فِکر فریدؒ تے سماجی رواداری

(لکھت: صابر شفیق، ملتان)

حضرت خواجہ فریدؒ اپݨی شاعری وچ حُسن واخلاق ، ملنساری ، ہمدردی ، خیر خواہی تے رواداری دا درس ݙتے۔ آپ بنی نوع انسان کوں ہی ہک قبیلہ سمجھدن۔ ساری مخلوق خدا جوڑی اے ۔ کہیں انسان دا تعلق کہیں وی معاشرے ، قبیلے ، وطن یا قوم نال ہووے اوندا مقام و مرتبہ جڳ جہان دے لوکاں وچ ہکو سنواں ہوندے۔ اوندا پیا ر ، محبت اتے بھئی والی معاشرے وچ رواداری کوں فروغ ݙیندی ھے۔ جیڑھے ویلے تئیں انسان طبقاتی تقسیم اچ ونڈیا رہ ویسی اوں ویلے تئیں او امیر تے غریب دے درمیان ہک دریا دی مݨ وانگ ݙسسی۔ اپݨے آپ کوں انج سمجھسی ۔ اوندی رواداری ، ہمدردی تے خیر خواہی اپݨے طبقے تک محدود راہسی۔ جݙاں جو تلواں طبقہ جیڑھا صرف بُکھ، افلاس ، تنگ دستی دی حالت وچ صرف اپݨے جہیں لوکاں دے علاوہ کہیں ݙوجھے بندے کنوں مدد حاصل نئیں کر سڳدا۔ ایہ ڳالھ شرفِ انسانیت دے خلاف ھے۔ ایہا وجہ ھے جو ݙوجھے صوفیاء کرام وانگیں حضرت خواجہ غلام فریدؒ ہوراں وی سماجی رواداری دا درس ݙتے۔ لوک داستاناں کہیں وی سماج دی ثقافت دا عکس ہوندن ۔ جنھاں وچ عقل و دانش ، شعور دی راند اچ رچیاں لوک کہانیاں ، قصے داستان، سینہ بہ سینہ محفوظ ہوندن۔ حضرت خواجہ غلام فریدؒ وی اپݨی شاعری وچ لوک داستاناں تے اُنھاں دے سماجی روئیے نشابر کیتن۔

رانجھݨ جوڳی ویڑھے آیم

سڑدے مردے کھیڑے بھیڑے

ہُݨ وت سانول کون نکھیڑے

پَل پَل ٻانہہ سراندی ھے

محبت ہک ایجھا جوہر ھے جیڑھا انسان کوں ترقی دا راہ ݙکھیندے۔ سکون ، سکوت موت دا کوجھا روپ ھے۔ جہد مسلسل تے تحریک ہی زندگی دی علامت ھے۔ ایہا وجہ ھے جوکلامِ فریدؒ اچ جابجا عمل دا درس مِلدے۔ آپ دی فِکر سماج دی فکری ابتداء دی منزل کوں پاوݨ دا جذبہ پیدا کریندی ھے۔ جیڑھی سماج اچ خوشحالی واسطے محنت تے عمل دا پِڑ ھے۔

تھل مارو دا پینڈا سارا

تھیسم ہک ٻلہانگ

عجز ، نیاز مندی ہک ایجھا وݨ ھے جیندی بدولت انسان اپݨی حیاتی کوں تعصب اتے بغض جہیں کثافت کنوں پاک صاف رکھیندیں ہوئیں پاکیزہ زندگی گُزریندے تے ایہو جذبہ انسان کوں اپݨے تئیں محدود نئیں رکھیندا۔ بلکہ آہروں ٻاہروں دے وسیݨک لوکاں نال محبت دا جذبہ پیدا کریندے۔ نمرودیت دا سِر کپ ݙیندے ۔ جڳ جہان اچ ہر بندے کوں اپݨے کنوں ودھیک تے چنگا سمجھدے ۔ جیندی وجہ توں ساݙا معاشرہ خیر خواہی تے رواداری دا عمدہ نمونہ بݨدے۔ حضرت خواجہ فریدؒ پابندِ شریعت تے حقیقی پارسا ہووݨ دے باوجود اپݨی شاعری اچ عجز و انکساری دا اظہار ایں فرمیندن: دُھوئیں دار فقیر تھیوسے

فخر وݙائیاں سٹیاں ہِیؤں دلبر دے کُتڑے در دے

بِرہوں پیاں ڳل ڳٹیاں مونجھ فریدؔ مزید ہمیشہ

اجٖکل خوشیاں گھٹیاں حضرت خواجہ غلام فریدؒ آفاقی شاعر ہن۔ فطرت دی منظر نگاری اُنھاں دی شاعری دا خاصہ ھے۔ آپ بُنیادی طور تے سرائیکی زبان دے شاعر ہَن ۔ آپ اُردو، فارسی، سندھی، عربی ، ہندی ، پوربی زبان وچ وی شعر آکھین۔ ایں وجہ توں آپ کوں ہفت زبان شاعر آکھیا ویندے۔ آپ جئیں معاشرے اچ اکھ کھولی او سرائیکی معاشرہ ہا۔ ایں دھرتی دے رسم ورواج وِکھرے ہَن ۔ حضرت خواجہ غلام فریدؒ کوں نہ صرف سرائیکی زبان تے مہارت رکھدے ہَن بلکہ اُنھاں کوں اُردو ، فارسی زبان تے وی کمال حاصل ہئی۔ خواجہ فریدؒ دااُردو دیوان وی سماجی موضوعات نال بھریل ھے۔ خواجہ فریدؒ دا سرائیکی کلام خیر خواہی تے معاشرتی ہمدردی دا مظہر ھے۔ جیڑھی ڳالھ فریدؒ دی زبان وچوں نکلے ہا لوکاں دے دِلاں تے براہِ راست اثر کریندی ہئی۔ آپ دی شاعری عوام دوستی اتے خلق پرستی دے رَس نال بھری ہوئی اے۔ وسیب نال محبت دا اظہار خواجہ فریدؒ ایں کیتے: ایہا روہی یار ملاوڑی ءِ

شالا ہر دَم راہوے ساوڑی ءِ

ونجٖ پیسوں لسڑی ڳاوڑی ءِ

گھِن اپݨے سوہݨے سئیں کنوں

خواجہ فریدؒ دی شاعری وچ سماج دے سارے روئیے سوجھل تھیندن۔ فکرِ فریدؒ تے سماجی رواداری دا پہلا گُٖݨ ایہو ھے جو ݙوجھے دی سنبھال رکھݨ تے ہر کم کاراچ صبر وتحمل محبت نال پیش آوݨ۔اینویں جٖال دا وَݨ روہی دے وݨیں دا سردار ھے ۔ سردار کہیں وی طبقے دا ہووے ، صبر وتحمل تے رواداری دا پیکر ہوندے۔ جیویں قوس قزاح دے رنگ ست لڑی پینگھ وانگوں ہِن اینویں جٖال دے وݨ تے لڳݨ آلیاں پیلھوں وی رنگ برنگیاں ہِن۔ اتے ایں دھرتی تے وسݨ والے لوکاں دے روئیے وی اِنھاں رنگیں والی کار ہِن۔خواجہ سئیں دی ایں کافی وچ فکر تے سماجی رواداری دے رنگ وی موجود ہِن:

آ چُݨوں رَل یار ، پیلوں پَکیاں نی وے

کئی بگڑیاں کئی ساویاں پیلیاں

کئی بھوریاں کئی پھِکڑیاں نیلیاں

کئی اودیاں گُلنار ، کِٹویاں ریتاں نی وے

پیلوں چُݨدیں بوچھݨ لیراں

چولا وی تھیا لیر کتیراں گِلردے کِرن پُچار ، سینگیاں سَکیاں نی وے

حضرت خواجہ غلام فریدؒ صوفی صفت انسان ہَن۔ او انسانیت دے خیر خواہ ہَن۔ فرقہ بندی تے طبقاتی نظام کوں بالکل تسلیم نئیں کیتا۔ بلکہ پوری انسانیت کوں رواداری اتے پیار محبت دا درس ݙتے۔اُنھاں دے نزدیک اصل ہیرا محبت تے حُسن واخلاق ھے۔

سمجھ سُنجٖاݨی غیر نہ جٖاݨی

سبھ صورت ھے عین ظہور

رکھ تصدیق نہ تھی آوارہ

کعبہ ، قبلہ ، دَیر ، دَوارہ

مسجد مندر ہکڑو نور

خواجہ فریدؒ اپݨی دھرتی تے دھرتی جٖئے لوکیں دی پسماندگی ، غربت تے افلاس کنوں ایں طرح متاثر تھیندن جو اُنھاں دے سِوا ٻئی کوئی شئے تے توجہ نی ݙیندے۔ اپݨے لوکاں تے اپݨے وسیب نال محبت دا درس ݙیندن۔ ایہا وجہ ھے جو فریدؒ اپݨی شاعری اچ ساݙی معاشرت دی ہر چھوٹی توں چھوٹی روایت دا ذکر وݙے سوہݨے انداز نال کیتے۔ اُنھاں دی شاعری اچ روہی دے ٹوبھے دا ذکر وی مِلدے۔ روہی دے بیابان تے سُنجٖ بَر دے علاقے وچ ’’ٹوبھا‘‘ آبِ حیات وانگوں ھے۔ ایہ تاں اٹل حقیقت ھے جو حیاتی واسطے پاݨی مونڈھلی ضرورت ھے۔ جیڑھا وسیب دے ݙوجھے علاقیاں وانگ روہی اچ نی پاتا ویندا۔ خُشک سالی دی وجہ توں بارش وی ٻہوں کم تھیندی ھے۔ پر جݙݨ بارش تھیندی ھے تاں پاݨی ٹوبھیاں وچ جمع تھی ویندے جتھاں تمام ذی روح پاݨی پیندن۔ ایہ ڳالھ آکھݨ بے جا نہ ہوسی جو ٹوبھا معاشی، معاشرتی ، سماجی، ثقافتی، روحانی تے ذہنی سرگرمیاں دا محور ومرکز ھے۔ایہا وجہ ھے جو خواجہ سئیں ٹوبھے کوں اپݨیاں کافیاں وچ مرکزی مقام ݙتے تے سماج دی ضرورت کوں بیان کیتے۔

لاݨے پھوڳ فریدؒ سُہیساں

سٹ گھر ٻار تے بار وسیساں

کرڑی تے ونجٖ جھوکاں لیساں

اجٖکل ٹوبھا وَس پیا

خواجہ فریدؒ در حقیقت اپݨی شاعری وچ سماجی رواداری دا درس ݙیندیں ہوئیں انفرادیت دی بجائے اجتماعیت کوں زیادہ اہم سمجھدن ۔ او صرف اپݨی ذات تک محدود نی راہندے۔ بھل جو پورے وس وسیب تے سماج دی ڳالھ کریندن۔ اُنھاں اپݨے جذبات تے محسوسات اچ سارے معاشرے دی نمائندگی کیتی ھے۔ ہک سوہݨا تے کامیاب معاشرہ اوں ویلے بݨدے جیڑھلے لوکاں اچ خیر خواہی تے خیر سگالی دا درجہ اُتم ہوسی۔ اگر ہر بندہ اپݨی خوشی اچ کھِلدا رہ ونجٖے کہیں دی پرواہ نہ کرے تاں ول او ڈُٖکھ ویلے وی کلہا ہوسی۔ اونکوں پُچھ پریت کرݨ آلا کوئی نہ ہوسی۔ حیاتی رَل مِل تے راہݨ دا ناں ھے۔ سماج نال جُڑ تے راہݨ دا ناں ھے۔ ساݙا معاشرہ کݙاہیں وی ایں ڳالھ دی حوصلہ افزائی نہ کریسی جو اپݨی خوشی وچ کہیں کوں شامل نہ کرو۔ فریدؒ دی شاعری معاشرے دی ترجمان ھے۔ الغرض خواجہ فریدؒ دی شاعری نہ صرف سماجی رواداری دی امین ھے بھل جو انسانی اعلیٰ اقدار تے اخلاقیات دا مجموعہ ھے۔جیندے وچکار انسانی مساوات، اخوت ، بھائی چارہ، ڈُٖکھ سُکھ دی سانجھ تے ہک ہووݨ دا دَرس مِلدے۔