اسم مشتق
مشتق دا بیان
الف- تعریف: مختلف ماہرین لسانیات دے نزدیک ، اسم مشتق دی تعریف کجھ ایں ہے ۔
1۔ اے ترئے جملے ݙیکھو۔۱۔او اَڄ ویسی تے صباحیں آسی ۔۲۔ایندڑ وقت دی ڳالھ کر ۔۳۔آندا تاں ہر کُئی ݙہدے پر ویندا کُئی نیں ݙہدا ۔
اُتے ݙتے ڳئے پہلے جملے ئِ چ لوظ ویسی تے آسی بطور فعل ورتیے ڳن تے تریجھے جملے ئِ چ آندا تے ویندا بطور اسم آئین جݙوں جو تریجھے جملے ئِ چ لوظ ایندڑ وقت دی صفت دے طور تے ورتیاڳئے ۔
ٻس ایجھیں لوظ جہڑے جو کہیں فعل کن بݨیے ہوئے ہوون تے وت او جملے ئِ چ فعل اسم یا صفت داکم ݙیوݨ ، اسم مشتق اکھیندن۔ مشتق عربی لوظ ئِ تے جیندا معنی ئِ چیرن۔ْ اینہہ ڳالھوں مشتق اوہو لوظ ہوندے جہڑا جو فعل دی بݨیاد (مصدر) کوں چیر کرائیں نکلے یا بݨے ۔ سنسکرت ئِ چ مشتق کوں ’’کردنت‘‘ تے انگریزی ئِ چ پارٹسپل (Participal) سݙیا ویندے۔
(سندھی ویا کرݨ از شمس العلماء مرزا قلیچ بیگ 39,38؎ )(ترجمہ)
2۔ اسم مشتق او اسم ہے جہڑا جو مصدر کن بݨایا ون٘ڄے۔ (نخلستانِ قواعد از بشیر احمد ظامی بہاول پوری 53 ؎ )(ترجمہ)
3۔ او اسم جہڑا جو خود آپ تاں کہیں اسم کنوں بݨے پر اونہہ کنوں کُئی اسم یا فعل وغیرہ نہ بݨ سڳے اسم مشتق سݙیا ویندے۔
(سرائیکی قواعد تے زبان دانی از بشیر احمد بھائیہ 52 ؎ )
4۔ مشتق او اسم ہے جہڑا جو کہیں ݙوجھے لوظ کن تھوڑی جھئیں تبدیلی نال نکلیا یا بݨیا ہووے۔
(قواعد اُردو از ڈاکٹر مولوی عبد الحق 175 ؎ )(ترجمہ)
5۔ اسم ݙو قسمی ہوندن ۔ ہکڑے او اسم جہڑے جو کہیں وی لوظ کن نہ بݨائے ڳئے ہوون جیویں جو شیر ، گِدڑ ، لوہا، سونا ، پاݨی، زمین، اسمان، ملتان، کراچی، کوہ ہمالیہ وغیرہ وغیرہ کوں اسمائے جامد آکھیا ویندے۔ ݙوجھے او اسم جہڑے جو کہیں ݙوجھے لوظ کن بݨائے ڳئے ہوون جیویں جو لکھت ، پڑھت، لکھنڈر، پڑھندڑ، لکھیندڑ، پڑھیندڑ، لکھائی، پڑھائی، ٻلیار، کھݙکار ، وہاند، بھڑاند، ٻدھیج، کُٹ پھاٹ، مارکٹائی، مرئیل، ٻجھارت وغیرہ وغیرہ ایجھیں اسم کوں اسم مشتق آکھیا ویندے۔
(بنیادی اُردو قواعد از ڈاکٹر سہیل عباس بلوچ 38؎ )
ب۔ اسمائے مشتقہ:مختلف ماہرین لسانیات دے ڳݨوائے ہوئے اسمائے مشتقہ کجھ ایں ہن۔
i۔(۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم حاصل مصدر (۴)اسم حالیہ (نخلستان قواعد از بشیر احمد ظامی بہاول پوری 52؎ )
ii۔(۱)اسم فاعل (۲) اسم مفعول (۳)اسم حالیہ (۴)اسم استقبال (۵)ماضی معطوفی۔
(سندھی ویا کرݨ از شمس العلماء مرزا قلیچ بیگ39تا41؎ )
iii۔(۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم حالیہ (۴)اسم استقبال (۵)ماضی معطوفی۔
(وݙوسندھی ویا کرݨ از بھیرومل مہر چنداݙواݨی112تا125؎ )
iv۔(۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم کیفیت (۴)اسم آلہ (۵)اسم ظرف (۶)اسم تصغیر (۷)اسم مکبر(۸)اسم صفت (۹)اسم مرکب۔ (قواعد اردو از ڈاکٹر مولوی عبد الحق 175تا 197؎ )
v۔(۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم حاصل مصدر (۴)اسم حالیہ (۵)اسم معاوضہ ۔(بنیادی اُردو قواعد از ڈاکٹر سہیل عباس بلوچ 39؎ )
vi۔(۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم حاصل مصدر (۴)اسم حالیہ (۵) اسم معاوضہ۔
(اُردو کمپوزیشن از غلام جیلانی مخدوم 42؎ )
vii۔(۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم حاصل مصدر (۴)اسم حالیہ (۵)اسم آلہ ۔(نادرالقواعد مطبوعہ 1934ء از مولوی عبد اللہ 82؎ )
۵۔(۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم حاصل مصدر (۴)اسم کیفیت (۵)اسم استقبال (۶)اسم منسوب (۷)اسم مرکب (۸)اسم فعلی (۹)اسم آلہ (۱۰)اسم ظرف (۱۱)اسم صوت (۱۲)اسم صفت (۱۳)اسم حالیہ (۱۴)اسم تصغیر (۱۵)اسم تکبیر ۔
(سندھی ٻولی جو صرف ونحو از واحد بخش شیخ 47تا115؎ )
نوٹ:اُتے ݙتے ڳئے مختلف ماہرین لسانیات دے مؤقف دے مطابق اخذ کیتے ڳئے اسمائے مشتقہ درج ذیل۔
viii۔ (۱)اسم فاعل (۲)اسم مفعول (۳)اسم حاصل مصدر (۴)اسم کیفیت (۵)اسم حالیہ (۶)اسم استقبال(۷) اسم معاوضہ (۸)اسم آلہ (۹)اسم صفت (۱۰)اسم صوت (۱۱)اسم مصفر (۱۲)اسم مکبر وغیرہ وغیرہ ۔