فطرت، وحشت، معرفت
فطرت،وحشت،معرفت
تحریر: فیضؔ بلوچ
کائنات دی ہر شئے قدرتِ کاملہ دے تابع ہے۔نظامِ قدرت،وقت دی ٹک ٹک کریندی سوئی دے نال نال چلدا پئے۔ زمین بھوندی پئی ہے‘ݙینہ تے رات گردش کریندے پئین۔ سجھ روزانہ معمول مطابق مشرق کنوں ا ُبھردا تے مغرب دو لہندا پئے‘ قطبین اپنے محور تے مضبوطی نال قدم جمائی کھڑن‘ چندر تارے ہر رات کوں سفر کریندے پئین‘پہاڑیں دیاں چوٹیاں آسمان کوں سلامی ݙیندیاں کھڑیئن‘سمندر وات پٹ کے اُٻاسیاں ݙیندن‘بخارات نکلدن‘بدل بن بن کے روئے زمین تے مینہ وسیندن۔ صحراواں دے ریتلے ٹبے‘ٹیلے پانی جذب کریندن۔ مگر پہاڑ پانی کوں زمین دی امانت سمجھ کے جذب نہیں کریندے‘پانی منجمد تھیندے‘سجھ دی تپش نال برف پگھردی ہے‘پہاڑاں توں پانی نکلدے‘ٹھاٹھاں مریندے دریا زمین دا سینہ چیر کے وہندن‘ نہراں‘کھالے بالترتیب پانی تقسیم کریندن‘زمین سیراب تھیندی ہے۔وَن پَونیاں فصلاں‘باغ بوٹے تے پھَل فروٹ پیدا تھیندن‘پکھی پرند جھاراں بن بن کے فصلاں تے لہندن۔طوطے بلبل تے تلھراں دے د ل باغاں وچ چلکار(شور) مچیندن‘پوپٹ بھنورے روز پھلاں کوں چمدے چٹیندن‘ماکھی دیاں مکھیاں پھلاں دا رس چوس کے شہد تیار کریندن۔سبحان اللہ!فطرت دے اے نظارے ݙیکھ کے انسان سوچن تے مجبور تھی ویندے جو آخر کوئی ذات ہے جیڑھی اتنے وݙے جگ جہان دا نظام چلیندی پئی ہے تے اپنی تمام تر مخلوقات کوں برابر رزق ݙیندی پئی ہے۔
جھر جنگل دا اپنا ہک فطری ماحول ہے‘خونخوار درندے کمزور جنگلی جانوریں کوں چیر پھاڑ کے کھاندن۔پہاڑی نہر چیتے تے روتھ اژدہا اپناں اپناں شکار کریندن۔سمندر لا محدود آبی جانووریں دا مسکن ہے۔ ݙیݙر‘ مچھی‘ کمیاں‘ کچھوں تے مگر مچھ(سسار)جھئیں گوشت خور وݙے جانور چھوٹے آبی جانوریں کوں ہڑپ کر ویندن۔ایہ خالقِ کائنات دا فطری نظام ہے جیڑھا
ازل توں ابد تک جاری و سا ری ہے۔
پر قادرِ مطلق دی افضل تے اعلیٰ تخلیق حضرت انسان ہے‘جیکوں اللہ تعالیٰ انسانیت دا شرف بخشے تے اپنی باقی تمام تر مخلوقات تے حضرت انسان کوں حاوی کر ݙتے۔جیویں جو کتھئیں انسان رِچھ تے ہاتھی کوں نتھ مار کے نرڑی ودے‘کتھئیں اُٹھ کوں نکیلی پاکے چھکی ودے‘تے کتھئیں شیر کوں پنجرے وچ ݙھک کے نک نال لیکے بہہ کݙھویندے۔تے ول کھل دا ٹھکارا بھر کے پچھدے جو ہُن ݙسا جنگل دا باد شاہ توں ہیں یا میں؟اوئے بے وقوفا!اللہ تعا لیٰ اپنا نائب میکوں بنائے تے
جنگل دی باد شاہی میݙے کول ہے۔
بے شک اللہ تعالیٰ انسان کوں عقل ودانش تے شعور عطا کیتے۔تہوں اوہ اپنی ذہانت تے حکمتِ عملی نال پتہ نئیں کیاکیا کار نامے سر انجام ݙیندا پئے۔ذہین تے فطین ایجھاں جو تلے زمین تے ریل گݙی تے موٹر کاراں چلائی ودے‘تے اُتے فضا اچ ہوائی جہاز اُݙا کے خود وی ہوا اچ اُݙدا ودے۔ایہ حضرت انسان دی دانش تے ہنر مندی ہے جو اوہ گہرے سمندراں وچ وی بحری جہاز‘لانچاں تے بیڑیاں ٹھیلی ودے۔ایہو ہی حضرت انسان ہے جئیں ریݙیو‘ٹی وی‘کمپیوٹر تے موبائل فون ایجاد کیتے ہن۔پر ایہ.......کون ہے؟جیڑھا خود کش حملے تے بم باری کر کے انسانیت دے پر خچے اُݙائی ویندے۔جیڑھا انسان دے روپ اچ انسانیت دا قتلام کریندا پئے‘جیڑھا مکاتب اچ معصوم بالاں دے خون دی ہولی کھیݙدا پئے‘جیڑھا مقدس مقامات دا تقدس پامال کریندا پئے۔کیا ایہ حضرت انسان ہے؟ ہر گز نہیں!ایہ انسان دے ظاہری روپ اچ خونخوار درندے ہن‘شیطان دے چیلڑے ہن۔کیوں جو شیطان انسان دا ازلی دشمن ہے‘تہوں اوہ اپنے چیلڑیں کوں مومنیں دے روپ اچ بھیج کے قتل وغارت کرویندا پئے‘تے اللہ تعالیٰ نے وی اوکوں
کھلی چھٹی ݙے رکھی ہے۔
بہر حال خیر تے شر دیاں ݙوہیں خصلتاں انسان دی فطرت اچ شامل ہن۔بعض ماہرین اخلاقیات دے نذدیک نیک لوکیں دی صحبت تے اچھی تر بیت نال بدفطرت انسان دی بری فطرت اچھی فطرت اچ تبدیل تھی ویندی ہے۔لیکن بعض ماہرین اخلاقیات دی رائے ایندے خلاف ہے‘ انہاں دے نذدیک اچھے لوکیں دی اچھی صحبت تے اچھی تربیت نال انسان دی بری فطرت ہرگز تبدیل نہیں تھی سگدی۔حضرت شیخ سعدیؒ دا نظریہ وی ایہو ہے۔ آ پدا ہک شعر ہے جو۔
؎ عاقبت گرگ زادہ گرگ شود
گرچہ با آدمی بزر گ شود
جیندے معنے ہن نہر دا بچہ آخر نہر ہی راہندے‘توڑے جو انساناں وچ رہ کے وݙا کیوں نہ تھی ونجے۔ تے آ پ دا ہک بیا معروف قول ہے جو ”برے آدمی تے اچھی تربیت دا اثر ایویں نہیں تھیندا جیویں کہیں گنبد تے اخروٹ نہیں تھہر سگدا“ جے اساں اسلامی تاریخ دے آئینے وچ انبیاء دے حوالے نال ݙیکھوں تاں حضرت لوط علیہ السلام دی قوم تے انہاں دی تبلیغ دا اثر نہ تھیا‘حضرت نوح علیہ السلام دے پُتر اپنے پیؤ دی نصحیت قبول نہ کیتی۔تے انہاں دے بد اعمال دی وجہ توں انہاں تے عذاب نازل تھیا۔بہر حال اے اجکل دے کرب ناک واقعات یعنی دہشت گردی تے خون ریزی دے دل خراش مناظر کوئی نویں گال نہیں۔ ابن ِ آدم (قابیل) دی اولاد اج وی ساݙے وچ موجود ہے۔تہوں اج وی بھرا بھرا دے خون دا پیاسا نظر آندے‘حق تلفی تے
ݙݙھپ عام ہے‘حقدار تے غاصب دی جنگ اج وی جاری ہے۔
بئے پاسوں دین دے دعویدار ملّاں تے انہاں دے حواری قوم کوں ٹولیاں وچ تقسیم کرن دی کوئی کسرنہیں پئے چھُڑیندے۔اپنے اپنے اعتقادات کوں تقویت ݙیون کیتے من گھڑت روایات تے بے بنیاد اقوال دا سہارا گھن کے ہک ݙوجھے تے دل چیرویں تنقید کرن نیم ملّاں دا وطیرہ بن گئے۔ تہوں ملّاں کنوں سڑ کے حضرت خواجہ غلام فرید آکھ گئے ہن۔
؎ملّاں پٹھڑے معنے کردے آیت درس حدیث خبر دے
صرف صدا تے تھئے مغرور
بے شک علم انبیاء دی میراث ہے تے علماء دا مقام تے مرتبہ بہوں بلند ہے لیکن انہاں ظاہر پرست مولویاں تے حضرت خواجہ غلام فرید جھئیں عارف (خدا شناس) لوکاں دا نظریہ مختلف ہے۔ایہ صوفی اِزم لوک معرفت دے مقام تے فائز ہوندن۔تصّوف انہاں دا ہک مخصوص مسلک ہے۔ لیکن عام پڑھئے لکھئے لوک تصّوف دے حقیقی معنے تے مطلب سمجھن تو قاصر ہوندن۔تصّوف دے لغوی معنے کھدر پوش دے ہن۔تے صوفیا انہاں درویش تے عارف لوکاں کوں آکھیا ویندے جیڑھے اپنے دل اچوں نفسی خواہشات کوں کݙھ کے صرف اللہ دی طرف دھیان ݙیندن۔تے ایہو ای انہاں دا عقیدہ یا مسلک ہے۔اہل دانش دے نذدیک عشق الہٰی دیاں ترائے منزلاں ہن۔ فنافی المرشد،فنا فی الرسول تے فنا فی اللہ۔ایہ ترائے منزلاں بالترتیب طے کر کے جݙاں سالک فنافی اللہ دے مقام تے پُجدے تاں اوندے اُتے ساری حقیقت عیان تھی ویندی ہے‘تے اوکوں ہر پاسے ذات الہٰی دے جلوے نظر آون لگ پوندن۔تے اوہ خدا تعالیٰ دی محبت تے معرفت اچ غرق تھی ویندے۔تصّوف سمندر دی طرح ہک وسیع تے گہرا مسلک ہے۔جیندے وچ اللہ تعالےٰ دی وحدانیت دیاں اٹھدیاں لہراں اللہ والے (عارف) لوک ہی ݙیکھ سگدن۔پر کہیں غیر عارف کوں ایہ لہراں نظر نہیں آندیاں۔جیویں جو حضرت سلطان باہوؒ فرمیندن۔
؎ہک نگاہ جے عاشق ویکھے لکھ ہزاراں تارے ہو
لکھ نگاہ جے عالم ویکھے کسے نہ کندھی چاہڑے ہو
ایویں حضرت داتا گنج بخشؒ دا قول ہے جو”عارف عالم وی ہوندے‘لیکن اے ضروری نہیں جو عالم عارف وی ہووے“ایہاای وجہ جو عام علماء اپنے محدود نظریات پاروں ظاہری عبادات تے شریعت دی پابندی تے زور ݙیندن۔تے اقرارُٗ بِالِّسانی صرف ہک ذات الہٰی دا کریندن پر حق تعالیٰ دی معرفت نہ ہوون پاروں اپنے اعمال تے عبادات اچ غیر اللہ کوں وی شامل کر کھڑدن۔جݙاں جو صوفیاانہاں ظاہری عبادات تے رسومات دے بجائے براہ راست اللہ تعالیٰ نال تعلق جوڑن کوں تر جیح ݙیندن۔تے دربار ِ الٰہی وچ اپنی عجز و انکساری‘تسلیم و رضا تے نیاز مندی پیش کرن دے تر لے کریندن۔صوفیا دی تعلیمات محبت تے مساوات کوں فروغ ݙیون دا ہک عالمگیر نظریہ حیات ہے۔صوفیاء دا مسلک خدا شناسی تے انسان دوستی ہے بس۔ایں واسطے آکھیا گئے جو صوفیاء (عشاق)دا مقام علماء توں اُچّا ہے ایں حوالے نال حضرت خواجہ فرید خود
فرمیندن۔
؎جݙاں عشق فرید استاد تھیا سب علم عمل برباد تھیا
پر حضرت دل آباد تھیا سو وجد کنوں لکھ حال کنوں
عشق دے معنے ݙو طرح گھدے ویندے ہن۔
(1)عشق مجازی (2)عشق حقیقی
(1)عشق مجازی دے معنے انسانیں دا انسانیں نال عشق و محبت کرن دے ہن۔تے آہدن جو عشق حقیقی دی پہلی پوڑی وی عشق مجازی ہے۔شاید تہوں ہر زمانے دے عام شعراء وی حقیقت پسند شعراء دی تقلید کریندے نظر آندن۔مثلاً میرؔ وغالبؔ جھئیں ظاہری حسن پرست مگر کمال درجے دے نکتہ دان شعراء دے کلام اچ وی حقیقت دی جھال نظر آندی ہے‘جنہاں دے ضرب الامثال
اشعار اج وی زبان زد ِ عام و خاص ہن۔
(2)عشق حقیقی دے معنے اللہ تعالیٰ نال عشق و محبت کرن دے ہن۔عشق حقیقی در اصل رب دی جان سنجان یعنی معرفت الہٰی حاصل کرن دا ذوق تے شوق ہے‘عاشق صادق جݙاں معرفت الہٰی حاصل کر گھندے تاں اوکوں دلی راحت تے سکون محسوس تھیندے‘تے اوندے اندر ہک عجیب جھئیں کیفیت طاری تھی ویندی ہے‘جیندے نال اوندے شعری وجدان کوں جِلا ملدی ہے۔جݙاں جو ہر صوفی شاعر اوں ویلے شاعری کریندے جئیں ویلے اللہ دی طرفوں اوندے دل وچ الہام دی صورت اچ کوئی گال پاتی ویندی ہے۔کیوں جو الہام دا تعلق دل نال ہوندے تے صوفیاء دے دل دا تعلق اللہ تعالیٰ نال جڑیا ہویا ہوندے۔تہوں انہاں دے دل اچوں نکلن آ لی ہرگال
لوکاں دے دلاں تے حیران کن اثرات مرتب کریندی ہے۔جیویں جو علامہ اقبالؒ دا ہک شعر ہے
جو۔
؎ دل سے جوبات نکلتی ہے اثر رکھتی ہے
پر نہیں طاقتِ پرواز مگر رکھتی ہے
عاشق صادق دی محبت خود غرضی تو ں پاک ہوندی ہے‘اوہ صرف ذات الہٰی دا قرب حاصل کرن چاہندے۔تہوں اوہ فنا فی اللہ دے مقام تے پُج کے حسن ازل دے جلویاں وچ بُݙ ویندے۔تے بعض اوقات اوندا عشق سارے حدود و قیود توں پار ٹپ ویندے۔تے اوہ مغلوب الحال تھی کے ”اناالحق“ دا نعرہ وی مار کھڑدے۔جیویں جو منصور حلاج بارے مشہور ہے جو اوہ جذب و مستی وچ آکے ”انا الحق“دی صدا بلند کریندے ہن۔ہک دفعہ لوکاں سوال کیتا جو سئیں!تساں ”انا الحق“ کیوں آہدے وے؟منصور نے فی البدیہہ جواب ݙتا جو ”انا الحق“ میں نہیں آہدا‘میݙے اندر کوئی بیا آہدے!منصور دے ”انا الحق“ آکھن دا مطلب ایہ ہر گز نہیں جو اوہ ذاتِ باری تعالیٰ دے وراء الورا ہوون توں انکاری ہا بلکہ اوہ ایہ نعرہ بے خودی دے عالم اچ مریندا ہا۔ہک روایت ہے جو منصور حلاج کوں ہک بزرگ حضرت شیخ ابوبکر شبلی خواب اچ بہوں خوش خوش ݙٹھا‘تے انہاں کنوں سوال کیتا جو اللہ تعالیٰ تہاݙے نال کیا معاملہ کیتے؟ منصور حلاج نے جواب ݙتا اللہ تعالیٰ میکوں ”سچائی دا محل“ عطا کیتے۔اوں بزرگ نے ݙوجھا سوال کیتا جو انہاں لوکاں نال اللہ تعالیٰ کیا سلوک کیتے جیڑھے تہاکوں کوڑا تے سچّا آہدے ہن؟منصور نے جواب ݙتا انہاں ݙوہاں گروہاں تے اللہ تعالیٰ اپنی رحمت فرمائی ہے۔میکوں ”سچّا“آکھن آلے گروہ تے ایں واسطے جو اوہ میݙے حال توں واقف ہن‘تہوں میݙے اتے مہر بانیاں کریندے ہن۔تے میکوں ”کوڑا،، آکھن آلے گروہ تے اللہ تعالیٰ ایں واسطے رحمت نازل فرمائی ہے جو اوہ میݙی حقیقت توں واقف ای نہ ہن
‘صرف اللہ دی رضا سمجھ کے اوہ میݙے دشمن بن گئے ہن۔
بہر حال منصور حلاج کوں اوندے پیرو کار ”شہید“ صوفی بزرگ تصوّر کریندن۔اوندے پیرو کار مختلف زباناں دے صوفی شعراء کرام ہن۔مثلاً سچل سر مست ؒ ‘شاہ عبدالطیف بھٹائی ؒ ‘ بابا بلےؒ شاہ‘ وارث ؒ شاہ‘رحمان باباؒ ‘ مست توکلیؒ ‘ سلطان باہوؒ تے خواجہ غلام فریدؒ ہوراں دے ناں قابلِ ذکر ہن۔جنہاں منصور حلاجؒ تے ابن العربی ؒ کوں اپنا ایڈیل بنایا تے اپنی اپنی مادری زبان اچ شاعری دے ذریعے بنیِ نوع انسان کوں اپناں آفاقی پیغام ݙتا۔جیدے کولوں مسلماں تاں کیا غیر مسلم وی بہون متاثر تھئے۔کیوں جو صوفیاء نے سوائے ملّاں تے باہمن دے بیا کہیں انسان دی کردار کشی نہیں کیتی۔بعض نیم ملّاں فطرتاً مذہبی منافرت پھیلاون کوں شاید ذریعہ نجات تے اپنے نمازاں‘روزے قبول ہوون دا باعث سمجھدن۔لیکن اہلِ طریقت دے نذدیک ایہ عمل انتہائی گمراہ کن تے غیر انسا نی ہے۔بہر حال ہر شخص اپنی اپنی دھن اچ لگا ہوئے۔اہل طریقت دا اپنا ہک طرز
عمل ہے تے اہل شریعت نے اپنا ں طرز ِ عمل اختیار کر رکھئے۔
”فکرِ زاہد دیگر وسودائے عاشق دیگر است“