حروفِ تہجّی دا ودھا گھٹا

(حروف تہجی دا وٹا سٹا تے ودھا گھٹا یعنی تغیر و تبدل یا حذف و اشتقاق)

ودھا گھٹا دی لوڑ:

کُئی وی زبان توڑے جو او علاقائی ہووے یا ملکی ہووے اپݨے اِردگرد دے زبانیں کن بہرحال متاثر ضرور تھیندی ئِ۔ تے انھیں زبانیں دے کئی کئی لوظ اپݨی ضرورت دے مطابق تھوڑے ٻہوں ردو بدل دے نال اپݨے لوظیں دے ذخیرے ئِ چ شامل کر گھندی ئِ۔ ساݙی سرائیکی زبان وی اپݨے اِردگرد ئِ چ ٻولیٔں ونجݨ آلیں علاقائی زبانیں (یعنی پنجابی ، ہندکو، پشتو، سندھی ، بلوچی وغیرہ ) کنوں علاوہ اپݨی قومی زبان اردو تے ٻہروں آوݨ آلئیں زبانیں عربی ، فارسی تے کئی ݙوجھیں زبانیں ٻولݨ آلے لوکیں دئیں ونکو ونک ٻولئیں کنوں متاثر تھئی ئِ۔ ایھا وجہ ئِ جو ساݙی سرائیکی زبان انھیں مختلف زبانیں دے ٻہوں سارے لوظ تھوڑے ٻہوں ردو بدل دے بعد اپݨے لوظیں دے ذخیرے ئِ چ شامل کر گھدن ۔

ہک ٻولی کنوں ݙوجھی ٻولی ئِ چ ورتݨ کیتے لوظ جیویں جیویں اپݨی شکل تبدیل کریندن (یعنی انھیں لوظیں ئِ چ حروف تہجی دا جیویں جیویں تغیر و تبدل تھیندے) اینکوں حروف تہجی دا وٹا سٹا ، تغیر و تبدل یا حذف و اشتقاق آکھیا ویندے ۔ مثال دے طور تے جیویں جو اردو دے الفاظ بکری ، بالٹی تے ابال دی ب کوں سرائیکی حرف تہجی  ٻ نال بدل کرئیں سرائیکی ٻولی ئِ چ انھیںلوظیں کوں ٻکری ،ٻالٹی تے اٻال لکھیا تے پڑھیا ویندے ۔ ایویں ای ہڈی ، لڈو تے کھڈی دی ڈ کوں سرائیکی حرف تہجی ݙ نال تبدیل کرکیں ہݙی ، لݙو تے کھݙی لکھےا تے پڑھےا ویندے ۔

بعض اوقات ٻہرلیں زبانیں دے لوظیں دے حروف تہجی کوں اپݨی ضرورت دے مطابق ودھا گھٹا کرئیں سرائیکی لہجے دے لوظ بݨائے ویندن۔ اینہہ عمل کوں حروف تہجی دا ودھا گھٹا آکھیا ویندے ۔ کبوتر دے ’’ک ‘‘دے بعد ’’م‘‘ دا ودھارا کرکے سرائیکی لہجے دا لوظ کمبوتر بݨایا ویندے ۔

اینہہ تھوڑی جھئیں وضاحت دے بعد سب توں پہلے ترے حروف تہجی (ا، و، ی) دا ذکر کیتا ویندے جنھیں کوں گرائمر دی زبان ئِ چ حروف علت آکھیا ویندے ۔حروف علّت دی کجھ وضاحت "حروف دیاں ونکیاں بلحاظ صحت" ئِ چ کِیتی ڳئی ہِے پر اِتھاں انھیں دی مزید وضاحت کیتی ویندی پئی ئِ تاں جو انھیں حروف دے سمجھݨ ئِ چ کوئی ابہام نہ رہ ون٘ڄے کیوں جو انھیں حروف تہجی دا وٹا سٹا، تے ودھا گھٹا، نہایت اہمیت دا حامل ئِ۔ اینہہ اہمیت دے پیش نظر سب توں پہلے حروف علت دے وٹا سٹا تے ودھا گھٹا دی وضاحت کیتی ویندی ئِ۔

چھوٹی الف / کھڑی زبر

اینہہ حقیقت کنوں انکار کائینی جو سرائیکی زبان ئِ چ اردو ، فارسی تے عربی دے بے شمار لوظ تھوڑے ٻہوں رد و بدل دے بعد ورتئے ویندن۔ اردو، فارسی تے عربی دے بعض لوظ ایجھیں ہن جنھیں دی لکھت ئِ چ الف کوں فقط علامتی طور تے لکھےا ویندے جݙاں جو پڑھدے ویلھے ایندی صرف مدھم جھیٔں اواز کڈھی ویندی ئِ۔

مثال دے طور تے الٰہی، اسمٰعیل، اسحق تے لہٰذا وغیرہ ئِ چ  لکھےا ونجݨ آلا چھوٹا  جھےا ں الف۔ اینہہ چھوٹے جھئیں الف کوں مکمل حرف تہجی دے طور تے لکھݨ درست کائینی۔ یعنی اتے ݙتے ڳئے لوظیں دی املا الاہی، اسماعیل، اسحاق تے لہاذا کرݨ درست شمار نہ تھیسی ۔توڑے جو ایّھو جھئیں لوظیں ئِ چ الف کوں مکمل حرف تہجی دے طور تے لکھݨ دا رواج عام ئِ ۔پر اینہہ رواج کوں غلط العام تاں آکھیا ون٘ڄ سڳدے پر درست نھیں  ڳݨےا  ون٘ڄ سڳدا۔

شروع وِچ الف دا ودھارا

کݙہئیں کݙہئیں بعض لوظیں دے شروع ئِ چ الف دا ودھارا کر ݙتا ویندے جے کر الف دا ودھارا نہ وی کیتا ون٘ڄے تاں وی انھیںلوظیں دی املا درست سمجھی ویندی ئِ۔ جیویں جو سکندر دی املا اسکندر ، فلاطون دی افلاطون ، سکول دی اسکول تے سٹیشن دی اسٹیشن درست ڳݨی ویندی ئِ۔

واؤ دی اَواز

بعض لوظیں ئِ چ لکھئے گئے وائو دی آواز الف وانگوں پڑھی ویندی ئِ۔ جیویں جو زکوات دا تلفظ زکات تے صلوات دا تلفظ صلات کیتا ویندے ۔ ایجھئیں لوظیں ئِ چ وائو دا لکھݨ تاں درست ئِ ۔ پر ایندا پڑھݨ درست کائینی۔

ی دی اَواز

بعض لوظیں ئِ چ لکھی ون٘ڄݨ آلی ی الف دی آواز ݙیندی ئِ۔ جݙاں جو انھیں لوظیں ئِ چ لکھی ون٘ڄݨ آلی ی دے اتے علامتی طور تے چھوٹا  جھےا ں الف لکھ ݙتا ویندے ۔پر انھیں لوظیں دا تلفظ کریندئیں ہوئیں ی دی بجائے الف پڑھیا ویندے۔ مثال دے طور تے مصطفیٰ ، مرتضیٰ، مجتبیٰ، موسیٰ، عیسیٰ، دعویٰ تے معنیٰ وغیرہ دی املا۔ انھیںلوظیں دی املا مصطفا، مرتضا ، مجتبا، موسا، عیسا، دعوا یا معنا وغیرہ کرݨ درست کائینی۔

صرف الف دی اَواز

بعض فارسی لوظ جنھیٔں ئِ چ آوݨ آلی ’’و‘‘ دے اڳوں جے کر ’’الف‘‘ آ ون٘ڄے تاں انھیں لفظیں دے تلفظ اچ ’’و‘‘ دی آواز کوں حذف کر کے صرف ’’الف‘‘ دی آواز کݙھی ویندی ئِ۔ جیویں جو خواہش ،خواب، خواجہ ،تے خیر خواہ دے تلفظ ئِ چ ’’و‘‘ دی آواز حذف کر ݙتی ویندی ئِ۔ایویں ای بعض لفظیں ئِ چ آوݨ آلی ’’و‘‘ معدولہ جیکوں ’’و‘‘ اشمام وی آ کھےا ویندے  (یعنی ایجھئیں دائو جیندی صرف خوشبو آندی ئِ لکھی تاں ویندی ئِ پر پڑھی نھئیں ویندی) ۔جیویں خو ِد ،خو ِش ، خوِیش ،تے خوِرد ئِ چ آوݨ آلی وائو۔

واؤ دی اَواز دا خاتمہ

جے کر کہیں لوظ ئِ چ آوݨ آلی وائو کن پہلے آوݨ آلے حرف تہجی تے پیش ہووے تے نال ای اوندے اڳوں ’’ال‘‘ آ ون٘ڄے تاں وت تلفظ ئِ چ ایں ’’و‘‘ دی آواز حذف کر ݙتی ویندی ئِ۔ جیویں جو ابو البشر ،ابوالہول،ابوالقاسم تے ابو الفضل وغیرہ ئِ چ آوݨ آلی ’’و‘‘ دی آواز۔

ی دی اَواز دا خاتمہ

جے کر کہیں لوظ ئِ چ آوݨ آلی’’ ی ‘‘کنوں پہلے آوݨ آلے حرف تہجی دے ہیٹھوں زیر ہووے تے اوندے اڳوں ال آ ون٘ڄے تاں وت تلفظ کریندئیں ہوئیں اونہہ ’’ی ‘‘دی اواز حذف کر ݙتی ویندی ئِ۔ جیویں جو فی الحال ، فی الحقیقت ، فی الفور، فی الواقع ، فی النار تے فی البدیہہ وغیرہ ئِ چ آوݨ آلی ’’ی ‘‘دی اواز۔

الف دی اَواز دا خاتمہ

جے کر کہیں لوظ ئِ چ آوݨ آلے ’’الف ‘‘کنوں پہلے آوݨ آلے حرف تہجی دے ہیٹھوں زیر ہووے تے اوندے اڳوں ’’ل ‘‘آون٘ڄے تاں وت تلفظ کریندئیں ہوئیں اونہہ’’ الف‘‘ دی اواز حذف کر ݙتی ویندی ئِ جیویں جو بالکل، بالفعل، بالواسطہ، بالیقین تے بالعموم ئِ چ آوݨ آلے ’’الف ‘‘دی اواز۔

واؤ حذف توں بعد معنی

بعض لوظیں ئِ چ آوݨ آلی ’’وائو‘‘ کوں کݙہئیں کݙہئیں حذف کرݙتا ویندے ۔ پر وائو دے بغیر وی اونہہ لوظ دے معنی ئِ چ کُئی فرق نھیں آندا۔ جیویں جو گوہر کوں گہر ، خاموشی کوں خامشی تے لوہار کوں لہار لکھݨ۔

مخفف کرݨ

بعض اوقات کجھ لوظیں کوں مخفف کرݨ سانگے انھیں لوظیں ئِ چ آوݨ آلے ’’الف ‘‘کوں حذف کر ݙتا ویندے پر ’’الف‘‘ دے بغیر وی اونہہ لوظ دے معنی ء ِچ کوئی فرق نھیں آندا۔ جیویں جو گناہ کوں گنہ، راہ کوں رہ تے نگاہ کوں نگہ لکھݨ۔ ایویں ای لاج کوں لج، بادام کوں بدام تے ٻاہر کوں ٻہر لکھݨ وی درست ئِ۔

عربی اسمائے مؤنث

بعض عربی اسمائے مونث دے اخیر ئِ چ ’’ت‘‘ آندی ئِ جیکوں اکثر اوقات ’’ۃ ‘‘کرکے لکھیا ویندے ۔ پر اردو ، فارسی تے سرائیکی ئِ چ انھیں لوظیں کوں’’ ت‘‘ نال ای لکھیا ویندے ۔ جیویں جو شجاعۃ کوں شجاعت تے سعادۃ کوں سعادت وغیرہ۔ حروف علت دی اینہہ وضاحت دے بعد ہن اتھاں بعض صحیح حروف دے وٹا سٹا تے ودھا گھٹا دی نسبت کجھ مثالاں پیش کیتیاں ویندئین۔

آ کوں الف نال بدلیا ویندے :

اردو،فارسی،عربی لوظ           سرائیکی لوظ

آباد                                          اباد

آٹا                                           اٹا

آزار                                        ازار

آزمودہ                                      ازمودہ

آدھا                                         ادھا

الف دا ’’ہ ‘‘تے ’’ر ‘‘نال وٹا ندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

اوچھا                                              ہوچھا

اُدھر                                                ہوݙے یا اوݙے

افیون                                               ہفیم

ایک                                                ہک

اِدھر                                                ہیݙے یا ایݙے

گرج                                                گاج

الف دے گھٹاوݨ نال

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

بادامی                                              بدامی

بادام                                                بدام

بارات                                              برات

پانچواں                                            پنجواں

پالان                                                پلاݨ

پھاڳن                                              پھڳݨ

چالاکی                                             چلاکی

ب دا ٻ ، پ، و، ی نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

بالٹی                                               ٻالٹی

بڈھا                                                ٻڈھا

ببول                                                ٻٻل

بوٹی                                               ٻوٹی

بول                                                ٻول

بوجھ                                               ٻوجھ

بیڑی                                               ٻیڑی

ت دا ٹ، چ، د، ذ، س ، ش ص، ی نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

تانگا                                                ٹانگا

آنت                                                 آندر

پلید                                                 پلیت

مسجد                                               مسیت

شخص                                             شخت

بھید                                                بھیت

دانت                                               ݙند

ٹ دا ڈ، ڑ، ک نال وٹاندرا:

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

وارنٹ                                             ورنڈ

پالک                                               پالٹ

تھکاوٹ                                            تھکیڑا

دیکھا                                               ݙٹھا

ٹکڑا                                                ٹوٹا

ج دا ڄ، چ، ذ ، ز، س ، ی نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

جال                                                ڄال

جٹ                                                ڄٹ

جم                                                  ڄم

جیٹھ                                                ڄیٹھ

ساجن                                               سڄݨ

جات                                                ذات

جمعہ                                               زماں

مجاور                                              مزاور

مٹھاس                                             مٹھاج

جالا                                                ڄالا

جنڈ                                                 ڄنڈ

لاج                                                 لاڄ یا لڄ

’’ح‘‘ دا  ت، و نال تے چ دا ہ نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

محتاج                                              متھاج

چیل                                                ہل

محتاجی                                            متھاجی

خ دا غ، ق، ک، گ نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

دوزخی                                             دوزکی

ملک                                               ملخ

نقشہ                                                نخشہ

بیساکھ                                              وساخ

بندوق                                              بندوخ

چرخہ                                              چرکھہ

تڑاخا                                               تڑاکا

ابرق                                               ابرخ

خوشہ                                              گچھا /غوشا

میخ                                                 میکھ

تمباکو                                              تماخوں

بطخ                                                بدخ

د دا ݙ ، ذ، ر، ز، ک نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

دودھ                                               ݙدھ

دیا                                                  ݙیوا

یزید                                                یزیز

داڑھ                                                ݙاڑھ

دیوالہ                                              ݙوالہ

گدھ                                                 گرجھ /گجھ

چھید                                               چھیک

دو                                                  ݙو

وردی                                              ورزی

ڈ دا ݙ ، ر، ڑ ل نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

ہڈی                                                ہݙی

ڈاٹ                                                ݙاٹ

گڈا                                                 گݙا

کھڈ                                                 کھݙ

ڈاک                                                ݙاک

لڈو                                                 لݙو

ڈنڈا                                                 ݙنڈا

ٹڈا                                                  تݙا

ڈنڈ                                                 ݙنڈ

ڈنٹھل                                               ݙنڈل

ڈلی                                                 ݙلی

ڈائن                                                ݙیݨ

ر دا ڑ تے ل نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

الماری                                                     الماڑی

پربال                                               پڑوال

تھرتھری                                           تھڑتھلی

دوہرا                                               ݙوڑا

خریدار                                             خلیدار

مرہم                                                ملم

پردہ                                                پڑدہ

چپراسی                                            چپڑاسی

دوہری                                             ݙوڑی

ڑ دا ݙ نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

بڑا                                                  وݙا

بڑائی                                              وݙائی

بوڑھا                                              ٻڈھا

گڑھا                                               کھݙا

بڑھاپا                                              ٻڈھیپا

بوڑھے                                            ٻڈھے

کوڑی                                              کوݙی

بڑے                                               وݙے

بھیڑ                                                بھیݙ

ش دا س ،ص، ک تے ص دا ض نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

تاش                                                تاس

معصوم                                            مشوم

شلوار                                              سلوار

قمیص                                              قمیض

شنوائی                                                    سݨوائی

پیچش                                              پیچک

ع دے گھٹانون نال

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

اعتبار                                              اتبار

اعتقاد                                              اتقاد

معافی                                              مافی

اعلان                                              الان

بدعت                                              بدت

قاعدہ                                               قیدہ

اعجاز                                              اجاز

تعویذ                                               تویت ؍ تویذ

معاف                                              ماف

غ دا ک ، گ نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

غوطہ                                              گوتہ

نقارہ                                               نغارا

گستاخ                                              غستاخ

گمان                                               غمان

دماغ                                               دماک

گراری                                                     غراری

گزران                                             غزران

گلاب                                               غلاب

بالغ                                                 بالک

جغرافیہ                                            جگرافیہ

گستاخی                                            غستاخی

غدود                                               گدود

ف دا پ ، ک، و نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

فیتہ                                                 پھیتہ

فیرنی                                              کھیرنی

لفظ                                                 لوظ

ق ، ک دا گ نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

ٹرنک                                              ٹرنگ

لوگ                                                لوک

ڈنک                                               ݙنگ

پھوگ                                              پھوڳ

روزگار                                            رزکار

گ دا ڳ ی ، نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

جگ                                                جڳ

راگ                                               راڳ

ساگ                                               ساڳ

جوگ                                               جوڳ

سوگ                                               سوڳ

بھاگ                                               بھاڳ

پگ                                                 پڳ

چوگ                                               چوڳ

پھوگ                                              پھوڳ

بھوگ                                              بھوڳ

واگ                                                واڳ

روگ                                               روڳ

ل دا  ڑ نال تے و دا م ،ہ نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

تھگلی                                              تھڳڑی

تھوڑے                                            تھولے

کریلا                                               کریڑا

تالی                                                تاڑی

اکیلا                                                ہکاڑا

تھوڑی                                                     تھولی

دھول                                               دھوڑ

صحت مند                                         صحت وند

دیو                                                 دیہہ

ن دا ٹ، ڈ، ل تے ݨ نال وٹاندرا

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

کوہان                                              کہانٹ

جتنے                                              جتلے /جیتلے

اتنا                                                 اتلا /ایتلا

کتنی                                               کتلی /کیتلی

چنہ                                                 چݨہ

چھینی                                              چھیݨی

گابھن                                              ڳبھݨ

مان                                                 ماݨ

جیون                                               جیوݨ

تن                                                  تݨ

پانی                                                پاݨی

رانی                                               راݨی

بان                                                 واݨ

دانہ                                                داݨہ

پرانا                                                پراݨا

واؤ دے گھٹاوݨ نال

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

اونچا                                               اچا

پولیس                                              پلیس

چولھا                                              چلھا

دھوپ                                              دھپ

روزگار                                            رزکار

سوراخ                                                     سراخ

گھونٹ                                                     گھٹ

تُھوک                                              تُھک

جھومر                                                    جھمر

گودام                                               گدام

اوکھلی                                                    اکھلی

پوشاک                                                    پشاک

جوتی                                              جتی

چونچ                                               چنج

گھونگھٹ                                          گھنڈ

ی دے گھٹاوݨ نال

اردو،فارسی،عربی لوظ                   سرائیکی لوظ

بیمار                                                بمار

بیگانی                                             بگانی

پیتل                                                پتل

پودینہ                                              پودنہ

تیکھی                                              تکھی

چھینک                                             نچھ

دیوانہ                                              دوانہ

سیدھا                                               سدھا

گیدڑ                                                گدڑ

پشیمان                                                     پشمان

پیغام                                                پغام

تیزاب                                              تزاب

تیکھے                                                    تکھے

چھیل                                               چھل

سیدھی                                             سدھی

کیل                                                 کل

میٹھا                                               مٹھا

بیگانہ                                              بگانہ

تیتر                                                تتر

نیند                                                 نندر

دیوالی                                              ݙوالی

ضروری ڳالھ

اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ء ِجو ݙوجھیں زبانیں کنوں گھدے ڳئے لوظیں کنوں جݙاں (الف،و، ی) یعنی حروف علت کوں حذف کریسوں تاں وت انھیں لوظیں کنوں بݨݨ آلے سرائیکی لوظیں تے الف دے گھٹاوݨ سانگے زبر ، وائو، گھٹاوݨ سانگے پیش تے ’’ی‘‘ گھٹاوݨ سانگے زیر لا ݙیسوں مثال دے طور تے لاکھ دا الف گھٹاوݨ سانگے لَکھ دی’’ ل‘‘ دے اتے زبر تے مول دی وائو گھٹاوݨ سانگے مُل دی’’ م‘‘ دے اتے پیش تے چھیل دی ’’ی‘‘ گھٹاوݨ سانگے چِھل دی ’’چھ ‘‘دے ہیٹھوں زیر لا ݙیسوں ۔کئی کئی لوظ اینہہ اصول کنوں مستثنیٰ وی تھی ویندن ۔

ٻِیا ݙیکھو

• سرائیکی اصطلاحواں

• حروفِ تہجّی

• سرائیکی افسانوی نثر

• سرائیکی غیر افسانوی نثر

• سرائیکی حروفِ تہجّی

حوالہ جات

۔۔۔۔