اسم کیفیت
4 ____اسم کیفیت
تعریف : مختلف ماہرین لسانیات دے نزدیک اسم کیفیت دی تعریف کجھ ایں ہے ۔
1۔ جہڑے لفظ (لوظ) کنوںکہیں حالت دا ناں ظاہرتھیوے جیویں جو نندر، صحت، چال ڈھال، (رفتار)دُھرک بھڄ، سچ، کوڑ، مُٹپ، وݙپ، غریبی، امیری وغیرہ وغیرہ۔ یا کہیں صفت آلی کیفیت دا اظہار تھیوے جیویں جو ۔ درد، خوشی، سُنھْپ ، کاوڑ وغیرہ وغیرہ۔
(سرائیکی زبان دے قاعدے قانون از ڈاکٹر مہر عبد الحق 43 ؎ )
2۔ او اسم جہڑا جو کہیں ٻئے اسم دی کیفیت یا حالت کوں ظاہر کرے اسم کیفیت آکھیا ویندے جیویں جو حاصل مصدر کہیں مصدر کنوں بݨدے ایویں ای اسم کیفیت کہیں نہ کہیں اسم یا صفت کنوں بݨدے۔ (سرائیکی قواعد تے زبان دانی از بشیر احمد بھائیہ 119؎ )
3۔ کہیں شئے یا جاء دے ناں کوں اسم آہدن۔ عام ناں کئی قسم دے ہوندن۔ انھاں وچوں ہک ناں اسم کیفیت سݙیندے۔ اے او اسم ہوندے جہڑا جوکہیں اسم دی حالت کوں ظاہر کرے جے کر اے فعل کنوں بݨ کے آپݨی حالت کوں ظاہر کرے تاں وت اے اسم حاصل مصدر سݙیندے ۔ تے جے کر اے اسم یا صفت کنوں بݨے تاں اینکوں اسم کیفیت آہدن۔
(ائو سرائیکی پڑھوں تے سرائیکی لکھوں از شوکت مغل 47 ؎ )
4۔ کہیں شئے دی حالت کوں ظاہر کرݨ آلے لفظ (لوظ) کوں کݙاہیں تاں اسم حالیہ آہدن تے کݙاہیں اسم حاصل مصدر تے وَت کݙاہیں اسم کیفیت آہدن۔ اسم حالیہ تے اسم حاصل مصدر تاں فعل (مصدر ) کنوں بݨدن تے اسم کیفیت اسم صفت کنوں بݨدے۔ (ائو سرائیکی پڑھوں تے سرائیکی لکھوں از شوکت مغل 49؎ )
5۔ اوہو (لوظ )جہڑا جو کئی کیفیت یا حالت ظاہر کرے اسم کیفیت اکھیندے۔ مثال دے طور تے تریہہ، بُکھ، بماری، تھکیڑا، صبر، عشق، قرار، نشہ وغیرہ ۔ (سندھی ٻولی ئَ جو صرف ونحو از واحد بخش شیخ )50؎)(ترجمہ)
6۔ اسم حاصل مصدر او اسم مشتق ئِ جہڑا جو مصدر کنوں بݨیا ہووے تے جئیں ء ِچ مصدری معنی پاتے ون٘ڄن ، اینہہ اسم دا ݙوجھا ناں اسم کیفیت وی ہے۔ حاصل مصدر تے اسم کیفیت ء ِچ فرق صرف اتنا ہے جو حاصل مصدر تاں مصدر کݨ بݨدے تے اسم کیفیت مصدر دے بجائے اسم کن بݨدے مثال دے طور تے جھڳڑݨ کن جھگڑا تاں حاصل مصدر تے لڑکا کن لڑکپن اسم کیفیت ۔
(اُردو کمپوزیشن از غلام جیلانی مخدوم 46؎ ) (ترجمہ)
7۔ اُتے ݙتیں ڳئیں اسم کیفیت دے سارئیں تعریفیں وچوں ڈاکٹر مہر عبد الحق دی تعریف زیادہ جامع ہے تے مکمل کیوں جو اسم کیفیت فقط اسماء کنوںنھیں بݨدے بلکہ اے افعال (مصادر کنوں وی بݨائے ویندن۔ جیویں جو اسمائے کیفیت دے بݨاوݨ دے قاعدئیں کنوں اے ڳالھ واضح تھیسی)۔بابائے اُردو سئیں ڈاکٹر مولوی عبد الحق آپݨی کتاب ’’قواعد اُردو ‘‘ دے صفحہ ۱۷۵تے اسمائے کیفیت دے بݨاوݨ دے قاعدے بیان کریندیں ہوئیں لکھدن جو ’’اکثر افعال کے مادے (یعنی علامت مصدر کے گر جانے کے بعد) اسمائے کیفیت کا کام دیتے ہیں۔ مثلاً ، ہار ، جیت، مار، پھیر، تاک بول، لوٹ، روک وغیرہ ‘‘۔ لہٰذا اساں بلاشبہ اے آکھ سڳدے ہیں جو او حاصل مصدر جہڑے جو کہیں اسم دی کیفیت یا حالت کوں ظاہر کریندن اسم کیفیت اکھیندن پر اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی جو مصادر کن بݨیا ہویا ہر حاصل مصدر اسم کیفیت نھیں ہوندا۔
اسم کیفیت بݨانون دے قاعدے: اُتے ݙتئیںڳئیں اسم کیفیت دیں تعریفیں کن اے نتارا تھئے جو اسم کیفیت بݨانوݨ دے قاعدے ترائے قسمی ہن۔ (۱) اسما کنوں (۲) صفات کنوں (۳) مصادر کنوں
1۔ اسمیں کنوں اسمائے کیفیت بݨانوݨ دے قاعدے: اکثر اسماء دے اڳوں مختلف چھوٹے چھوٹے لاحقہ ڳنڈھ کرائیں اسمائے کیفیت بݨائے ویندن۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ء ِ جو سرائیکی زبان دی ٻول چال تے روز مرہ دے مطابق جے کر کہیں اسم دے اخیر ء ِچ یا وچکار حروف علت (ا، و، ی) وچوں کئی ہک یا ہک کن ودھیک حروف علت آ ون٘ڄݨ تاں وت اسم کیفیت بݨدئیں ہوئیں انھیں کوں حذف کر ݙتا ویندے۔ جیویں جو کراڑکِن کرڑکی، چھوہر کن چھہرکّی تے کتاکن کتکی وغیرہ ۔
الف : لاحقہ ’’کی ‘‘ ۔
اسم
اسم کیفیت
اسم
اسم کیفیت
اسم
اسم کیفیت
اسم
اسم کیفیت
چھوہر
چُھہرکّی
ٻال
ٻلکی
کراڑ
کرڑکی
اوݙ
اُݙکی
جت
جتکی
ڄٹ
ڄٹکی
کتا
کتکی
موچی
مچُکی
ب: ’’لاحقہ‘ یائے معروف یعنی ’’ی‘‘
دوست
دوستی
امیر
امیری
فقیر
فقیری
دشمن
دشمنی
غریب
غریبی
چور
چوری
ٹھڳ
ٹھڳی
لوݨ
لوݨی
ج: ’’لاحقہ‘‘ پایا ’’یپا‘‘
ٻڈھا
ٻڈھیپا
رنڈر
رنڈیپا
ڈاہݙھا
ݙڈھیپا
وݙا
وݙیپا
د: لاحقہ ’’ائی ‘‘
نینگر
ننگرائی
بھلے مانس
بھلیمنسائی
سچا
سچائی
چوڑا
چوڑائی
لمبا
لمبائی
موٹا
مُٹائی
چھوٹا
چھُٹائی
وݙا
وݙائی
ر: لاحقہ ’’پ‘‘ یا ’’پݨ‘‘
ٻال
بلپ ‘ٻلپݨ
دَلا
دلپ‘ دلپݨ
ٻاہنا
ٻنپ ،ٻنپݨ
وݙا
وݙپ ‘وݙپݨ
صرف: ’’پ‘‘
لُندھا
لُندھپ
نینگر
ننگرپ
اندھا
اندھپ
موٹا
مُٹپ
2۔ صفات کنوں بنݨ آلے اسمائے کیفیت :الف : لاحقہ ’’ل‘‘
ٹھڈھا
ٹھاڈھل
ساوا
ساول
سوجھلا
سوجھل
رَت
رتول
ب: لاحقہ ’’یج‘‘
اندھا یا اندھپ
اندھیج
ننگ یا ننگا
ننگیج
ٻدھ
ٻدھیج
ج: ڑ بطور لاحقہ
جھکا
جھکاڑ
اُتے
اُتاڑ
اچا ،اُچ
اُچاڑ
ہیٹھ
ہٹھاڑ
اڳوں
اڳاڑ
یخی
یخاڑ
کُراڑا
کُراڑ
پچھوں
پچھاڑ
د: لاحقہ ’’یݨ‘‘
کالا
کلویݨ
پیلا
پلویݨ
رَتا
رتویݨ
بگا
بگویݨ
ر: لاحقہ ’’ند‘‘
رتا
رتاند
اڑ
اڑاند
بھیڑی
بھڑاند
واہ
وہاند
س: لاحقہ ’’یند‘‘
بگا
بگویند
چٹا
چٹویند
رتا
رتویند
پیلا
پلویند/پلویݨ
ش: لاحقہ ’’ک‘‘
چٹا
چٹک
پھوتی
پھُتک
لوسی
لُسک
لونڈا
لُنڈک
ص: لاحقہ ’’یر‘‘
ٹھڈھ
ٹھڈھیر
گُجی ‘گوج
گجیر
کریت
کریر
لو
لویر
3۔ مصادر کنوں بنݨ آلے اسمائے کیفیت:
اے اسمائے کیفیت مصادر دے مصدری مادیں دے بعد بعض لاحقے ڳنڈھ کرائیں بݨائے ویندن۔
الف : لاحقہ ’’ک‘‘بعض مصادر دے مصدری مادے ای بطور اسم کیفیت ورتیے ویندن
اجھکݨ
اجھک
ٻسکݨ
بَسک
لُسکݨ
لُسک
ہݙکݨ
ہݙک
بھݨکݨ
بھݨک
بُھݨکݨ
بھُݨک
پھُݨکݨ
پھُݨک
رُݨکݨ
رُݨک
ب: مصدر دی مصدری علامت’’ݨ‘‘ حذف کرݨ دے بعد لاحقہ ’’اری‘‘
پھڑکݨ
پھڑکاری
ہِݨکݨ
ہِݨکاری
پھتکݨ
پھتکاری
اُݙرݨ
اُݙاری
ج: لاحقہ ’’وند‘‘ یا’’اند‘‘
لڳݨ
لڳوند
ہووݨ
ہوند
بھڑݨ
بھڑاند
بھاوݨ
بھاند
د: لاحقہ ’’ت‘‘
سِکݨ
سِکت
اُٻتݨ
اُٻت
بھُرݨ
بھُرت
لکݨ
لُکت
س: لاحقہ ’’وݨی‘‘
پرچانوݨ
پرچانوݨی
پرتانوݨ
پرتانوݨی
ٻجھݨ
ٻجھاوݨی
سہوݨ
سہوݨی
ش: لاحقہ ’’اوا‘‘
ورتݨ
ورتاوا
مکلاوݨ
مکلاوا
ݙکھاوݨ
ݙکھاوا
لُݙاوݨ
لُݙاوا
ص: لاحقہ ’’ائی‘‘
لُکݨ
لُکائی
نِوݨ
نِوائی
د ھنگݨ
دھنگائی
ہسݨ
ہسائی
ض: لاحقہ ’’یپا‘‘
کھُٹݨ
کھُٹیپا
ہنڈھن
ہنڈھیپا
سہݨ
سہیپا
جلݨ
جلیپا
ع: بعض مصادر دے مصدری مادے جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’الف‘‘ آندے
چچلاوݨ
چچلا
اُدراوݨ
اُدرا
اٹھراوݨ
اٹھرا
آکڑݨ
آکڑا
ف: بعض مصادر مجہول دی مصدری علامت ’’جݨ‘‘ ہٹاوݨ دے بعدلاحقہ ’’وا‘‘ ڳنڈھݨ نال
منیجݨ
منیوا
ولیجݨ
ولیوا
پرنیجݨ
پرنیوا
مُکلیجݨ
مُکلیوا
ق: بعض مصادر ددے مصدری مادے جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’ڑ‘‘آندی ئِ۔
ساڑݨ
ساڑ
پاڑݨ
پاڑ
گھاڑݨ
گھاڑ
ݙاڑھݨ
ݙاڑھ
ک: بعض مصادر ددی مصدری علامت ݨ کِن پہلوں آوݨ آلے حرف دے تلوں ’’زیر‘‘لاوݨ نال ۔
کھَنݨ
کھِنݨ
پَٹݨ
پٹِݨ
سڑݨ
سِڑݨ
کھُرکݨ
کھُرکِݨ
ط: بعض مصادر دے مصدری مادے دے اگوں ’’الف‘‘ دا ودھارا کرݨ نال
کُرکݨ
کُرکا
کھرکݨ
کھِرکا
تِڑکݨ
تِڑکا
ٻرکݨ
ٻرکا
ظ: لاحقہ ’’اَر‘‘
سُرکݨ
سُرکار
بھُرکݨ
بھُرکار
لڑکݨ
لڑکار
گھُرکݨ
گھُرکار
گ: بعض مصادر دے مصدری مادے دے پہلے حرف دے بعد’’الف‘‘ دا ودھارا کرݨ نال
گجݨ
ڳاج
وڄݨ
واڄ
بھڄݨ
بھاڄ
لڄݨ
لاڄ
ل: بعض سہ حرفی مصادر دے مصدری مادے بطور اسم کیفیت ورتیے ویندن
رڄݨ
رڄ
وڄݨ
وڄ
کڄݨ
کڄ
لڄݨ
لڄ
م: لاحقہ ’’ارا‘‘
کنبݨ
کنبارا
وسارݨ
وسار
اُݙارݨ
اُݙار
اتارݨ
اتارا
ن: لاحقہ ’’اپ‘‘
مِلݨ
ملاپ
اڑݨ
اڑاپ
سہݨ
سہاپ
سن٘ڄانݨ
سُن٘ڄاپ
و: لاحقہ ’’اٹ‘‘
چنگھݨ
چنگھاٹ
ہونگݨ
ہنگاٹ
شوکݨ
شُکاٹ
کُرلاوݨ
کُرلاٹ
ی: لاحقے ’’اج ‘‘ تے ’’ݨی‘‘
سہݨ
سہاڄ
وہاجݨ
وِہاج
مندھݨ
مندھݨی
کنبݨ
کنبݨی
4۔ کجھ اسمیں تے صفتیں کنوں بے قاعدہ بنݨ آلے اسمائے کیفیت
بُکھا
بُکھ
رڄا
رَڄ
رُکھا
رُکھیماں
روسا
رُسیماں
سُکا
سوکڑا
بھرا
بھرپی
ݙنگا
ݙنگ یا ݙنگپ
سدھا
سدھ
ٹھڈا
ٹھݙ یا ٹھاڈل
چِٻا
چٻ
سڄݨ
سڄݨائی یا سڄݨپ
سیالا
سی
کالا
کالوݨ
کھٹا
کھٹاج
مٹھا
مٹھاج
کاݨا
کاݨ
5۔ کجھ مصادر کن بے قاعدہ بنݨ آئے اسمائے کیفیت
آپھرݨ
آپھر
آسݨ
آس
آلسݨ
آلس
آنورھݨ
آنورھ
اُتھڑݨ
اُتھیڑ
اٹھاوݨ
اُٹھا
اختاوݨ
اختل
اُدھرکݨ
اُدھرکا
ارداسݨ
ارداس
اُکݨ
اُک
اکیرݨ
اکیر
اُگھلاوݨ
اُگھلا
بکھاوݨ
باکھ
پوجݨ
پوجا
پوکݨ
پوک
تریہاوݨ
تریہہ