مسلمانانِ ہند دیاں علمی تحریکاں

سرسید احمد خان نے حکومت برطانیہ دی مخالفت دی بجائے صلح دا رستہ اختیار کیتا تے مسلماناں کوں تعلیم ول راغب کیتا تے تاج برطانیہ کولوں مسلماناں واسطے مراعات گھنݨ وچ کامیاب تھئے. تحریک پاکستان دے حوالے نال انہاں کوں ݙو قومی نظریہ دا بانی قرار ݙتا ویندے. سرسید نے مسلماناں واسطے تعلیمی میدان وچ ٻہوں کارنامے سرانجام ݙتے.

تحریکِ دیوبند

دیوبندی مسلک تے تحریک دی بنیاد یوپی دے شہر دیوبند توں پئی۔ دارالعلوم دیوبند جتھاں اسلامی عقائد وچ ہک خاص مکتب فکر تے مدرسہ دی بنیاد رکھی گئی۔ اس فرقہ دے علما تے اُنہاں دے پیروکار حنفی دیوبندی دے ناں نال جاݨے ویندے ہن۔

ندوی تحریک

علمائے اسلام دے باہمی اختلافات کوں ختم کرنا تے مسلماناں دے کیتے موزوں نصاب تعلیم فراہم کرنا ایں تحریک دے بنیادی مقاصد ہن.جتھاں تک ندوة العلماء دے اغراض و مقاصد دا تعلق ہئی اے مسلماناں دے بہترین مفاد وچ ہئی اس واسطے پوری قوم وچ اس دی پزیرائی تھئی۔ اتھاں تک کہ سرسید احمد خان تے محسن الملک نے وی انہاں کوں پسندیدگی دی نگاہ نال ݙٹھا۔ حقیقت وچ شبلی نعمانی ندوۃ العلماء دے روح رواں ہن۔ جݙݨ اس ادارے کوں برے ݙینہہ ݙیکھݨے پئے تاں شبلی نعمانی 1904ء وچ اپݨی ملازمت کوں خیرباد آکھ کے لکھنؤ آئے تے ندوۃ العلماء وچ نئی روح پھونک ݙتی۔ اے آپ ہی دی انتھک کوششاں دا نتیجہ ہئی کہ ندوہ دا شمار امت مسلمہ دے قابل فخر اداریاں وچ تھیوݨ لگا۔

بریلوی تحریک

جنوبی ایشیا خصوصاً برصغیر پاک و ہند وچ مسلک اہلسنت و الجماعت یا اہلِ سُنت والجماعت دی ہک شاخ کوں امام احمد رضا خان دی مناسبت نال بریلوی مسلک دے ناں نال وی ڄاݨا ویندا ہے۔ عالمی مذاہب دی اجمالی آکسفورڈ ڈکشنری (مطبوعہ سن 2000ء) دے مطابق اس مکتب فکر دے منݨ والے بھارتی تے پاکستانی مسلماناں دی تعداد 200 ملین توں زیادہ ہے۔ دار العلوم جامعہ رضویہ منظر اسلام بریلی قادری صوفی بزرگ، امام احمد رضا (متوفیٰ 1921ء) نے 1904ء وچ قائم کیتا.