نہال چند لہوری

نہال چند لہوری دے اجداد دا تعلق دلی نال ہئی۔ دلی دی تباہی دے بعد نہال چند لہور چلے ڳئے۔ ایں کیتے لہوری سݙیجے۔ فورٹ ولیم کالج کلکتہ وچ ہک کپتان دی وساطت نال ملازم تھئے۔ نہال چند لہوری نے ”گل بکاولی“ دے قصے کوں فارسی توں اردو وچ ترجمہ کیتا تے ایندا ناں ”مذہب عشق “رکھا۔ مترجم نے اپݨے ترجمے کوں اصل نال قریب رکھدے ہوئے تکلفات توں بچݨ دی کوشش کیتی ہے۔ مترجم نے لفاظی دی جگہ سادگی اختیار کرکے قصے کوں دلچسپ تے عام فہم بݨا ݙتے۔ انہاں دی تاریخ پیدائش تے وفات دے متعلق وثوق نال کجھ نی اکھیج سڳدا۔

شخصیت

نہال چند لہوری دی شخصیت دے گرد نامعلوم حقائق دا ہالہ ہے۔ سوائے ایندے کہ نہال چند لہوری دا مولد و مسکن میر امن دہلوی دی شہرۂ آفاق دلی ہے تے انہاں دے آباء و اجداد شاہ جہان آباد دے واسی ہن سب کجھ پردۂ اخفاء وچ ہے۔ نہ تاریخِ پیدائش ملدی ہے، نہ تاریخِ وفات تے نہ ہی شجرۂ نسب۔ آکھا ویندے کہ دلی دی طوائف الملوکی دے سیلاب وچ اوں عہد دے تمام بیش قیمتی حقائق لڑھ ڳئے۔ شرفائے شہر تے اہلِ علم کوں جݙݨ نویں جائے امان دی تلاش تھئی تاں نہال چند لہوری عروس البلاد لاہور دی پناہ وچ آڳئے تے اونہی نسبت نال لہوری سݙیجے۔ نہال چند لہوری دی تعلیم و تربیت کتھاں تھئی؟ کیہڑے ماحول وچ تھئی؟ افتادِ طبع کینجھی ہئی؟ کنہاں اساتذہ دے ہتھوں فارسی تے ریختہ وچ صیقل تھئے ہن، حالی تک وقت دی دھوڑ وچ گم ہن۔ نہال چند دے لاحقے ’لہوری‘ دی وی کوئی ٹھوس بنیاد نی ملدی۔ بذاتِ خود انھاں نے اپݨے سوانحی حالات وچ کہیں وی ’لہوری‘ دی وضاحت نی کیتی تے نہ ہی قیامِ لہور دی اطلاع ݙتی ہے۔ ممکن ہے ایہ بدعت انہاں دے تذکرہ نگاراں فی ہووے، جنھاں نے دلی دی طوائف الملوکی نال پیدا شدہ حالات وچ لکھنؤ، عظیم آباد تے دکن دی جانب اہلِ کمال دی مہاجرت دے پس منظر وچ ’لہوری‘لاحقے دی مناسبت نال احتمالاً اے نتیجہ کڈھیا ہووے کہ دلی دے بعد لہور اُنہاں دا ݙوجھا ٹھکاݨہ ہئی۔ البتہ اتنی ڳالھ تاں طے ہے کہ فکرِ معاش نے انھاں کوں ۱۸۰۲ء وچ کلکتہ پہنچایا تے تے ول اتھائیں ’مذہبِ عشق‘ دے ترجمے و تالیف دے سبب انھاں کوں شہرتِ دوام حاصل تھئی۔

لہور توں کلکتہ

نہال چند لہوری، لہور توں کلکتہ کیویں پہنچنے، ایہ درمیانی کڑیاں وی غائب ہن۔ البتہ ایہ سبھے ڄݨدن کہ ہک دیرینہ واقف کار انگریز ڈیوڈ روبرٹسن دے توسل نال لہوری، ڈاکٹر گل کرسٹ دے حلقہ اعتماد وچ آئے تے بقول سید محمد صاحب”فورٹ ولیم کالج دے شعبہ تالیف و تراجم وچ ملازم رکھ گھدے ڳئے“ ول وی ایہ امر وی اختلاف توں مبرّا نی، ڈاکٹر عبیدہ بیگم نے نہال چند کوں سرے توں فورٹ ولیم کالج دا ملازم ہی تسلیم نہیں کیتا تے لکھا ہے کہ ”نہال چند شعبہ ہندوستانی دے باضابطہ ملازم نہ ہن“۔ ڈاکٹر عبیدہ بیگم دے موقف دی توثیق ۹ ستمبر ۱۸۰۳ء وچ کالج کونسل کوں بھیجی ڳئی گلکرسٹ دی اوں رپورٹ نال وی تھیندی ہے جیندے وچ کالج دے غیر تنخواہ دار مصنفین دی کتب تے انعام دی سفارش کیتی ڳئی ہئی۔ ایں طرح نہال چند دے شخصی احوال و کوائف دا باب خاصا اختلافی بلکہ بڑی حد تک نزاعی ہے۔ انہاں شرربار، شکستہ بلکہ گم شدہ کڑیاں دے باوجود نہال چند دا ناں اردو نثر دی تاریخ دا نشانِ راہ بݨا ہویا ہے۔ انہاں دی بنیادی حیثیت ہک مشّاق مترجم تے سلیس نثر نگاری دے رجحان دی پرورش کرݨ والے دی بݨدی ہے۔”گل بکاؤلی مسمّیٰ بہ ’مذہبِ عشق‘، نثر بہ زبانِ ہندی۔ قصّہ“ انہاں دا نثری کارنامہ ہے جیندے تے نہال چند دی ناموری دی پوری عمارت ایستادہ ہے۔

قصہ گل بکاؤلی

ہندوستان دے لوگ کہانیاں وچ گل بکاؤلی دی کتھا نے بڑی شہرت پائی۔ شیخ عزت اللہ بنگالی نے اینکوں فارسی وچ لکھا۔ نہال چند نے اینکوں فارسی توں اردو وچ منتقل کیتا تے ’مذہبِ عشق‘ نال موسوم کیتا۔ ایہو نثری قصّہ بعد وچ پنڈت دیا شنکر کول نسیم دے ہتھوں مثنوی گلزارِ نسیم دی شکل وچ پیش تھیا۔ اپݨی نوعیت دے اعتبار نال لہوری دا ’مذہبِ عشق‘ بنگالی تے نسیم ݙوہاں توں جداگانہ حیثیت دا حامل ہے۔ ایہ نہ تاں فارسی ہے تے نہ منظوم اردو بلکہ ایندا خمیر وقت دی عوامی تے رابطے دے طور پر ابھردی ہوئی زبان اردو توں چاتا ڳیا ہے۔ اوہ عوامی زبان جیندے تے بدیسی حکومت دے نگاہواں مرکوز ہن تے جینکوں حاکم وقت اپݨی استعماری سطوت تے تفکیری میلانات دی توسیع تے نفاذ دی خاطر ہک حربے (Tool) دے بطور ترقی ݙیوݨ چاہندا ہئی اتھاں ایہ ݙیکھݨا وی دلچسپی دا باعث ہے کہ گل بکاؤلی دی کہانی نال سروکار رکھݨ والے متون کیں طرح لمحہ بہ لمحہ تیزی نال ہک ݙوجھے دے متن دی مقبولیت تے خاک پا کے اڳاں ودھ ویندن۔ گل بکاؤلی دی لوک کتھا اولاً فارسی زبان وچ ضبط تحریر وچ گھنائی ڳئی مگر لہوری دے اردو پیراہن نے اصل فارسی متن یا ماخذ کوں حاشیے تے سٹ ݙتا، ایں طرح کہ عزت اللہ بنگالی اپݨے کارنامے دے نال ذہناں توں تقریباً اوجھل تھی ڳئے۔ نسیم دی مثنوی دی بدولت کجھ اینجھا ہی حشر نہال چند لہوری دے ’مذہبِ عشق‘دا وی تھیا۔ سالک لکھنوی دے بقول: ”نسیم لکھنوی دی مثنوی اتنی مقبول تھئی کہ نہال چند لہوری دا ترجمہ ماند پئے ڳیا، لوگ نہال چند دا ناں بھل ڳئے۔ یاد رہیا تاں صرف گل بکاؤلی دا قصّہ“۔