افسانے دے فنی اجزا

خیالات آم شام

                                          افسانہ

                       افسانے دے فنی اجزا

         تے سرائیکی دا پہلا افسانہ نگار

ادب دے وچ جتنی وی اصناف سخن ہن چاہیے او نثری صنفاں ہوون تے چاہیے شعری انہاں دی کوئی حتمی تعریف ممکن کائینی۔افسانہ بنیادی طور تے کہانی دا ناں ہے جیندے وچ ایجاز و اختصار نال کم گھدا ویندے۔افسانےوچ وحدت تاثر یعنی ہک تاثر دا ہوون اوندی بنیادی خوبی ہے ۔افسانے وچ زندگی دے کہیں ہک واقع کوں بیان کر تے اوکوں اگوں تے ٹوریا ویندے۔جڈاں کائنات وچ انسان پیدا تھئے تاں اوں ڈینھ کن ہی افسانہ یا کہانی وجود وچ ا گئی ہئی۔جیویں ڈاکٹر جمیل جالبی جدید اردو افسانے کے رجحانات دے صفحے 97تے لکھدن کہ

"خدا نے جئیں ڈینھ انسان کوں پیدا کیتا تے شیطان کوں سجدہ کرن دا حکم ڈتا اوں ڈینھ ہک افسانہ وجود وچ آ گیا۔شیطان نے جڈاں انکار کیتا تاں ایندے نال ھک کشمکش دا عمل تے تصور وجود وچ آیا۔زندگی واقعات تے کشمکش نال بھری ہوئی ہے تے ایندا بیان کرن والا افسانہ نگار ہے ایں سانگے افسانہ انسانی فطرت تے اوندی حیاتی دا اہم جز ہے۔"

1

افسانہ دی تعریف بارے مختلف لوکاں نے مختلف آراء بیان کیتا ہینے۔افسانہ دے بارے گال کریندییں ہوئیں ڈاکٹر انوار احمد اردو افسانہ ایک صدی کا قصے وچ منٹو دی تعریف ایں طرح ڈسیندن

'ھک تاثر بھانویں او کہیں دا ہووے اپنے اتے مسلط کر تے ایں انداز نال بیان کر ڈیون او سنن والے تے وی اوہو اثر کرے ایہ افسانہ ہے۔"

2

ایویں ڈاکٹر قدسیہ قاسم صاحبہ اپنی کتاب سرائیکی

افسانے دا فنی ویوراوچ ص 17ایڈلراین پو دا حوالہ ڈیندیں ہوئیں افسانے دی ایں طرح تعریف کریندن"

3

"مختصر افسانہ ہک نثری بیانیہ ہےجیکوں آدھ گھنٹے توں ہک یا ڈوں گھنٹے وچ پڑھیا ونجے۔"

افسانے دے اجزائے ترکیبی:

پلاٹ:

واقعات دی منطقی ترتیب کوں پلاٹ اھدن یعنی واقع ہے ڈوجھے نال جڑیے ہوئے ہوون۔پلاٹ افسانے کیتے ضروری ہے افسانہ مختصر صنف ہے ایندے وچ کیا لکھن توں کیا نی لکھنا اہم ہوندے اصناف ادب وچ رفیع الدین ہاشمی لکھدن کے

"واقع یا واقعات دا آغاز و ارتقاء ول عروج یامنتہا( Climax)تئیں پجن تے اوندے بعد ہک موزوں نتیجے تے پج تے ختم تھی ونجنا ہیں ترتیب و تنظیم دا ناں پلاٹ ہے۔"

4

کردار:

کردار کہیں وی افسانے ،کہانی ،ناول داستان یا ڈرامے وچ ضروری ہوندن اگر کردار نہ ہوسن تاں گال اگوں تے کیویں ٹرسے۔

افسانے وچ ناول دے وڈے کینوس دے برعکس کردار نگاری دی گنجائش بہوں کم ہوندی ہے افسانے دے کردار ارتقاء توں عاری ہوندن لیکن ناول نگار اپنے کردار دی سیرتکوں تفصیل دے نال واضح کریندن۔

وحدت تاثر:

وحدت تاثر افسانے دی بنیاد ہے ۔افسانے وچ ہک ہی تاثر کوں قائم راہونا چاہیدا ہے۔معیاری افسانے وچ وحدت تاثر پیدا  کرن واسطے ہک مقصد تے زور ڈتا ویندے مقاصد ہک توں زائد ہوون تاں افسانےوچ کوئی نہ کوئی فنی خرابی پیدا تھی ویندی ہے۔

نقط نظر:

افسانہ نگار معاشرے دا حساس تے باشعور فرد ہوندے جیندی وجہ توں اوندا کوئی نہ کوئی نقط نظر یا مقصد ہوندے اے ممکن کائینی کے شعوری یا غیر شعوری تے اوندا نقط نظر افسانے دا جز نہ بنے۔

ماحول:

کامیاب افسانے کیتےارد گرد دے ماحول دی منظر نگاری دو توجہ ڈیون وی ضروری ہے ۔افسانہ نگار اپنے الفاظ دی مدد نال ماحول دی ایجھی عکاسی کرے کے قاری افسانے دی محسور کن فضا وچ افسانہ نگار دا ہم خیال تے ہمنوا بن ونجے۔

اسلوب:

اسلوب کوں انگریزی وچ سٹائل آکھیا ویندے جیندے معنی طرز نگارش دے ہن ۔ افسانے دے فنی اجزا وچ اسلوب کوں اہمیت ڈتی ویندی ہے ۔کہانی کوں سادے لفظاں وچ بیان کرنا چاہیدا ہے۔اوندا مفہوم عام فہم ہووے یعنی ہر بندے کوں سمنجھ آ ونجے۔

اگر ڈٹھا ونجے تاں افسانے تے ناول دے اجزائے ترکیبی وچ مماثلت ہے جیویں  افسانے دے اجزائے ترکیبی تے گال کریندییں ہوئیں اصناف نثر وچ افتخار شفیع لکھدن کے

"افسا نے تے ناول دے اجزائے ترکیبی وچ اشتراکیت پائی ویندی ہے لیکن افسانے دے  کینوس دی وجہ توں انہاں دی محدودیت لازمی ہے"

5

سرائیکی دا پہلا افسانہ تے افسانہ نگار:

سرائیکی دا پہلا افسانہ تے افسانہ نگار کون ہے؟ایں سوال دا حتمی جواب نہ ڈتا گیا۔مختلف محققین نے ایں گال ایں مسئلے کوں اٹھائے کے سرائیکی دا پہلا افسانہ تے افسانہ نگار کون ہے ۔سب توں زیادہ ہم ایں حوالے نال ڈاکٹر طاہر تونسوی نے کیتے۔ایندی وجہ اے ہے کے سرائیکی زبان وادب دی ترقی تے ترویج کیتے سرائیکی ادبی بورڈ ملتان قائم تھیا طاہر تونسوی اوندے سیکریٹری جنرل اعزازی دے فرائض سر انجام ڈیندے رہ گئے ۔ادارے نے مختلف موضوعات تے کتاباں شائع کیتیاں ۔نثر وچ افسانے دیاں کتاباں وی شائع تھیا جیویں تحسین سبائے والوی دی ڈوجھی کندھی چھاپی۔ایں کتاب وچ آپ نے ہک مضمون جیڑھا 18صفحیاں تے مشتمل ہےجیندا عنوان "سرائیکی دے پہلےافسانہ نگار دا قضیہ"ہے.ایندے وچ آپ نے مختلف دوستاں کوں خط لکھیا تے ایں خط کوں جھوک اخبار جیندے چیف ایڈیٹر سئیں اساڈے محسن ظہور احمد دھریجہ صاحب ہونڑاں ہن۔اپ نے 15نومںر 2000تے 17نومبر2000وچ شائع کیتا  جیندا متن اے ہے۔

"سرائیکی ادبی بورڈ ملتان تحسین سبائے والوی مرحوم دا افسانوی مجموعہ شائع کریندا پے ایں سلسلے وچ سرائیکی افسانے دے آغاز بارے بہوں کجھ لکھیا گے۔میڈے سمیت بہوں سارے دوستیں دا خیال ہے جو غلام حسن حیدرانی سرائیکی دے پہلے افسانے نگار ہن کجھ لوک تحسین سبائے والوی کوں پہلا افسانہ نگار قرار ڈیندن۔میڈی خواہش اے جو سرائیکی لکھاری ایں بارے اپنی رائے ڈیون تاں جو مکمل تحقیق دی روشنی وچ ایں گال دا تعین کیتا ونج سگے جو پہلا افسانہ نگار کون ہا؟لکھاری حضرات دی قیمتی رائے کوں انہاندے نال نال کتاب اب جا ڈتی ویسے "

6

زیادہ تر ادیبیں تے محققین نے غلام حسن حیدرانی دے افسانے کیری دی مٹھ کوں پہلا افسانہ تے افسانہ نگار آکھیے۔اوندی وجہ اے ہے کے حیدرانی دے افسانے افسانے دے فنی معیار تے ٹکنیک تے پورے اتردن۔تحسین سبائے والوی دے افسانیاں کوں کہانی نما افسانہ اتے افسانہ نما کہانی اکھیےمطلب انہںاں دے افسانے افسانے دے فنی معیار تے پورے نیں اتردے جیویں جو محمد علی احمدانی اکھیندن کے

"سرائیکی افسانے دی نویں ٹکنیک توں معاشرتی مسائل دے بارے وچ لکھن آلا پہلا افسانہ نگار غلام حسن حیدرانی ہے ۔۔۔تحسین سبائے والوی ایں توں پہلے کچی پکی ٹکنیک وچ افسانہ نما کہانی تے کہانی نما افسانہ لکھدا رہ گے"

7

کجھ محققین نے اے وی آکھیے کہ انہاں توں پہلے وی افسانے لکھیے گن۔لیکن اساں لوکاں دی کاہلی تے سستی دی وجہ توں تاریخ کوں محفوظ نی کر سگیے تے تاریخ تاں ول کہیں کوں معاف نی کریندی تے جہیڑے لکھاری یا مصنف نال دروہ تھے او اساکوں کیویں معاف کریسے جیویں جو ڈاکٹر نواز کاوش نے ترکہ دے صفحہ 41,42 تے لکھیے کہ

"قیام پاکستان دے بعد رسالہ العزیز بہاولپور نے کجھ سرائیکی افسانے شائع کیتے لیکن او شمارے ہن نی ملدےول 1950وچ کراچی توں رسالہ پنجند شروع تھیا۔ایں رسالے وچ سرائیکی افسانے شائع تھے مگر ایں رسالے دی وی کوئی کاپی محفوظ کائینی"

8

تاریخی حوالے نال ڈٹھا ونجے تاں تحسین سبائے والوی کوں پہلا افسانہ نگار آکھیا ونج سگدے۔انہاں دا افسانہ شہید جہیڑا جو جولائی 1967وچ چھپیا اوکوں سرائیکی افسانے دی پہلی سلھ آکھ سگدے ہیں ۔انہاندا بیا افسانہ رسالہ اختر دے شمارے اگست 1968 وچ سہارا شائع تھیا تے یکم جون 1969وچ غلام حسن حیدرانی دا افسانہ کیری دا مٹھ شائع تھیا۔جیویں پروفیسر میڈم قدسیہ قاسم صاحبہ سرائیکی افسانے دے فنی ویورے دے پیش لفظ وچ لکھدن کے

"ملتان توں رسالہ اختر مئی 1968توں 1970تئیں نکلدا رہ گیا تے ول 24اگست 1968دے شمارے وچ تحسین سبائے والوی دا افسانہ سہارا ۔۔۔یکم جون 1969دے شمارے وچ غلام حسن حیدرانی دا افسانہ کیری دی مٹھ شائع تھیا"

9

جیویں ڈاکٹر طاہر تونسوی اپنے مضمون سرائیکی افسانے دے سفر وچ لکھدن کے

"سرائیکی بہاولپور وچ۔۔۔باقاعدہ افسانہ جولائی 1967دے شمارے وچ شائع تھیا تے ایندا عنوان  شہید ہا۔"

10

اسلم رسولپوری انہاں دے خط دا جواب ڈیندییں ہوئیں لکھدن کے

"میڈے خیال وچ غلام حسن حیدرانی پہلا افسانہ نگار ہے کیونکہ میں اوکوں زاتی طور تے بے شمار دفع ملیاں تے ایں بارے گفتگو وی تھئ تے میڈی نظر وچ اوندا افسانہ پہلے شائع تھئے ۔۔۔تحسین سبائے والوی نال وی میڈے قریبی تعلقات ہن میڈی انہاں نال بہوں دفع خط وکتابت تھئ تے ملاقات وی تھیاں لیکن انہاں کیڈاہیں میڈے سامھنڑے ایں گال دا اظہار نہ کیتا کے او پہلا افسانہ نگار ہے "

11

اسلم عزیز درانی اکھیندن کے

"حیدرانی صاحب سرائیکی دے پہلے افسانہ نگار ہن کیونکہ انہاں توں پہلے کہیں ایجھے افسانے نگار دا سراغ نی ملدا جیندیاں کہانیاں افسانہ اکھیج سگدن۔"

12

گال لمبی تھیندی ویندی ہے مکدی گال ہے کے غلام حسن حیدرانی کوں  ڈھگ سارے محققین نے پہلا افسانہ نگار آکھیے تاں اساکوں حیدرانی کوں پہلا افسانہ نگار تے اوندے افسانے کیری دی مٹھ کوں پہلا افسانہ اکھڑاں چاہیدا ہے کیونکہ اوندے افسانے فنی معیارتے پورے اتردن تے اساں تحسین سبائے والوی دی اہمیت توں وی انکاری نی تھی سگدے ۔انہاں دے بعد تاں ول افسانہ نگاروں دی کھیپ شروع تھی ویندی ہے تے ول افسانے دے مجموعے شائع تھیون لگ گئے تے پہلی باقاعدہ کتاب سئین مسرت کلانچوی صاحبہ دی اچی دھرتی جھکا اسمان ہے جیکوں پہلی دفع 1976وچ سرائیکی لائبریری بہاولپور چھاپیے تے ایندے وچ اٹھ افسانے ہن۔انہاں دے عامر فہیم ،عبدالباسط بھٹی، اسلم عزیز درانی ،احسن واگھا ،حفیظ خان وغیرہ دے افسانے دے مجموعے شائع تھئے تے سرائیکی زبان وادب کوں ڈوجھیاں زباناں دے ادب دے نال کر کھڑائے تا انہاں ادیباں دے نال نال اللہ پاک آپ سب دوستاں کوں خوش رکھے آباد وشاد رکھے جزاک اللہ شکریہ

                             ارشدامشام