقیقت وچ تبدیلیاں آندین۔ اوں طراں ادب وچ وی خرابیاں پیدا تھی ویندین۔ ول انہاں کوں ہٹاون یا مٹاون دیاں تحریکاں چلائن۔ تے ول نواں ادب تخلیق تھیندے تے لکھیندے پڑھیندے“(۲)

ایں اقتباس توں دلشاد کلانچوی دا ادب بارے نظریہ واضح تھیندے تے ڈس پوندی ہے جو او ادب کُوں عمرانی فلسفے وچوں ڈیہدن۔او ادب اتے تنقید دی اہمیت تے تنقید نگار دے منصب کوں چنگی ریت جانڑدن۔ انہاں دے نزدیک جے تئیں تخلیق دے نال نال تنقید نہ ہووے تاں او تائیں فن پاریاں کوں چانچن پرکھن داکوئی معیاری اصول وجود وچ نی آندا۔ جیندا نتیجہ اے تھیندے جو تخلیق کار کوں اپنی کامیابی دا اندازہ تھی سگے‘ تے نہ پڑھن والے اوندی محنت تے فنکاری دا مزہ گھن سگن۔ انہاں دے نظریہئ تنقید مطابق نقاد فکر اتے فن ڈونہاں گالہیں دا خیال رکھیندے۔ او سمجھے سلجھے فکر نال فن وچ نظم تے ضبط تے نکھار گھن آندے او ادب دیاں افادی تے جمالیاتی پہلوؤں کوں وی سامنے رکھدے ایندے نال نال خیال دی پاکیسزگی اتے اسلوب دی اہمیت کوں وی جانڑدے۔ ہک چنگے نقاد دی ایہہ خوبی ہوندی ہے جو او تاریخ بارے وی پتہ سدھ رکھدے۔ دلشاد کلانچوی سیئں تنقید دیاں ترے(۳) شقاں کو سامنے رکھدن۔ ۱)نحو‘ معانی۔ ۲)نظم تے نثر پارے دی پچھان تے ۳)نفسیات تے فلسفہ اتے فنی قانون دی گالہہ۔ سب کنوں اہم گالہہ اے جو او تنقید دے قانون تے اصولاں کوں بے اصولا نہیں سمجھدے کیوں جو تنقید دی بنیاد اصولاں ضابطیاں تے عقل اتے ہے۔ دلشاد کلانچوی ہوراں دی تنقید توازن دی خوبصورت مثال ہے تے انہاں دا تنقیدی شعور روایت دے اصولاں نال جڑیاں ہویا ہے۔ او سمجھدن جو تنقیدوی کیمیا دی طراں دا کوئی تجرباتی علم کائے نی۔ تنقید وچ اے طاقت کوئے نی جو ایہہ ادب پیدا کر ڈکھاوے ول وی او تنقید کوں اہمیت ڈیندن جوعظیم ادب کیتے تنقید دا ہوون لا ضروری ہے۔تحقیق اتے تنقید دے حوالے نال دلشاد کلانچوی ہوراں دی ہک مختصر جھیئں کتاب۔

              ”خواجہ محکم الدین سیرانی دی سی حرفی ہیر ہے ایں سی حرفی کوں ۳۷۸۱ء دے قلمی نسخے توں مرتب کیتا گئے۔ ایں لحاظ نال اے مختصر جھئیں کتاب تحقیق۔ تنقید تے ترتیب و تدوین د ے زمرے وچ آندی ہے“(۳)

دلشاد کلانچوی ہوراں اپنے کلاسیکی ادب دی اہمیت کوں خوب جانڑدے ہن۔ تے سمجھدے ہن جو کلاسیکی شعراء دے کلام دی گول پھرول تے اوندی سانبھ نال سرائیکی ادب دا دامن مضبوط تھیسی ات پاروں انہاں خواجہ محکم الدین سیرانی دے قلمی نسخے کوں مرتب کیتا تے ایں حوالے نال انہاں تحقیق۔ تنقید تے قلمی نسخے کوں ترتیب ڈتے تے اوندی تدوین وی کیتی۔ ایندے نال نال او تنقید دے لا ضروری اجزاء یعنی مواد (متن) ہیئت (Form) اتے اسلوب(Diction) اتے گہری نظر رکھدن۔

              ”دلشاد کلانچوی ایں نظرئیے دے پیروکار ہن جو ادب برائے زندگی دے نظرئیے کوں پیش کریندے۔۔۔ تے ادب صرف زندگی تے تنقید کرن دا نال نئیں بلکہ زندگی کوں بہتر بناون دی کوشس وی ہے ایں طراں او جمالیاتی تے اخلاقی نقاد بن تے سامنے آندن“(۴)

سیئں دلشاد کلانچوی ادب تنقید اتے حیاتی کوں ہک ڈوجھے نال رلواں سمجھدن۔ اتے ایں سانگے او کہیں گنجل فلسفے کوں نی بیان کریندے بلکہ پوری سچائی تے سادگی نال ادب اتے حیاتی دے مختلف پہلوواں کوں سوہناں تے پور ے سنگھرئیے مُکھ سبھا نال ڈیکھناں چاہندن۔

سیئں دلشاد کلانچوی متنی تنقید بارے بہوں حساس (Concious) ہن تے متنی تنقید دے مراحل طے کرن دی مثال دے طور تے آنپڑیں تصحیح شدہ مثنوی ”زلیخا“ مصنف عبدالحکیم اُچوی دیمقدمے دا حوالہ ڈیندن تے آہدن جو میڈے نظریات تنقید دی عملی شکل ایں مثنوی دا دیباچہ ہے۔ادب وچ علامت نگاری نال انہاں دا نقطۂ نظر اے ہے جو علامت ہک یقینی نشانی تاں ڈیندی ہے پر اوندے معنیاں کوں مقرر تے متعین نہیں کرسگدی۔ بہر حال او علامت دے ورتن کوں شاعر ی وچ نویں حسن اتے نویں تازگی نال تعبیر کریندن۔ البتہ علامت کوں ترے (۳) پُکھاں وچ تقسیم کریندن۔

۱۔ آفاقی علامتاں

۲۔ علاقائی علامتاں

۳۔ شخصی یا ذاتی علامتاں

تنقید دے دبستاناں بارے انہاں دے خیالات بہوں عمدہ ہن او تنقیدی دبستاناں کوں تسلیم کریندن تے انہاں دبستاناں دیاں خوبیاں دے وی قائل ہن پر او تنقیدی دبستاناں دی خامیاں دا ذکر وی کھلے الفاظ نال کریندن:

              ”دبستانی تنقید دی بئی خامی ایہہ ہے جو نقاد آپنے عقائد تے نظریات دے متصادم دبستان کوں غیر مستحق‘ مشکوک تے غلط قرار دے ڈیندن بئی گالہہ اے ہے جو او اپنے دبستان دے چنگے مندے سارے اصولاں کوں آپنے کیتے سبھ کجھ سمجھدن تے بئے دے کہیں اصول کوں نی منیدے۔۔۔ جواب ایہہ ہے جو ایں طراں۔۔۔ نقاداں وچ ہک توں زائد رجحانات ضرور ہوونے چاہیدے ہن تاں جو کہیں ادب پارے دا صحیح طور تے مکمل جائزہ گھدا ونج سگیجے تے اور صحیح مقام تے پہچایا ونج سگیجے“(۵) 

تنقید دے معرو ف مدرسیاں (School of Thought) بارے انہاں دی رائے محض انہاں مدرسیاں دے تعارف‘ انہاں دیاں خوبیاں خامیاں بارے ہک روائتی بحث ہے۔ انہاں مدرسیاں وچوں او آپ کہڑے School of thoughts توں متاثر ہن ایں بارے انہاں کوئی گالہہ نی کیتی البتہ سرائیکی تنقید پڑھن والے طالب علماں کیتے توضیحی تنقید‘ تقابلی تنقید‘ تشریحی تنقید۔ جمالیاتی تنقید‘ تاثراتی تنقید‘ نفسیاتی تنقید‘ رومانی تنقید‘ تاریخی تنقید‘ سائنٹیفک تنقید بارے بھرویں بحث کیتی اے البتہ کتاب دے ایں پکھ دے چھیکڑ تے ہک اہم تجویز (Suggestive) ڈیندن جو کم از کم سرائیکی دے نقاد ہک اہجا دبستان قائم کرن جہڑا انہاں دبستاناں دے موٹے موٹے کم دے اصولاں والا وی ہووے تے اپنے طور تے افضل تے کامل وی ہووے۔ جہڑی جو بہوں مخلصانہ تے ہمدردانہ تجویز ہے۔

”ادبی چول پڑچول“ دلشاد کلانچوی ہوراں دا سرائیکی ادب وچ مختلف موضوعات دیاں حامل چھپیل کتاباں بارے تنقیدی گھٹ تے تعریفی توصیفی تے تبصرے اتے مبنی تاثراتی مضامین دا مجموعہ ہے۔ جینویں انہاں آپنی تنقید دی کتاب ”تنقید دیاں پوڑھیاں“ وچ تنقید بارے اپنے اُشاکی تے سجاکی نظریات دی وضاحت کیتی ہے تنقید کوں انویں ورتیا (Apply) کوئے نی۔ ایندی وجہ وی انہاں اپنی کتاب ”ادبی چو ل پڑچول“ وچ صفحہ نمبر ۵ تے خود بیان کر ڈتی اے۔

              ”سرائیکی زبان نے ادب دا نشاۃ ثانیہ دا دور ہے ہر پاسے انیدا چرچا ہے تے ہر لکھاری ایندی جہت وچ لگیا ہوے۔۔۔ تنقید دے سلسلے وچ میڈے اتے ہمدردانہ رویے دا لیبل اسانی نال لا ڈتا ویندے تے میں اینکوں منیدا وی ہاں پر اصل مقصدکنوں پرے کڈ انہیں نی ہٹیا۔ جتی تھی سگدے‘آپڑیں منصب کوں نبھیندا تے اگوں تے ٹرداں“(۶)

پروفیسر دلشاد کلانچوی متوازن اتے نمانے لہجے دے نقاد ہن۔ اتے انہاں دا ایہہ رویہ انہاں دے تنقیدی رویے اتے وی اثر انداز تھیندے۔ دلشاد کلانچوی ہوراں تخلیقی فن پارے دی اہمیت دے قائل وی ہن تے تخلیق کار دے تخلیقی جوہر کو اہم جاندے ہن۔

حوالہ جات

۱) دلشاد کلانچوی‘ پروفیسر‘ دیباچہ‘ ”تنقید دیاں پوڑھیاں“ بہاول پور‘ سرائیکی لائبریری‘ بار اول ۱۸۹۱ء‘ شرقی پریس‘ ص:۴

۲) دلشاد کلانچوی‘ پروفیسر‘ دیباچہ‘ ”تنقید دیاں پوڑھیاں“ بہاول پور‘ سرائیکی لائبریری‘ بار اول‘ ۱۸۹۱ء شرقی پریس ص:۹

۳) شوکت مغل‘ پروفیسر‘ مرتب‘ ”دلشاد کلانچوی شخصیت اور فن“ بہاول پور‘ اکادمی سرائیکی ادب‘ مئی ۶۰۰۲ء،ص:۵۵۔

۴)        راشد مرتضیٰ‘ سید‘  ”دلشاد کلانچوی دا نظریہئ تنقید“، مشمولہ: دلشاد کلانچوی ”شخصیت اور فن“ مرتب پروفیسر شوکت مغل، بہاول پور‘ اکادمی سرائیکی ادب‘ مئی ۵۰۰۲، ص:۶۵۱

۵) دلشاد کلانچوی‘ پروفیسر‘ دیباچہ‘ ”تنقید دیاں پوڑھیاں“ بہاول پور‘ سرائیکی لائبریری‘ بار اول‘ ۱۸۹۱ء شرقی پریس،ص:۳۷۔۲۷

۶) دلشاد کلانچوی‘ پروفیسر‘ دیباچہ، ”ادبی چول پڑ چول“، بہاول پور‘ اکادمی سرائیکی ادب‘ اشاعت:۷۸۹۱ء،ص:۵

(اقتباس از کتاب: ‘‘[[سرائیکی تنقیدی شعور]]’’۔ مصنف: ڈاکٹر خالد اقبال)

MubasherKaleem (talk) 13:18, 12 June 2019 (UTC)