امام بخش ناسخ

شیخ امام بخش (پیدائش: 10 اپریل 1772ء– وفات: 16 اگست 1838ء) فیض آباد وچ پیدا تھئے تے اتھائیں پروان چڑھے۔ ورزش دا شوق ہئی۔ بدن کسرتی تے پھرتیلا ہئی۔ فیض آباد دے ہک امیر محمد تقی کوں اینجھے چھوہراں دی سرپرستی دا شوق ہئی۔ محمد تقی نے انہاں کوں وی ملازم رکھ گھدا تے ناسخ انہاں دے نال لکھنؤ آ گئے۔ ہک رئیس میر کاظم علی نال منسلک تھی ڳئے جنھاں نے ناسخ کٹو اپݨا پتر بݨا گھدا۔ انہاں دے انتقال تے اچھی خاصی دولت ناسخ دے ہتھ آئی۔ انھاں نے لکھنؤ وچ بود و باش اختیار کر گھدی تے فراغت نال گزران کیتی۔

ناسخ کہیں دے باقاعدہ شاگرد نہ ہن۔ اودھ دے حکمراں غازی الدین حیدر نے ناسخ کوں باقاعدہ ملازم رکھݨا چاہا ہئی مگر انھاں نے منظور نہ کیتا۔ شاہی عتاب تے درباری آویزشاں دے سبب انہاں کوں لکھنؤ چھوڑ کے الہ آباد، فیض آباد، بنارس تے کانپور وچ رہݨا پیا۔ لیکن آخر لکھنؤ واپس آ ڳئے۔ نظام دکن دے دیوان چندو لال نے کثیر رقم بھیج کے ناسخ کوں حیدر آباد آوݨ دی دعوت ݙتی لیکن اوہ وطن چھوڑ کے نہ ڳئے۔ ناسخ لکھنؤ اسکول دے اولین معمار قرار ݙیویج سڳدن۔ انہاں دی پیروی کرݨ والیاں وچ لکھنؤ دے علاوہ دہلی دے شاعر وی ہن۔ ناسخ اسکول دا سب توں وݙا کارنامہ اصلاح زبان ہے۔ لکھنؤیت توں شاعری دا جیہڑا خاص رنگ مراد ہے تے جیندا سب توں اہم عنصر خیال بندی سݙیندا ہے، اوہ ناسخ تے انہاں دے شاگرداں دی کوشش و ایجاد دا نتیجہ ہے۔ ناسخ دے کلام دا وݙا حصہ شائع تھی چکا ہے۔ انہاں دے کلیات وچ غزلاں، رباعیاں، قطعات، تاریخاں تے ہک مثنوی شامل ہے۔

دیوان

ناسخ دا کلیات پہلی وار اُنہاں دی وفات دے ساڈھے چار سال بعد 21 ذوالحجہ 1285ھ مطابق 23 جنوری 1843ء کوں میر حسن رضوی دے مطبع محمدی‘ لکھنؤ وچ چھپ کے شائع تھیا۔ ایہ کلیات ناسخ دے ترئے دیواناں دا مجموعہ ہے۔ پہلے دیوان دا ناں ’’دیوانِ ناسخ‘‘ ہے۔ ݙوجھا دیوان ناسخ دے ایام جلاوطنی وچ مرتب تھیا ہئی۔ اِونہی مطابقت نال اِوں دیوان دا تاریخی ناں ’’ دفتر پریشاں‘‘ خود ناسخ نے تجویز کیتا ہئی جیندے مطابق اِوں دیوان دا سالِ ترتیب 1247ھ قرار پوندا ہے۔ تریجھا دیوان ’’ دفتر شعر‘‘ دے ناں نال موسوم ہے۔ ایہ ناں ناسخ دے شاگرد میر علی اوسط رشکؔ دا مجوزّہ ہے۔ ہک اندازے دے مطابق اِوں تریجھے دیوان دے غزلاں ردیف وار دیوان دؤم دے غزلاں وچ ضم کر ݙتے ڳئے ہن۔ کلیات دا ایہ پہلا ایڈیشن بظاہرِ حال رشکؔ دی نگرانی وچ تیار تھیا ہئی۔ رشکؔ نے اِوں اشاعت دا ہک مفصل اغلاط نامہ وی مرتب کیتا ہئی جیہڑا ’’تصحیح اغلاط و تنقید ِ الفاظِ کلیات شیخ امام بخش ناسخ از میر علی اوسط متخلص بہ رشکؔ‘‘ دے زیرعنوان اِوندے آخر وچ شامل ہے۔

محقق رشید حسن خان نے ’’ انتخاب ناسخ‘‘ دے مقدمے وچ ایہ اِظہار کریندے ہوئے لکھا ہے کہ: ’’ غلط نامہ (اغلاط نامہ) وچ بعض غلطیاں دی تصحیح اِیں طرح کیتی ڳئی ہے جیندے تے تصحیح دی بجائے ترمیم دا گمان تھیندا ہے‘‘۔ الفاظ دی تبدیلی دے پہلو بہ پہلو پورے مصرعے دی تبدیلی کیتی۔ کئی مثالاں پیش کیتن ۔ ظاہر ہے کہ کہیں مکمل مصرعے دی تبدیلی کوں سہوِ کاتب نال منسوب نی کریج سڳدا۔ رشکؔ نے ناسخ دے کلام وچ صرف لفظی تبدیلیاں ہی نی کیتے بلکہ مصرعے دے مصرعے بدلے ہن یا خارج کیتے ہن۔ محقق گیان چند جین دی تحقیق دے مطابق ناسخ دے دیوانِ دؤم وچ تبدیلی دے متعلق اُنہاں کوں جموں توں خریدے ڳئے ناسخ دے دیوان وچ تحریر رقعے توں ایہ معلوم تھیا ہئی کہ ناسخ دے دیوان وچ رشکؔ نے بہت اختلاف پیدا کر ݙتا ہئی۔ اِنہاں شواہد دی بنیاد تے اکھیج سڳدا ہے کہ ناسخ دا جیہڑا کلام اِیں وقت مطبوعہ صورت وچ ساݙے پیش نظر ہے، اوہ قطعاً مستند نی۔