ورتݨ آلا:Malanasqm

"چلھ دی خیرتےکل دی خیر" لکھت :سیف اللہ بے قرار مملکت پاکستان کئ قوماں ،ٻولیاں ،واپرَس تے ونک و ونک دے تݨانویں دا بےامیک سوہݨاں وفاق اے جتھاں پنجاپیاں،سندھیاں ،بلوچاں ،پشتوناں ،بلتی تے کشمیریاں دی شناخت داقومی بَدھ موجود اے لیکن سندھ ،پنجاپ ،بلوچستان تے پختون خواہ سمیت چواں صوبیاں چہ آباد ٻہوں وݙی سرائیکی آبادی اپݨے قومی ٻَدھ تے آپݨی قومی شناس سرائیکستان توں وانجی ہوئی اے ڄئیں ڳالوں پورے سرائیکی سماج کوں آپݨے وسیب تے آپݨی بھوئیں تے وی نسلی ،لسانی ،ثقافتی ،طبقاتی تے معاشی وانج دا سامݨاں اے_ مرکز پرست شاغلیاں پارٹیاں وسیب دی مراعات یافتہ اشرافیہ نال رَل کے سرائیکی عوام کوں آپݨے بنیادی حقوق دی جدوجہد تُوں دور رکھݨ کیتے مسلسل دھوکہ ݙیندیاں آن٘دن اِیہا وجہ اے جو اَڄ سرائیکیاں دے وسیبی وسائل انہاندے آپݨے وَس اِچوں نکل ڳئن _ 23ضلعیاں دے سرائیکی سماج تےمبنی سرائیکستان دے قیام کوں یقینی بݨاوݨ تے اشرافیہ دی لمبی چوڑی بالادستی کوں مُکاوݨ کیتے شعوری ،فکری تے سماجی سیاسی تنظیم سرائیکستان قومی موومنٹ شعوری عوامی رابطہ مہم دے اَہر نال کَم کریندی پئ اے درج ذیل فکری نُقاط نال اتفاق کریندئیں ہوئیں ملکی استحکام تے خطہ سرائیکستان دے بےوَس انساناں دی خوشحالی تے معاشی بقا کیتے ہَر پَگ بَدھ سرائیکی تے دھرتی زادیاں ماواں بھیݨاں آپݨے حصے دا کردار ادا کرن_ 1_وفاق پاکستان دے زیرِ انتظام صوبہ سرائیکستان داقیام 2_خطہ سرائیکستان اچ ناجائز الاٹمنٹ دا خاتمہ 3_کالاباغ ڈیم دی تعمیر تے ناجائز آبادکاریاں دی روک تھام 4_صوبے دے قیام اچ ڈیرہ اسماعیل تے ٹانک دی شمولیت کوں یقینی بݨاوݨ 5_ پورے وسیب اچ سرائیکی مادری زبان اچ تعلیم کوں لازمی کراوݨ 6_تخت لاہور تے پشور دا سرائیکی سماج دے خلاف نسلی ،لسانی ،ثقافتی تے معاشی وانج دا خاتمہ 7_آرمی اچ سرائیکیاں دی بطور شناخت بھرتی 8_ افغان مہاجرین دی وطن واپسی کوں یقینی بݨاوݨ کیتے جدوجہد 9_ بیرونی مداخلت دا خاتمہ 10_ فرقہ واریت تُوں پاک معاشرے دا قیام ______

کے پی کے اچ فاٹا دی غیر فطری شمولیت تےتحفظات

لکھت:سیف اللہ بے قرار _ افغانستان دے ٻَنے نال لڳدا پہاڑی علاقہ فاٹا جیکوں عام طور تے علاقہ غیر وی آکھا ویندے یا قبائلی علاقہ جات دے ناں نال سُنڄاتا ویندے جیکوں ماضی قریب دے فرنگی ݙور اچ افغانستان دے پشتون اڳواݨاں برطانوی سرکار دے اڳواݨاں ہتھو کُجھ ٹَکیان وٹاندرے اچ ویچا ہا تےایں علاقہ جات کوں تخت کابل تُوں نکھیڑ کراہیں مستقل طورتے دہلی سرکار دے کنٹرول اچ ݙے ݙِتا ڳیا ہندتے قابض فرنگی سامراج نے ملتان تے لاہور دے سندھ پار علاقیاں تےمشتمل شمال مغربی سرحدی صوبہ بݨاں کے اُوں تے تعزیرات ہند دامکمل نظام عدل لاڳو کرݙتا ایویں او علاقے جہرے جو افغانستان دے حکمراناں تُوں ہَتھیکے کیتے ڳئے ہَن،اُنہاں کوں ایف سی آر دے ذریعے "جرگہ" کوں متبادل نظام عدل نال تحفظ ݙتا ڳیا تے اُنہاں علاقیاں کوں براہِ راست مرکز دی نگرانی نال جوڑا ڳیا کیوں جو جرگے دا نظام افغانستان اچ رہوݨ آلے سارے پشتون قبائل دی پشتون وَلی اے یعنی "نسل پرستی" دا پسندیدہ نظام عدل اے جاری ہے

مکلوادھ قسط1

لکھت : سیف اللہ بیقرار سرائیکی وسب دی ابھی پچادھی وادھی مکل وادھ جیندے لموں سنگھڑ ، اُبھوؤں کوہ رتا ( کوہ خیسور ) ، پچادھوں جنو بی وزیرستان ( کوہ سلیمان ) تے پوادھوں دریا سند ھ لگدے۔اینداوایا 150 میل لمباتے گھٹ ودھ 80 میل پولا ہے ۔ایں وادی اپنی زندگی دے کئی اُچ جِھک ݙٹھن ۔ خوشحالی وی ݙِٹھی اے، ویرانی وی ݙِٹھی اے ، سڳوسانوی وی رہی اے نِڳو سانوی وی رہی اے ۔ ݙُکھ تے سُکھ وی بھُگتائن ۔ دھاڑےبازاں دیاں ماراں وی جھَلین تے قبضہ گیراں دی رَڑ کا رُڑ کی وی تھیندی رہی اے ۔ایند یاں ڈکھاں گوں من دی کوٹھی اِچ پا کے سرائیکی دھرتی دی عظیم ہَستی سئیں خواجہ غلام فریدآپݨے کلام اِچ فرمیندن ۔ مکل وادھ سوادھ دو روروواٹ نہاراں یعنی مکل وادھ د سوادھ دومونھ کر کے روروتکیندا پیاں ۔ماہرین فریدیات نے ایکوں کِتھائیں مکلوادھ لکھیئے کتھائیں مکلی واہ ،کہیں ا یکوں دامان دا پُراݨا تے اصلی ناں لکھیے ،(اساں وَݙکیاں توں مکل وات سُݨدے ہاسے)انہاں دی سوچ اپنی جاہ تے پر میں ایں ڳال کوں ایں سمجھینداں جو خواجہ سئیں ہِک وڈی سوچ تے فکر دے ما لک ہن ۔ انہاں مکل وادھ دا ذکر کہیں واہ راہ دی بنیاد تے نہیں کیتا بلکہ انہاں اپݨےوسیب دا ابھا پچادھی ٻنا ڈّسے تے روندے ایں ڳاہلوں بیٹھے ہن جو ایں وادی لَنگھے دور دے بہوں ݙِکھ ݙِٹھن تے ایندے وسندَڑ اُبھوں پچادھوں آنوݨ آلے مریلیاں دے راہ تے پہلے آندن ،کیوں جو در گومل ایندے اُبھے بچادھی ٻَنے تے ھِ جہڑھاوی حملہ آور ایں درے توں لنگھداہااُوندا پہلا پَیر مکل وادھ دی وسوں وچ ہوندا ہا تے وَل او اُتھوں دے وسندڑاں دی جیڑھی اَٹ کر یندا ہا اُوندا اَنت کائناں ہوندا ہَئی انہاں حملہ آوراں دے ظلم ظللھ کوں یاد کرتے وی روند ے پے ہَن تے اوکوں اُوں ویلہے دے حالات وی ڄَپِیندے پئے ہَن جو مکل وادھ دے وسندڑاں دے ݙُکھ اڄاں وی پاندھو ہِن

تےاوں ویلے جݙاں سئیں خواجہ غلام فرید24 جولائی 1901 کوں اتھوں بُرقہ وَٹیندے پئے ہَن اُوں ہی سال 9 نومبر1901 اِچ سوہݨی تے من موہݨی وادی مکل وات کوں آپݨے صدیاں پُراݨے سماج دےپَکے ڳانڈھے کوتروڑکے ہِک ایجھیں سماج دے جبر ہیٹھ ݙِتا ویندا پیا ہا جیندے نال سوائے غَیم دے ٻَئ ناں کوئی رِیت ملدی ہائی تے ناں کوئی پَریت،  تاں ایں کیتے خواجہ سئیں دا روݨ بجا ہئی جو120 سال لنگھݨ دے بعدوی ہُݨ تائیں قبضے توں جان نی چُھٹ سڳی اوں

ویلےدے حالات کوں ݙیکھ کرائیں تاں ہِک خواجہ غلام فرید سئیں ہوراں روندے پئے ہَن تے ہُݨ تاں مکل واده (دیرہ اسماعیل خان ) توں گھن کرائیں رحیم یارخان تے بہاولپور تائیں پوری قوم روندی پئی ہے تے ایں جبر دا ڳاٹا مروڑَݨ کیتے کوُک رلیندی پَئ اے _____

مکل وادھ دے دریاقسط2

مکل وادھ دے دریا سیف اللہ بیقرار قسط نمبر 2 آریاں دی سب توں قدیم تے مقدس کتاب رگ وید اچ دریاۓ سندھ دی تعریف کریندیں ہوئیں شاعر وید دی ݙَہویں مَنڈ یلا دی پنجترویں نظم اِچ در یاۓ سندھ اِچ زلݨ آلے دریاواں دا ذکر وڈی تعریف نال کر یندے ۔ انہاں وچ او دریا وی شامل ہِن جہرے روہ توں نکلݨ دے بعد میدانی علاقے کوں سیراب کریند یں ہوئیں دریائے سندھ اِچ رل ویندن ،انہاں دریاواں دے وَہیند آلے راہ تے قدیم زمانے دے بِھڑ تھئےہوۓ ڈھیرے تے ٹھہرڑ یاں دے ٹِٻ نشابر پئن - تاریخ آڈھیاں ( آثار قدیمہ والے ) ہِک ڈوٹھڑیاں دی کھٹائی کر کے انت اے کَڈھے جو اج توں ست ہزار ورہیوں پہلے اتھاں انسانی تہذیب و تمدن عروج تے ہائی اتے اتھوں دے وسندڑ وَہی رَہی دے وی ماہرہَن ، تے طرز تعمیر وچ وی انہاں کوں کمال دا درجہ حاصل ہائی ایں ویلے تائیں انہاں ٹھہڑ یاں وچوں رحمان ٹھیڑی دی کھٹائی کر کے اے معلوم کیتا گئے جوموہِن جوداڑو تے ہڑ پہ ایں توں بعد آباد کیتے گئن ۔ جبکہ ماروٹھیڑی دی کھاٹی کرن نال معلوم تھئے جواے رحمان ٹھہڑی توں وی ڈو ہزار سال پہلے دی ھِ اتے ایویں کئی ٹھہڑیاں سنگھڑ توں کوہ رَتا تائیں موجود ہن جنہاندی کھاٹی کرݨ نال کئی راز ٻاہر آسن جہرے بُن تائیں انہاں ٹِٻاں وچ لُکے لاتِھن ، پر بدقسمتی اے جو حکومت وقت شعبہ ثقافت کیتے تہذیب و ثقافت دے نال وَیر رکھن آلیاں کوں وزارتاں دے قلم دان حوالے کر ڈیندی اے میݙااے خیال درست ہوسی جو مکل وادھ ( ضلع دیر و اسماعیل خان ) اچ موجود قدیم آثاراں دی جے کر بین الاقوامی ماہریناں دی نگرانی وچ کھاٹی کیتی ونجے تاں اے علاقہ سیاحت دا سب توں وݙا مرکز تھی سَڳدےـ کوہ سلیمان توں آنوݨ آلے دریا جنہاں کوں سرائیکی زبان وچ نَئں تے ووݨ آ کھاویندے انہاں وچوں درہ گومل ، درہ شیخ خدر ، دره شیخ حیدر ، دره ولیری ، دره گجستان ، دره نارنجی ، درہ کوڑہ ، درہ وہوا تے درہ سنگھڑ، ڈھیر سنجاپوہِن ، انہاں دراں وچوں نکلݨ آلے دریا مکل وادھ موجودہ دامان کوں سیراب کر کے دریاۓ سند ھ اچ رل ویندن ۔ زمینی حقائق تے جے نِرت کیتی ونجے تاں معلوم تھیندے جواے دریا مُنڈھ قدیم توں وَہندے پَئن ۔ انہاندے راہ رَند تے انسانی آبادی دیاں بِھڑتھیاں ہوئیاں ٹھیڑ یاں ڈیکھݨ نال اے وی ڳال نشابر تھیندی اے جوانہاں دا پاݨی پُراݨے ویلے بےاَمیک ہوسی تے اتھوں دے وسندڑ وی خوشحال ہوسِن ۔وَہی رَہی دا ودھارا پورے سرائیکی وسیب اِتھاؤں ہی نشابر تھیندے، رحمان ٹھیڑی تے مارو ٹھیڑی دی کھاٹی کر تے تریخ آڈھیں اے ݙَسے جواتھوں دے لوک زراعت و چ پوری مہارت رکھدے ہن ۔ایں ویلے انہاں ٹھیڑ یاں دے نیڑے اتنا پاݨی نی وَہندا جتنے اِتھاں ایں ویلے پُراݨیاں وَستیاں واڑیاں دے نشان ملدن ، تاہوں معلوم تھیندے جواوں ویلے اتھاں نَئں دا پاݨی ہے امیک و ہندا ہوسی نہ تاں چٹیل میدان ڈگراں تے جتھاں ایں ویلے پیوݨ دا پاݨی وی نہیں ملدا۔اَتاں اوں ویلے اِتھوں دے وَسَندڑ کیویں پاݨی دے بغیر گذارہ کریندے ہوسِن۔ جبکہ مذکورہ دَراں چوں کالا پاݨی ہُݨ تائیں وَہندا پَئے اِنہاں ووݨاں داذ کر آئندہ قسطاں و چ تفصیل نال کیتا ویسی تے ہرٹھیڑی دامحل وقوع وی نشابر تھیسی_ ______

مکل وادھ دے (درے ) قسط نمبر 3

سیف اللہ بیقرار وادی مکل وادھ اِچ تاند پاݨی جیکوں سرائیکی زبان وچ کالا پانی تے اردولکھت اچ آب سیاہ سُنڄاپو ھِ ۔اے پاݨی ایں علاقے دی خوشحالی دا ٻہوں وݙا سنجوک ہائی ایں پانی دے پوروں اتھوں دے اینٹھے (باغات ) زمانہ وچ ڈِھک مشہور ہَن ۔ روہ دے دَراں چوں جتھوں کالا پانی نِکدے انہاں کوں زام سݙا ویندے، زام پاݨی دے مستقل بہاؤ کوں آہدن ایں علاقے دے مشہور زام گومل ، ٹاک زام، شیخ حیدر زام ، درابھݨ زام ،چوڈہواں زام تےچِتر وٹہ ( وہوا) ہن ۔ انہاں ساریاں چوں گومل زام دے پانی دی مستقل وہِیند 150 کیوسک ھِ تے ٹاک زام 40 کیوسک ، شیخ حیدرزام 10 کیوسک ،درابھن زام 25 کیوسک ، چوݙہواں زام 35 کیوسک اتے وہوازام 40 کیوسک ۔انہاں ساریاں کوں ملاون نال 300 کیوسک بند ے ماہرین دے مطابق ہِک کیوسک ہزار کنال داسیٻا کریندے یعنی اے پانی ایں ویلے وی 3 لکھ کنال کوں آسانی نال سیراب کر سکدے ۔ جبکہ وَسو بے دے موسم اچ صرف گومل زام دے پانی دی و ہیند ودھ گھٹ ہِک لکھ چیونجھا ( 156000) ہزار کیوسک ریکارڈ کیتی گئی ہے۔ ایویں باقی نَئیں(رودکوہی) داوی وَسوبے دی رُت کوں بےاَمِیک پاݨی وَہندارہندے ۔ کݙاھاں تاں ایݙے لوہڑ نکل پوندن جوکئی وَستیاں واڑیاں کوں ٻُݙا ݙیندن ۔انہاں توں علاوہ درہ گجستان ،دره رمک ، دره نارنجی تے درہ کوڑاجنھان دا تاند پاݨی ایں ویلے درے دے ٻاہروں ہی سُک ویندے پر ہاڑ ساون کوں موسمی پاݨی میدانی تَݨانوے چہ تباہی مَچا ݙیندے ۔ صرف نارنجی دے پانی دی وہیند ٻیاں توں گھٹ ھِ۔ مشینی دورتوں پہلے لوک آپݨے باݨاں کَن کم گِھندے ہن کہیں مشینری دی تات نہ ہوندی ہائی تاں اوں ویلے وِنگاراں نال ہک ٻَئے دی بَھل بھوائی نال بھوئں آباد کرݨ دی آپݨی مثال آپ ہَن ایں ڳاہلوں لوک رُت کوں بےامیک داݨاں دِھپا کٹھا کر گِھندے ہن تے انہاندا گذراوقات کہیں دی متھاجی کرن توں بچا رہندا ہا۔میڈے آکھݨ دا مُدآ اے ھِ جو اڳلے وہلے انہاں دَراں چوں نکلݨ آلا پانی ایں سارے علاقے دی لوڑ وی پوری کریندا ہوسی تے وَل دریاسندھ دی وہیند اچ ڈِھک و دھارا پیندا ہوسی جیندی وجہ توں کافی ٻیٹاں وچ بوݙ آندا ہوسی تے دریا دے نال آسوں پاسوں دے وسݨ گیر آپݨے پیٹ کوں پالݨ کیتے وہی رہی تے ٻاݨ وی مریندے ہوسن میشینی دور دے آوݨ تائیں دریادے ٻیٹ اچ ایویں غُذراݨ تھیندی رہی ہے ۔اتھوں دے زمینی شاند اے نشابر کریندن جواے علاقہ داݨے دِھپے تے رڑھ رنگڑی کیتے بہوں ڈھیر سُنڄاپو ہائی اتھاں لوڑ دی تھوڑ اصلوں کوئےنا ہوندی ہائی۔ایں گالوں اے سارا تَݨانواں ٻاہردے بُکھے لوکاں دیاں اکھیں چُمبھیندا رہندا ہائی اتےانہاں کوں اتھوں دی خوشحالی تے وسوں مُول نہ بھاندی ہائی ۔ جݙاں وی انہاں کوں سَندھا ملدا ہا آ پوندے ہَن تے انہاں کوں لتڑیندے دَپھیندے تے سارا مَݙی موڑا لُٹ کے گِھن ویندے ہَن، اتے وَت اے جے تائیں کُجھ سَہۡکرے تھیندے ہَن تاں کوئی نہ کوئی پچادوں ٻیا بُکھڑ آپوندا ہائی تے او وَت داپھ لتاڑ کراہیں لُٹ ویندا ہا.... _________

مکل وادھ دے( آدم وݨس )قسط نمبر 4

لکھت سیف اللہ بیقرار مسلماناں دا اے عقیدہ ھِ جودنیاں تے موجودہ انسان داتعلق آدم ثانی حضرت نوح علیہ السلام دی نسل نال ھِ تاریخ فرشتہ دی پہلی جلد اچ محمد قاسم فرشتہ لکھدے جو ہندوستان اچ طوفان نوح دے بعد انسانی وسوں حضرت نوح علیہ السلام دے پتر حام نے کیتی ھِ ہند تے سندھ حام دے پتر ہن ملتان تے تہت ( ٹھٹھہ ) سندھ دے پتراں دے ناں تے وساۓ گئے شہر ہِن۔ ہند دے پتر پورپ دے 42 پتر ہَن ۔ ہندوستان دی با قاعدہ پہلی حکومت حضرت نوح سائیں دے پڑ پوترے پورب دی اولا دے خاندان و چوں کش نامی بندے نے قائم کیتی۔ اے کش حکمران اومشہور سری کرشن نہیں، اے ٻیا ھِ۔ جئیں ویلے ہنداچ کش حکمران ہا اُوں ویلے فارس دابادشاہ راجہ طہمورث ہا۔ کش نے 400 ورہیوں ہنداچ حکمرانی کیتی تے اوں آپݨی رعایا نال چنڳاں سلوک رکھاتے آپݨے دور اچ 2000 شہر آباد کیتے اوندی حکومت زیادہ تر مالا واڑ ، راجستھان کے موجودہ خطہ سرائیکستان اِچ رہی ۔ تریخ آڈھیں دے مطابق کش حکمران داز مانہ آج توں ست ہزار سال پہلے دا ھِ۔خیال اے ھِ جو مکل وادھ اِچ وی ہوسکدے جو کچھ شہر اوں وی آباد کیتے ہوون۔انہاں ٹھہڑیاں وچوں جنہاں دی کھاٹی آثار قدیمہ والیاں کیتی ہے۔ انہاں وچوں رحمان ٹھہری دی مکمل تے ماروٹھڑی دی کجھ کھاٹی تھئی ھِ تے رحمان ٹھہڑی دے بارے انہاں آکھے جو آج توں پنچ ہزار سال پہلے دا آبادشہر ھِ تے اوں ویلے اتھوں دی تہذیب و ثقافت آپنݨےجوبن تے ہائی تے ول جئیں ویلے ماروٹھہڑی دی کھاٹی تھئی تاں معلوم تھے جو ٹھہڑی مارو، جنڈی بابڑ تے کوڑی ہوت دیاں ٹھہڑیاں ۔اڄ توں ست ہزار سال پہلے آپݨے عروج تے آباد ہن یعنی کِش دی حکومت ویلے اے دھرتی اپنی تہذیب و ثقافت دا اُچیرہ نمونہ ہائی تے اے زمانہ تاتیاں دے مطابق دراوڑنسل دے عروج دا دور ہے جبکہ تریخ آ ڈھی اے وی لکھدن جو ایں دھرتی تے دراوڑ قوم توں پہلے اِتھاں مَنڈ ا قبائل آباد رہن ۔ تریخ آ ڈھی لکھدن جو اج توں ہزاراں ور ہیوں پہلے سرائیکی دھرتی تے مَنڈا قبائل دی بولی الائی و یندی ہائی تے معلوم تریخ وی ایں ڳال دی تائید کریندی ھِ جو وادی سندھ اچ جہریاں ٻولیاں اَلایاں ویندِن

او منڈا قبائل دیاں مُنڈھلیاں ٻولیاں ہن سہہ ماہی ۔’’سدھ سار‘ اچ علامہ اعظم سعیدی سائیں لکھدن جومنڈ ا قبائل پرانی آسٹریلیائی نسل نال گنڈ ھیے ہوۓ ہن ہک ویلے منڈا قبائل نیوزی لینڈ کنوں گھن

کرائیں وادی سندھ دے چھیکڑی بنے تائیں وتھرے ہوۓ ہن ۔اوں ویلے وادی سندھ اچ منڈ ا قبائل دیاں اے ذاتاں ،کول بھیل منڈا،سانورا، ہو ،کورواتے چانگ بہوں وڈیاں تے مشہور ذا تاں ہن زباناں دے محقق معین الحق فرید کوئی دے مطابق منڈ ا قبائل دیاں زباناں وچوں منڈاری ، گونڈ ، باوری ، تریموکی ، راج محل ، گبوری تے بھٹوئی تریخ دے پنیاں وچ موجود ہن ۔منڈاری زبان منڈ ا قبائل دی سب توں وݙی تے مشہور زبان ہائی تے اولکھدن جومنڈاری زبان تے جیکرسنجیدگی نال غور کیتا ونجے تاں منڈاری زبان دے اسی فیصد الفاظ سرائیکی زبان دے لَڳدن ۔ اتھوں اے معلوم تھے جو مکل وادھ آثار قدیمہ وچوں کئی ٹھہڑ یاں منڈا قبائل دے دور دیاں آباد کردہ ہوسِن ۔ افسوس اے ھِ جو اِیں علاقے وچ درجنوں ٹھہڑیاں لاتھن پر انہاں تے حکمراناں دی کوئی تک نہیں پوندی اگلی قسط وچ رحمان ٹھہڑی دا تفصیلی ذکرکیتا ویسی _ _________

مکل وادھ ( رحمان ٹھیڑی) قسط نمبر 5

لکھت:سیف اللہ بیقرار

اج توں پنچ ہزار سال پہلے خطہ سرائیکستان دی وادی مکل وادھ دے دریا گومل دے کنارے دیرہ اسماعیل خان دے اُبھوں تے دیرہ ٻَنوں روڈ دے پچادی پاسوں گرہ رحمان دے نیڑے وسدا رسدا خوشحال تے تہذیب و تمدن داُچیرہ نمونہ جیندے کُجھ باقیات ہِک ٹِٻے دی شکل اچ آپݨے گذریل ہزاراں ور ہیوں دی ایں دھرتی دے وسند ڑاں کوں آپنی کُوک ݙیندیں ہوئیں اے سنیہا ݙیندا پَئے جواِتھاں ہِک خوشحال تے تہذیب و تمدن دی و دھارا پیندی انسانی آبادی بُکھے دھاڑیلاں دے وات اچ آ کے تباہ تے بربادتھی گئی ہے۔ ایں شہر دی تباہی شیت اوں زمانے وچ تھئی جہرے دوراچ انا طولیا ( اڄوکا تُرکی ) دے پہاڑیں چوں ہِک بِھڑا کے قبیلے آریا ( ہٹائٹس ) نے بابل شہر تے چَڑھتی کر کے بابل دے وسند ڑاں کوں رَڄ کُھٹاتے شہرکوں لُٹ کراہیں سارے بابل کوں کھنڈر بݨاڈِتاہَس ۔ ملک سعید احمد آپݨی کتاب ’’سکندر کنوں رنجت سنگھ تائیں‘‘ وچ لِکھدے جوآریّن قبیلے وچوں کوئی ہِک شاخ لڑی ایران کنوں تھیندی ہوئی مکران دے رستے سند ھ اِچ آن وَڑی۔اے پکھی واس ٹُردے ٹُردے سرائیکی علاقے وچ آن لَتھے تے شہریں کنوں پروبھرے دریاواں دی مَݨ تے رَہݨ لَڳ پئے ۔ جَئیں ویلے اُنہاندی نَفری کُجھ ودھ ڳئی تاں ودھ گھٹ 60 ور ہیوں پچھوں آریّن فوجاں آ ڳئیاں تے آوݨ سیتی ہوا جھو لݨے آلی کارسارے سرائیکی وسیب تے قبضہ کر گِدا تے سپت سندھو دی دھرتی تے اچیرے محل ماڑیاں کوں کھنڈر بݨا چھوڑیا۔ وادی سندھ تے قبضہ کرݨ ویلے آریّن فوجاں جہر ھے شہریں تے وستیاں واڑیاں کوں لُٹ کراہیں کھنڈر کیتا ہا اتے اُنہاں شہریں تے وستیاں کوں ولا بݨاوݨ دی موکل ( اجازت ) وی نہ ݙتی تے اتھوں دے وسندڑاں کولوں خدادی تو حید داعقید ہ وی مکلوا ݙِتا۔ آریّن توں پہلے سرائیکی دھرتی تے وسن آلے اللہ وحدہ لاشریک تے پکایقین رکھیندے ہن تے انہاں وچوں کوئی وی بُتاں دا پجاری کوۓ نہ ہائی پہلی دفعہ انہاں لوکاں توں بُتاں دی پوجا آریّن نے آ کے زبردستی کرائی آریّن دے طرفوں ݙِتے ہوۓ بتاں دی پوجا نہ کرنے والے دی سز اقتل ہائی محقیقین دی ایں ڳال کوں سرائیکی خطے اچ خاص کر مکل وادھ دیاں ٹھہڑیاں دی کھدائی کرن نال تقویت ملدی اے جواتھاں جہری وی ہِک ݙو ٹھیڑی دی کھاٹی تھئی اے اتھوں کوئی وی پوجا پاٹ کرݨ آلے بُت نی ملے آج توں پنچ ہزار سال پہلے دی جہری وی ٹھیڑی دی کھٹائی کیتی ونجے اتھوں باقی کئی معلومات دیاں شئیں مِلسن پر بُت پرستی دی کوئی ٻئ شئے نہ مِلسی ۔نِرت کرݨ نال ڄَپِیندے جو آریّن توں پہلے سرائیکی دھرتی اللہ وحدہ لاشریک تے پکا یقین رکھیندی ہائی شیت کہ اے لوک دین نوح تے ہک عرصہ دراز تک اتھاں قائم رہ گن پچھلی قسط وچ ہند تے سندھ دا ذکر کیتا ڳئے جو اوحضرت نوح دی اولاد اِچوں حام بن نوح دے پُتر ہن ۔میڈا اج دا موضوع رحمان ٹھیڑی ہے ایں کیتے والا آپݨی اصل ڳال دو آندے ہیں ۔ دریاۓ گومل دی مَݨ تے چُپاتے شہر داٹِٻا آسوں پاسوں دی بھوئیں کنوں 20 فٹ اُچا تے لمباتمبا دِگھریا ہویا اے ایں ٹِٻے دی کھاٹی محکمہ آثارقدیمہ تے شعبہ آثار قدیمہ پشاور یونیورسٹی دے پروفیسر فرزندعلی دانی دی زیرنگرانی اچ 23 جنوری 1976 توں گھن کرا ہیں اپریل 1976 ء تائیں تھیندی رہی ۔ ۔اے شہر 1800 فٹ لمباتے 1300 فٹ پوہلا ء ۔اتنے وَݙے رقبے اِچ گھٹ توں گھٹ ڈو ہزار بندہ سوکھا رہ سڳدے اَج توں پنج ہزار ورہیوں پہلے تک شہر دی ایݙی آبادی بہوں وݙی گالھ اے

باقی اگلی قسط اچ جاری ہے۔

_________

مکل وادھ (رحمان ٹھہڑی)قسط6

لکھت:سیف اللہ بیقرار

کہیں وی شہر دی وݙی ضرورت اوندے وچ رہوݨ آلے انساناں تے مال مَڳی دے پیوݨ دے پاݨی دامستقل نظام ہوندے کیوں جو ایندے بغیر کہیں وی آبادی دا تصورممکن نہیں تھی سڳدا تے ایویں ہر دور اچ شہری زندگی وَہی رَہی دے بغیر وی بہوں اوکھی اے تے وَل گذریل دور اچ تاں پیٹ پالݨ دا واحد ذریعہ اِی زراعت ہائی ۔ معلوم تھیندے جو رحمان ٹھہڑی اوں ویلے دریاۓ گومل دے قدیم راہ تے موجود ہائی تے گومل دا تاند پاݨی نال اتھوں دے وسندڑاں تے ڈنگر ڈھوراں دے پیوݨ دی لوڑ پوری کر یندا ہوسی اتے وہی رہی فصل واڑی دے سیٻے ساڑی کیتے وی اے پاݨی پورا تھیندا ہوسی ٹھہڑی دی کھاٹی کرݨ دے دوران مرچاں دے بیج ، اسوں ،سرمی ،توریا ،ڳَلے سڑے کݨک تے چَݨے دے داݨے وی لَبھن ،انہاں دا ملن ایں ڳال کوں ٻہوں وݙی اُستَرڳی ݙیندے جو اتھوں دے وسندڑاں کوں وَہی رَہی تے مکمل عبور حاصل ہائی تے فصلاں دی بیجائی کیتے ہر رُت کولوں پورے واقف ہَن ، اُتھوں ٻکریاں بھیݙاں تے ہرݨ وغیرہ دیاں ہݙیاں دامِلݨ ایں ڳال کوں نشابر کریندے جو او لوک پالتو تے جھر جنگلاں دے پکھیاں دا ماس وی کھاوݨ خوراک کیتے ضروری سمجھیندے ہَن۔ ماہرین آثارقدیمہ دے مطابق اتھوں دے وسندڑ ہُنر تے فن اچ وی پوری صلاحیت رکھیندے ہَن ،اوڳاݨے تے مٹی دے سوݨے تھاں تِھپے بݨاوݨ وی جاݨدے ہن ،سونے ،لاجورد،کاٹیلس ، سنگ سلیمانی ، ہاتھی ݙند ہݙی تے پکی مٹی دے بݨے ہوئے مٹکے، مٹُورے،جھانولے اتھوں بے امیک مِلن ، چوڑیاں تے ڳاہݨے میں ملݨ نال اے وی معلوم کیتا ونڄ سگدے جواتھوں دیاں تریمتیاں ( عورتاں ) ہارسنگھار تے اپنے جوڑے باݨے تے وی پوری توجہ ڈیندیاں ہن ،کمہار اتھوں دے آپݨے فن اچ پورے ماہر ہن تے او انتہائی نفیس مٹی دے برتن بݨاوݨ جاݨدے ہن ، برتاں تے رنگ چڑھانوݨ وی جاݨدے ہن ،گھر دی جِیسَت ورتاوے دے تھاں تِھپے رکھݨ دا انہاں لوکاں کوں پورا اُڄ ہائی ۔ تھاں رنگین تے سادے ڈوہیں کریندے ہن ۔اِنہاں باقیات دا کھنڈر کھوجی اے نِرت لیندن جواے موہنجوداڑو تے ہڑپہ کولوں چھی سوسال پہلے دے ہن ،اُنہاں دا آکھݨ اے جوموہنجوداڑو تے ہڑپہ دیاں نشانیاں وادی سندھ دی عظیم تر تہذیب کوں نشابر کریندن تے رحمان ٹھہڑی دیاں نشانیاں اوں تہذیب دے منڈ ھلے دورکوں نشابر کریندن ،گھر یلو ورتاوے دے تھاں تِھپے تے لہراں دار لیکیراں تے تھانواں کوں سوہݨاں بݨاوݨ کیتے پالش وی کیتی ویندی ہائی ،اے لوک تانبے تے کانسی دے سَنۡدر( اوزار ) تے ہتھیاروی کافی استعمال کر ہَن ، اتھوں جہرھیاں شئیں ملن اومکمل حالت اچ نہ ہَن معلوم تھیندے جو اے شہر بھمباں ( زلزلہ ) یا کہیں آسمانی قدرتی سبب نال تباہ نہیں تھیا تے نہ ہی طوفان نوح نال ٻُݙے کیوں جو ماہرین مطابق ایندا زمانہ حضرت نوح علیہ دے طوفان توں ٻَہوں بعد دا نشابر تھیندے تے ایندی تباہی دا دور آریاں دی آمد تے یلغار دا زمانہ ہَݨدے جیویں پچھلی قسط اِچ ذکر تھئے جو آرین دھاڑیلاں اتھوں دے واسیاں کوں لتاڑ پتھاڑ تے لُٹ کراہیں انہاں کوں وستیاں واڑیاں تے شہراں کنوں کڈھ ڈِتاہا تے وَل انہاں کوں آپنے گھراں چہ آباد تھیوݨ دی اجازت وی نہ ڈتی ہائی ہُݨ اے ڳال ہَرو بَرو منݨی پوندی اے جو رحمان ٹھہڑی دی تباہی آریئن دور دی یلغار اِچ ہی تھئی اے۔ ایں شہر دے دِھڑ تھیوݨ توں پہلے شہر واسیاں دا مَݙی مُوڑا جو بچ گیا ہا تے ول ا یکوں کہیں آباد نہ کیتا تے اوندیاں عمارتاں ڈھاندیاں ڈھاند یاں ڈھہ ڳیاں ،ٹھہڑی تے صدیاں تائیں مینہ وَسدے ر ہ مٹی لُڑھدی رہی ٹِٻے تے ٹھیکریاں بَکھدیاں پئن ـ جاری ہے ____________

سرکاری ثقافت/سرائیکی عوامی واپرَس

لکھت:سیف اللہ بے قرار _واپرَس (ثقافت) ہک معاشرتی ورثہ اےجہڑا نسلی ڄوت نال انفرادی یا اجتماعی تجربات دے سوجھلے چہ منتقل تھی کے سماج اچ مکس تھی ویندے او خوبیاں جہریاں سماج اچ شعوری یا لاشعور بنیاداں تے ڄَمدن جیویں اخلاقیات ،عقیدہ ،حکمت ،ٻَدھ،قانون ،زبان،سماجی رَہن سہن ،انساناں داطرزحیات تےشناس دا اظہار سب شامل اے_ پاکستان ہک ڈھیر ثقافتی ریاست اے جتھاں رہن سہن تے زندگی گذارݨ دے طور طریقے ہک ٻئے دے نال نی مِلدے - پورے ملخ اچ لوکاں دیاں رسماں ،ریتاں سمیت کئ علاقیاں اچ زبان تے واپرَس دیاں قدراں ہک ݙوجھے انج وانج شناخ کرایاں ویندن،ہرتَڑانویں دی سنڄاݨ اوندی ثقافت تے اُتھوں دے جغرافیے دا احاطہ اُنہاں دی زبان کریندی اے پاکستان اچ گھٹ وَدھ ݙُو درجن زباناں ٻولیاں ویندن،جنہاں چہ سرائیکی ،بروہی ،ہندکو ،گجراتی،ڈھٹکی،مارواڑی ،راجستھانی،پوٹھوہاری ،اورمڑی ،بروشسکی ،شینا ،وخی،بلتی ،کنڈل شاہی ،گوجری کھوار ،کیلاشا،یدغا،تورولی،وغیرہ جِنہاں تے پنجابی ،سندھی ،بلوچی ،پشتو تے اُڑدو کوں سرکاری بالادستی حاصل اے_بعض زباناں ریاستی ݙَڈَھپ تے وانجی رَویاں دی وجہ توں آپݨیاں ثقافتی قدراں وی ون٘ڄا تے اُنہاں کوں جبری آبادی بَدلݨ نال آپݨے جغرافیے دی شناخت تُوں وی محروم تھیوݨا ں پئے ڳئے تے کئ زباناں سرکاری لسانی بھڑاند دی وجہ توں مُکدیاں ویندن_