استشراق

Eugène Delacroix, *The Women of Algiers,* 1834, the Louvre, Paris

استشراق (Orientalism) تے مستشرق (Orientalist) ݙوہیں اصطلاحواں ہن، ایہ اصطلاحواں لفظی لحاظ نال بہت پراݨے نی۔ انگریزی زبان و ادب وچ انہاں دا استعمال اپݨے مخصوص اصطلاحی معناں وچ اٹھارویں صدی دے آواخر وچ شروع تھیا۔ تحریک استشراق صدیاں مصروف عمل رہی لیکن ایں دا کوئی باضابطہ ناں نہ ہئی۔ اربری آہدا ہے کہ مستشرق دا لفظ پہلی وار 1630ء وچ مشرقی یا یونانی کلیسا دے ہک پادری کیتے استعمال تھیا۔ انگلستان وچ 1779ء دے لڳ بھڳ تے فرانس وچ 1799ء دے قریب مستشرق خی اصطلاح رائج تھئی تے ول جلد ہی ایں نے رواج پاتا۔ سب توں پہلے 1838ء وچ فرانس توں شائع تھیوݨ والی لغت وچ استشراق دی اصطلاح درج ہے۔

تعریف

ایں دی مختلف ادوار وچ مختلف لوگاں نے الڳ الڳ تعریف بیان کیتی ہے، ایندے وچوں کجھ اہم ایہ ہن۔

غیر مشرقی لوگاں دا مشرقی زباناں، تہذیب، فلسفے، ادب تے مذہب دے مطالعے وچ مشغول تھیوݨ دا ناں استشراق ہے۔

ہک جامع تعریف ایہ کیتی ڳئی ہے:

مغربی اہل کتاب، مسیحی مغرب دی اسلام تے مشرق اتے نسلی تے ثقافتی برتری دے زعم دی بنیاد تے مسلماناں تے اہل مغرب دا تسلط قائم کرݨ کیتے مسلماناں کوں اسلام دے بارے وچ گمراہی تے شک وچ مبتلا کرݨ تے اسلام کوں مسخ شدہ صورت وچ پیش کرݨ دی غرض نال مسلماناں دے عقیدے، شریعت۔ ثقافت، تاریخ، نظام تے وسائل وبامکانات دا جیہڑا مطالعہ غیر جانبدارنہ تحقیق دے دعوے دے نال کریندن، اینکوں استشراق آکھا ویندے۔^[١]

لیکن ایں تعریف وچ ایہ خامی ہے کہ ایندے وچ سارا زور مستشرقیں کوں اسلام و مسلماناں تے کم کرݨ والیاں کوں آکھا ڳیا ہے جو ٹھیک نی کیونکہ ہر اوہ غیر مشرقی شخص جیہڑا مشرقی علوم، ادیان تے تہذیباں تے کم کریندے اوہ وی معروف معناں وچ مستشرق ہے۔ جبکہ ہک ہور عرب ڈاکٹر محمد ابراہیم الفیومی رودی، "بارت" دے حوالے نال لکھدن کہ مستشرقین دی اصطلاح وچ لفظ مشرق دا جغرافیائی مفہوم مراد نی بلکہ انہاں دے ہاں ایں اصطلاح استشراق و مستشرق وچ زمین دے اوہ خطے ہن جتھاں اسلام کوں فروغ حاصل تھیا۔ گویا لفظ مشرق توں مراد اسلامی ممالک ہن تے دنیائے اسلام کوں اوہ مشرق دے لفظ توں تعبیر کریندن۔ مشرق دے ایں مفہوم دے تحت مستشرقین دی عملی جدوجہد جنہاں خفیہ مقاصد دی غمازی کریندی ہے تے جنہاں دا اظہار کݙہیں کݙہیں بعض مستشرقین دی طرفوں تھیندا رہندے، انہاں کوں تے مستشرقین دے بے شمار علمی کارنامیاں تے انہاں دے مختلف طبقات کوں پیش نظر رکھدے ہوئے مستشرقین (مستشرق) ، ایویں تعریف کیتی ونڄ سڳدی ہے:

اہل مغرب بالعموم تے یہود و نصارٰی بالخصوص، جیہڑے مشرق اقوام خصوصا" ملت اسلامیہ دے مذاہب، زباناں، تہذیباں، تاریخ، ادب، انسانی قدراں، ملی خصوصیات، وسائل حیات تے امکانات دا مطالعہ معروضی تحقیق دے لبادے وچ اس غرض نال کریندن کہ انہاں اقوام کوں اپݨا ذہنی غلام بݨا کے انہاں تے اپݨا مذہب تے تہذیب مسلط کر سڳن تے انہاں تے سیاسی غلبہ حاصل کر کے انہاں دے وسائل دا استحصال کر سڳن۔ انہاں کوں مستشرقین آکھا ویندے اور جیں تحریک نال اوہ منسلک ہن اوہ تحریک استشراق سݙیندی ہے۔

تاریخ استشراق

استشراق اگر صرف اسلام دے خلاف سرگرمیاں دی علامت منا ونڄے تاں ایں قسم دی سرگرمیاں پہلی صدی ہجری وچ ہی شروع تھی ڳئے ہن ۔ تحریک استشراق دی اصطلاح رائج تھیوݨ توں کتنا عرصہ پہلے موجود ہئی؟ کچھ اہل علم آہدے ہن کہ

تحریک استشراق دا آغاز 1312 وچ تھیا، جݙݨ فینا وچ کلیسا دی کانفرنس منعقد تھئی تے اوندے وچ ایہ فیصلہ کیتا ڳیا کہ یورپ دی مختلف جامعات وچ عربی زبان دی تدریس کیتے باقاعدہ شعبے (Chairs)قائم کیتے ونڄن۔

بعض محقق آہدے ہن:

ایں دی ابتدا تیرہویں صدی عیسوی وچ جݙݨ قشتالہ دے بادشاہ الفونس دہم نے 1269 وچ مریسیلیاں وچ اعلیٰ تعلیقات دا ادارہ قائم کیتا، اوں ادارے نے ابوبکر الرقوطی دی سربراہی وچ اعلیٰ تعلیم یافتہ مسلمان، مسیحی تے یہودی عالم مقرر کیتے جنہاں نے قرآن، تلمود تے انجیل دے ہسپانوی زبان وچ ترجمے کیتے۔

کجھ علما ایں دے آغاز کوں ٻارہویں صدی عیسوی نال جڑیندن۔

جݙݨ 1143 وچ ہک شخص نے پطرس دے ایماء تے پہلی مرتبہ قرآن دا لاطینی زبان وچ ترجمہ کیتا ۔ ہوں صدی وچ ہک پادری فیز ایل نے پہلی عربی لاطینی لغت تیار کیتی۔

بعض دے نزدیک ایں دا آغاز:

ݙاہویں صدی عیسوی وچ تھیا جݙݨ فرانس دا ہک راہب جریردی اورلیاک حصول علم دی خاطر اندلس ڳیا۔ اشبیلیہ تے قرطبہ

دی جامعات وچ علم جاصل کیتا تے یورپ بھر وچ عربی زبان و ادب دا سب توں وݙا عالم شمار تھیا بعد وچ 999 توں گھن کے 1003 تک سلفستر ثانی دے لقب نال پاپاۓ روم دے منصب تے فائز ریہا۔ جب کہ ہیں طرح ناویں تے اٹھویں صدی دے وی مثالاں موجود ہن۔

حاصل کلام

تحریک استشراق دا آغاز عملا" اٹھویں صدی عیسوی توں تھی چکا ہئی۔ اگرچہ ایں تحریک کوں ایہ ناں کئی صدیاں بعد ملا۔

مستشرقاں دے اقسام

مستشرقین دا رویہ ہر زمانے وچ یکساں نی ریہا۔ ایں واسطے انہاں دے ہاں علم، تجربہ، انداز استدلال، مذہبی حیثیت تے وابستگی دے مختلف نمونے نظو آندن اور ہیں لحاظ نال انہاں دے فکر و فن تے تحقیق و تالیف دا معیار وی جدا اے۔ ایندے وچ کوئی شک نی کہ مستشرقین نے کئی مفید کم وی کیتن ، جیندے تے انہاں دی تعریف کیتی ونڄݨی چاہیدی اے۔ ݙوجھی طرف مستشرقین وچ اوہ لوگ وی شامل ہن جیہڑے بنی نوع انسان کیتے فکری بے اعتدالی، نظریاتی بے راہروی تے تہذیباں دی تباہی دا باعث بݨن ۔ ایہ لوگ قابل مذمت ہن۔ مستشرقین دے کم دی نوعیت و حیثیت ڄاݨݨ کیتے انہاں کوں کئی اقسام تے طبقات وچ تقسیم کیتا ویندے ۔

معتدل مزاج مستشرقین

ایہ مستشرقین دا اوہ گروہ ہے جیہڑے مسلمان نہ بالکل نہ ہن، ایں واسطے انہاں دا آبائی ادیان دے زیر اثر ہووݨا فطری ڳال ہئی ایں واسطے انہاں توں ایہ توقع نی کریج سڳدی کہ اوہ اسلام کوں بالکل ہوں نظر نال ݙیکھن جیندے نال مسلمان ݙیکھدن۔ ایں طبقے دی تحریراں وچ بے شمار غلطیاں تاں ہن لیکن نال ہی نال ایہ اسلام، محمدصل اللہ علیہ والہٖ و سلّم تے اسلامی تعلیمات کوں زبردست خراج تحسین وی پیش کریندن۔ انہاں وچ چند مستشرقین ایہ ہن:

متعصب مستشرقین

ایں طبقے وچ انہاں مستشرقین کوں رکھا ویندے جنہاں دا مقصد بے لاگ تے غیر جانبدارنہ علمی تحقیق دے لبادے وچ اسلام دے متعلق غلط فہمیاں پیدا کرݨ اے ۔ ایں طبقے وچ مزید تقسیم کریج سڳدی اے کیونکہ وقت دے نال نال انہاں دے انداز وچ تبدیلی آندی پئی ہے۔ انہاں وچ چند مشہور افراد ایہ ہن۔

پیشہ ور مستشرقین

اوہ مستشرقین جنہاں کوں جامعات، تحقیقی اداریاں، مجلات، اخبارات، ٹیلی ویژن وغیرہ وچ "ایں کم" کیتے بھرتی کیتا ویندے۔ انہاں دا کم اکثر سیاسی و مذہبی تعصب تے مبنی ہوندے۔ ایں دی مثال برطانوی ہند وچ انگریز عہدہ داراں دا کم ہے ہیں طرح اکیہویں صدی وچ اسلاموفوبیا پیدا کرݨ وچ وی ایسے لوگ شامل ہن۔

ملحد مستشرقین

قرون وسطی وچ جݙݨ یورپ وچ مذہب تے سائنس دے درمیان جنگ جاری ہئی، تݙاں جیہڑے لوگ ملحد تھئے۔ انھاں نے مذہب دے خلاف لکھݨ کیتے اسلام کوں بطور رمز استعمال کیتا، کیوں کہ پوپ دی طرفوں مسیحیت تے زبان درازی کرݨ تے کڑی سزاواں ݙتے ویندے ہن ۔ ایں دی ہک بہت وݙی مثال والٹیئر ہے۔ جیں نے محمد صل اللہ علیہ والہٖ وسلم تے معاذاللہ ہک ڈراما (Le Famatisme on Mohammaticv Prophete) لکھا، جیں دا انتساب پوپ دے ناں کیتا، ایں طرح اوں نے پوپ کوں وی خوش رکھا تے مذہب تے وی حملہ کیتا۔

عربی زبان توں نا بلد مستشرقین

کجھ ایسے مستشرقین وی گزرن جیہڑے عربی زبان توں واقف نہ ہن لیکن ول وی انہاں نے اسلام دے بارے وچ لکھا۔ انہاں لوگاں نے اپݨے توں پہلے مستشرقین دے کم کوں ہی استعمال کیتا تے اوہے غلطیاں دوہرائے۔ انہاں وچ ایڈورڈ گبن دا ناں سب توں نمایاں ہے، جیں نے اپݨی کتاب تاریخ زوال رومہ دے پنجاہویں باب وچ اسلام و پیغمبر اسلام دے بارے معاذاللہ بہت ہی نا مناسب زبان استعمال کیتی۔

انتہائی دقت نظر نال اسلام دا مطالعہ کرݨ والے مستشرقین

ٻہوں تھوڑے مستشرقین گزرن جنہاں نے اسلام دا گہرا مطالعہ کیتا تے ایں دی بنیاد تے اپݨی تحقیقات پیش کیتے، مگر انہاں وچ ایسے لوگ وی شامل ہن جیہڑے " پیشہ ور مستشرقین" وچ آندن ۔ اینجھے مستشرقین اے لوگ شامل ہن:

حوالے

↑ ڈاکٹر احمد عبد الحمید غراب، رؤیۃالاسلامیہ للاستشراق

[1] ڈاکٹر احمد عبد الحمید غراب، رؤیۃالاسلامیہ للاستشراق

[١]