ایرا، اسارا اتے لیپا
ڈاکٹر احسن واگھا
"سندھ ہند دی مقامی فکری ریت دے ڈو مہاندرے ہن. ہک اے جو پاکستانیت دے نظریے دے ماتحت اساں اینکوں وسریندے ہیں یا ایندی نکوہیں اتیں نفی کریندے ہیں. ڈوجھا اے جو اے ساڈے جیونڑ ہوند وچ اتلی ہے جو اساں اینکوں انج کڈھ کیں مکا نسے سگدے. اسلامی ریت کن اساں مثلا یونانی طب چاتی ہے . جیندا قانون اے ہے جو انسانی مزاج صفراوی بلغمی اتیں بادی قسم دے ہوندن. اتیں وجود دی صحت تندرستی، گرمی، سردی، خشکی اتیں تری دے عناصر دے ہک سنویں ہوونڑ نال قائم راہندی ہے. ایں توازن اچ وگاڑ آ ونجے تاں حکیم تشخیص کر کیں علاج کریندے. مقامی ریت دے وی باقاعدہ قانون ہن. انہیں کوں رسمی علم دے طور تے جاری نئیں رکھیج سگیا پر ایندے ٹونڑیں تے ٹوٹکے ازماونڑ اتے منتر ہدے پھوک کیں نفسیاتی علاج کرنڑ ،اتیں ہریٹر ،آنولے دیاں خوراکاں ڈے کیں جسمانی دوا داروں کرنڑ اج وی ورتیل ہن. سنگھار کیتے باٹنڑ ملنڑ اتیں جراثیم مارنڑ کیتے ہرمل دی دھونڑی ڈیونڑ دے اج وی رواج ہن پئے. ایندے لکھیل نصاب یعنی شاستریں دی تعلیم مک گئی ہے. پر ایندا ورتارا بے شمار شکلیں وچ ساڈی ہوند وچ رچیا ہوئے. ایندی پرانڑی کیمسٹری مثلا لانڑے وجوں منہ ہتھ دھوونڑ دے پنور اتیں کپڑے دھوونڑ دی کھار بنڑی ہئی ، تھولی بہوں موجود ہے. جیویں جو پچھوں مذکور تھئے، مقامی علمی ریت وچ کجھ سدا رہنڑ آلے علوم وی ہن جنہیں کوں دنیا کم لیندی جلدی ہے، پر اساں وسار ڈتن. جیویں جو پانینی دی 400 ق م دی جڑی حد درجہ پکی اتیں سائنسی گرامر دی کتاب جیندا ناں "اشٹا ادھیایا" (اٹھ آدھلاں Eight voluns) ہے. اے علمی ریت سنسکرتی (سنویں کرنڑی Samskrta) اکھویندی ہے. ایندے کھو کھاڈے یعنی مآخد Sources دنیا دے جدید مطالعات وچ شامل ہن جیرھے اے ہن: براہمنے اتیں پدے. . یعنی بغیر مصنف آلے قول کلام، سکریچر یعنی مقدس کتاباں جیویں اپنشدے اتیں ویداں، اتیں فلسفے دیاں بہوں تکڑیاں پوتھیاں جیویں لارڈ کرشن دیاں ارجن کوں پڑھایاں یوگائیں دی کتاب بھگود گیتا اتیں پاتنجلی دے سترے اتیں چانکیہ دے قوانین سیاست وغیرہ وغیرہ. . بھکتی)Supra.cf) اے ہند سندھ دی فکری ریت دا ورثہ ہے کیوں جو پانینی چارسدہ دے نیڑے دا وسینک ہا. اینکوں کنڈ کرنڑ کئی نفعے فائدے آلی گالھ نئیں. انسانیں دی گمراہی دا داروں علم ہے پر جے علم گمراہ تھی ونجے تاں کیا کریجے ؟ ایندی ھک مثال مقامی لینگوئیسٹکس ہے. 1960۰دے ڈہاکے وچ پورے خلوص نال ایجھے تھیزز لکھیجن جیویں 'ملتانی زبان کا اردو سے تعلق' ( مہر عبدالحق)، اردو کا مولد سندھ (حسام الدیں راشدی) اتیں 'پنجاب میں اردو' (محمود شیرانی) وغیرہ. ایندے وچ سوال اردو کوں موضوع بنڑاونڑ دا نئیں جیرھی ہک وڈے سیاسی، لسانی مسئلے والی زبان ہوونڑ دی وجہ کنوں تحقیق دی حقدار ہے. "تیرے دل میں تو بہت کام رفو کا نکلا" (میر) جھئیں مصرعے وی اردو وچ ہن تاریخ ایں گالھ تیں اعتراض کریسی جو ملتانی ، سندھی اتیں پنجابی جھئیں پکیئیں پختیئیں زبانیں کوں ھک ایجھیں بولی دے ہٹھلگ کر ڈتے نیں جیرھی آپ ہندی دی 'بولی ونکی' (Language variety) کن ودھ کئی شئے نی. ایندی ہک مٹال آر .ایل.ٹرنر R.L.Turner دی تاریخی لسانیاتی ڈکشنری A Comparative Dictionary of Indo-Aryan Languages ہے. جیندے وچ مثلا بہ شمول کھیترانڑی دے ترائے سو کن ودھ زبانیں دے ناں اتیں انھیں دے چوڈانہہ ہزار ہیڈ ورڈز اتیں لکھ کھن مشتق (Derivatives) درج ہن سواۓ اردو دے. عجیب المیہ ہے جو اردو جیکوں برٹش سیاست کاریں ہندی دے مقابلے وچ برابری دا درجہ ڈیوائے اونہہ اردو کوں ہند آریائی زبانیں دے وڈے برطانوی سکالر آر .ایل.ٹرنر تسلیم ای نئیں کیتا. چنانچہ جیرھا تھولا بہوں لسانیاتی کم پاکستان وچ تھئے او اتھوں دے بولئیں دی فارسی،عربی اتیں سامی ٹولے نال ہروبھرو جڑت ڈکھاونڑ ہے. جیویں جو مثلا "آستانہ" کوں فارسی "آستان" دا اتیں "تونسہ" کوں "طاوس" دا کڈھول (مشتق) ڈکھاونڑ اتیں انہیں لوظیں دی درست پاڑ Root تھان،استھان اتیں تونس ، تس دو توجہ نہ کرن" (احس واگھا سئیں دے کتاب "اکھر شبدے" دی ہک لکھت بعنوان "ایرا،اسارا اتیں لیپا" وچوں کھ حصہ)