عبدالباسط بھٹی دے افسانیاں دا ماحولیاتی، سماجی، ثقافتی تے تہذیبی تناظر
یوسف نون
فلسفہ ماحولیات (Deep Ecology)بھوئیں مرکزدڳ دا پندھیڑو ہے۔ ایہ فلسفہ بندہ مرکز (Anothropocentrism) دے فلسفے کوں رد کریندیں ہوئیں، بندے دے نال نال ٻیاں شئیں بھانویں او حیوانیہ ہووِن یا موجوداتیہ یا ول جماداتیہ انہاں ساریاں کوں برابر درجہ تے اہمیت ݙیندے۔ فلسفہ ماحولیات بندہ مرکزیت دے پُٹھ تے رد وچ حیات مرکزیت(Biocentrism) دی اصطلاح متعارف کرویندے، جیندی رو نال ایں دھرتی دیاں ساریاں مخلوقات تے شئیں برابر ہن۔ حیات یا جند مرکز اخلاقیات بندے تے فطرت وچ کاررشتیاں دی ڳول تے زور ݙیندی ہے۔ (۱)
ماحولیات دے سارے وگاڑ دا موجب بندہ مرکز فلسفے کوں سمجھدی ہے۔ ماحولیاتی تنقید (Ecocriticism) فلسفہ ماحولیات کولوں سوجھلا گھن کراہیں ادب تے وسوں دے طبعی ماحول دے وچ کاررشتیاں دا مطالعہ کریندی ہے۔ انہاں رشتیاں دے مطالعے دا دگھیر ہکو مقامیت (Region)آجڑیت / راعیانیت (Postorlism)، منظر نگاری (LandScape Writing)یا ول بن نگاری (Wilderness Writing)تک گُھٹا ہویا کائنی، بلکہ ماحولیاتی تنقید بیاں کئی سماجی تھیوریاں تے ادبی نظریات نال وی ڳوڑھا ڳانڈھا رکھدی ہے۔
مارکسیت، سماجیت، ساختیت، تریمت حسیت، نو آبادیت تے مابعد نو آبادیت دے کئی تنقیدی اوزار (Critical Devices)ماحولیاتی تنقید کیتے ٻانہہ ٻیل بݨدن۔ ماحولیاتی تنقید ایں نظریے تے پکا یقین رکھیندی ہے، جو بندے دیاں ثقافتی سر گرمیاں اوندے طبعی ماحول تے وی اپݨے اثرات مرتب کریندن۔ ماحولیاتی تنقید فطرت تے ثقافت دے درمیان ہک ربط ہے۔ جیہڑا ادب تے زبان دی ثقافتی ٹورکوں اپݨا موضوع بݨیندے۔ ماحولیاتی تنقید اپݨے خاص مؤقف موجب ہک سراؤں زمین نال جڑت رکھیندی ہے تے ݙوجھے پاسوں ادب نال۔ ایہ ایجھاں نظری ڈسکورس ہے۔ جیڑھاانسانی تے غیر انسانی مخلوق دے درمیان ہک مکالمے دی راہ پدھری کریندے۔ (۲)
ماحولیاتی تنقید ادب وچوں ماحولیات تے فطرت کون نشابر کریندی ہے۔ محمد اقبال آکھیا ہا:
فطرت کے مقاصد کی کرتا ہے نگہانی
یا بندہ صحرائی یا مرد کہستانی
روہی چولستان داا واسی ہوئے تے اپݨے ماحول دی عکاسی نہ کرے، ایہ کینویں تھی سڳدے؟ روہی دے لوکیل نال جڑیا سرائیکی نثر دا ہک وݙا تے اہم ناں عبدالباسط بھٹی ہے۔ جتھاں انہاں دی نثر تخلیقی محاورے تے چسولی ڈکشن نال سنگری ستری ہوئی ہے، اتھاں انہاں دیاں لکھتاں وچ روہی تے اوندے ماحول دے نال نال سرائیکی وسوں دی سنبھل تے سوگھ ڄاپدی ہے۔ انہاں دیاں کہاݨیاں تے افسانے اپݨی بھوئیں وچوں پھپھڑدن۔ وسوں دے سہݨپ تے کُجھپ، اتھوں دے مقامی بندے دیاں محرومیاں تے مجبوریاں دے نال نال مقامی شئیں تے ثقافت کوں وی نشابر کریندن۔
پروفیسر جاوید چانڈیو باسط بھٹی دیاں کہاݨیاں دا ماحولیاتی جائزہ پیش کریندے ہوئیں لکھئیے:
”بھٹی دی ا یں دِھر وچ اوندی زبان ٻہوں اہم کردار ادا کریندی اے۔ جیڑھی کہیں وݙے شہر دے دوہیں تے دودڑوات آوݨ دی بجائے حالی وی کترݨ دی خشبو وچوں آپݨی سکھݨی ریت کوں رنگ لیندی اے۔ اوندیں کہانیں وچ بندے کنیں زیادہ اُوندا ماحول الویندے۔ جیڑھا بندے کوں وسوں وچوں کُھلیندے۔ بھٹی دا اصل کردار اوندی وسوں اے۔ جیڑھی گزریل پنجاہ سالیں وچ ٻہوں بدل ڳئی اے تے جو کُجھ نواں اڳوں آئے اُوندے نال بندے دی جڑت نئیں تھی سڳی۔“ (۳)
باسط بھٹی دا پہلا افسانوی مجموعہ ”وکاؤ چھانورا“، ایں مجموعے وچ شامل ہک نمائندہ افسانے دے ناں تے ہے۔ انہاں اپݨے ایں افسانے وچ روہی وسوں دے ماحول تے اوندی تہذیب و ثقافت دے بیان سانگے ہک ڄال دے چھانورے کوں چݨیئے۔ روہ وچ ہک چھانورے دی کیا اہمیت تھی سڳدی ہے؟ایہ کہیں ایر کنڈیشن وچ باٖہوݨ آلے دی بجائے ہک روہی دا واسی ای جاݨ سڳدے تے ݙس سڳدے۔باسط بھٹی ایندی ݙس ݙیوݨ وچ ٻہوں کامیاب رہیے۔
”وکاؤ چھانورا“ روہی دی مکدی وسوں دا نوحہ وی ہے۔ جیویں مرزاہادی رسوا لکھنؤ دی زوال پذیر تہذیب کوں بیان کرݨ سانگے اوں تہذیب دے اہم مرکز طوائف تے اوندے کوٹھے کوں چݨیا۔ کوٹھا ای ایجھاں شیشہ ہا جیندے وچوں لکھنؤ دے سارے طبقات دی اصل شکل ݙٹھی ونڄ سڳدی ہئی۔ ڄال دا چھانورا ای ہک ایجھاں شیشہ تھی سڳدا ہئی۔ جیہڑا روہی دی تہذیب، اوندے ماحول تے سُݨپ، کُجھپ، رج کج تے اجوکیاں محرومیاں کوں نشابر کر سڳدا ہئی۔ ایویں خواجہ فرید سئیں ڄال تے اوندے پھَل پیلھوں کوں اپݨی وسوں دی تہذیب و ثقافت تے ماحول دے استعارے دے طور تے پیش کیتا ہئی۔ جیندے وچ ہک عجب رمز لُکی ہوئی اے۔
آ چݨوں رَل یار
پیلھوں پکیاں نی وے
باسط بھٹی دا ایہ افسانہ ہک مقامی روہیلے دی زبانی بیان کیتا ڳئے۔ جیہڑا پڑھ لکھ کے شاہر تاں ونج وَسدے پر شاہر دے غیر فطری تے بݨاوٹی ماحول وچ روہی دیاں یاداں تے تانگاں اوندے جیوݨ دا آسرا ہن۔ ایہ او مقامی بندہ ہے، جیہڑا اپݨی وسوں نال جڑیا ہوئے۔ ایندی سَندھ سنَدھ روہی وسدی ہے۔ مقامی بندہ اپݨی بھوئیں توں اصلوں جدا نئیں تھی سڳدا۔
”میں ہک روہیلا ہاں تہوں تاں روہی میݙی سَندھ سنَدھ اِچ وسدی اے پر وقت ویلے میکوں روہی کنوں نکھیڑ سٹیے نوکری میکوں بے گھر چا کیتے انویں دنیا دے کھپارے ایں ویڑھ ڳن جور وہی ونڄݨ اوکھا تھی ڳئے۔ ہک تاں نوکری دا رولا ݙوجھا ٻالان دی پڑھائی ول جا ٹکاݨا وی شہر بݨا ٻیٹھاں۔ ایہ ڄاݨدے ہوئے وی جݙاں مریم پریساں پیو ݙاݙے آلے گستان در گھئی پیر اچ۔میں اماں ابے کوں وی ݙاڈھا آہداں جو میݙے نال شہر آر ہو۔ میں جݙاں وی ابے سئیں کوں ایہا گاٖلھ کیتی اے۔ انہاں ٹھڈا شُکارابھرولدی ݙتی ہے۔
ووئے پتر آ! توں چاہندیں جو اساں جیندے جی پیو ݙاݙے دیاں قبراں کنوں نکھڑ ونڄوں۔“(۴)
مقامی بندے دی جُڑت ہمیشہ اپݨی بھوئیں نال ہوندی ہے تے دھاوڑ ہمیشاں بھوئیں دے لوکاں دا استحصال کریندے تے اتھوں دیاں شئیں دی لٹ مار کریندے، قبضہ ڄمیندے۔ آپݨی دھرتی نال جڑیا انہاں دے ہک ٻئے افسانے ”دھرتی ڄایا“ دا کردار پیرݨ ہے۔جیڑھا آباد کار نظام دین دے ظلم تے جبر کوں ایں گاٖلھوں برداشت کریندے جو اوندا سانگا اپݨی بھویں نال نہ ترٹے۔ دھرتی ڄایا ماء دھرتی توں اصلوں پرے نئیں تھی سڳدا۔
”ابا! دھرتی ماء ہوندی اے۔ جیڑھلے ماء دا چٹا چونڈا غیر دے ہتھ آیا تاں میکوں ٹھہندی نہ ہئی۔ جو میں ماء کوں کلہا چھوڑاں ہا۔ میکوں میݙے ضمیر موکل نہ ݙتی تے قدرت نظام دین دا ٻیلی بݨایا۔ گاٖلھ تاں اُوکھی ہئی۔ کݙاہیں ککھ بھن نہ ݙوڑا کیتا ہا سے۔ سوچیم جیندیں تاں دھرتی ماء قسمت اِچ نہ ہئی، مرتے تاں لاڑاں آلا گستان سہیساں۔“ (۵)
باسط بھٹی دے ایہ او جند مرکزیت (Biocentrism)دے بھارو کردار ہن۔ جیڑھے بھوئیں تے بھوئیں دے بندے تے شئیں کوں برابر اہمیت ݙیندن۔ اپݨی بھوئیں کوں ماء دھردتی دے طور تے ڄاݨدن تے ایہ سانگا ہمیشاں کیتے نبھیندن۔ ڄال دے وݨ وانگوں ایں مقامی بندے دیاں پاڑاں اپݨی بھوئیں وچ ٻہوں جھِکیاں ہوندن۔ جیکوں مُناتاں ونڄ سڳدے پر بے پاڑا نئیں کیتا ونڄ سڳدا۔وکاؤ چھانورا دی کہاݨی بارے پروفیسر جاوید چانڈیو کُجھ ایں طرحاں سوجھل کیتے:
”بھٹی دی کہاݨی وکاؤ چھانورا“ وستیں وچوں شہریں ݙہوں ہجرت کرݨ والیں انہیں لوکیں دی کہاݨی اے۔ جیڑھے شہر دی بے چینی اڳوں حالی اوندے زہر دے ہیلک نئیں تھئے۔“ (۶)
باسط بھٹی روہی دی منظر نگاری وچ کمال مہارت رکھدے۔اوندے مناظر وچ وسوں دی ہر ہک شئے سنگری ستھری ڄاپدی ہے۔ ایں منظر وچ وسوں دے سارے تہذیبی تے ثقافتی رنگ نِتر کے سامݨے آندن۔ انہاں دے مناظر وچ آجڑیت / راعیانیت (Pastoralism)یعنی دیہاتی زندگی تے فطرت نال جڑت واضح انداز وچ شاہری زندگی دے مقابلے وچ روہی دی سادی زندگی دا اظہار ملدے۔ روہلیاں دے ٹوبھے دی بھر نال کھڑے گوپیاں (کانیاں دے بݨے گھر) دے سامݨے اڳواڑ تے ہک گھاٹی ٻٹ ساوی کچوچ ڄال چھانورا ماری کھڑی ہئی۔ جیندے تلے پوری روہی دی تہذیب تے ثقافت آباد ہئی۔ ایں ڄال تے اوندے نال جڑیاں یاداں دی کُجھ ایں منظر کشی کریندن۔ جیہڑی نا سٹلجیا دے درجے کوں ونڄ اپڑدی ہے:
”روہی اِچ چھانورا اللہ دی وݙی نعمت اے۔ نتاں گھاٹے وݨ کتھ لبھدن۔ ایں ڄال نال میݙیاں یاداں میݙا ٻلپݨ ڳنڈھیل اے۔ ڄال کیا ہئی اصلوں ماء دی جھولی ہئی۔ جݙاں میں اصلوں نکڑا جیاں ہم تاں اماں سیݨ کم کرݨ ویلے میکوں گھنگھوٹی اِچ پا ڄال دے ہک لڑ نال لڑکا ݙیوے ہا۔ جیڑھا ہک پاسوں نیو تے دھرتی نال رلیا پیا ہا۔ میں جھوٹاں وی ہا پیا تے انوٹھا وی پیواں ہا پیا۔ مال چرݨ ونڄے ھا تاں بھیݙے پھَل ایں ڄال دی چھاں تلے ہک ٻئے تے سر رکھ ستے راہون ہا۔ ہاڑ ہنالے جݙاں لُکھاں گُھلدیاں ہن۔ تاں جھوک دیاں تریمتیں ایں ڄال دی گھاٹی چھاں تلے آ ٻہن ھا۔
ڄال ایں گھاٹی ہئی مجال کتھوں کݨانواں پووئے کوئی گندی سیوے ھا۔ کوئی پڑچھا کھیلے ھا۔ کوئی چھٻی ٻدھے، کوئی چرخہ کتَے ھا۔ پہلے تاں کم وی نہ کھٹداھا بر سر جے کوئی کم نہ وی ہووئے ھا تاں ول ہک ٻئے دا سر ݙٹھی رکھن ھا۔ ڄال دے منڈھ نال چار دِلے پاٹی دے ہمیشہ بھرے رہن ہا۔ پیلھوں پکݨ دی رُت آندی تاں ہاکڑے دیاں حوراں ساݙے تھلے تے کٹھیاں آ تھیون ھا۔ آ چݨوں رل یار دا منظر ہوندا۔ ول ونکو ونکی دے پکھی پکھیرو، بلبلیں کاں لالیاں تے ہیڑے وی پیلھوں کھاوݨ ڄال تے آ ٻہن ھا۔ (۷)
باسط بھٹی روہی دی ساری وسوں کوں ہک ڄال دے چھانورے تلے کٹھا کرآن کھڑائے تے ایہ ہک ڄال نئیں بلکہ پورا اکرہ حیات (Biosphere) ہے۔ جیندے وچ بندے دے نال نال جیوݨ جوڳیاں کجھ ٻئیاں شئیں وی آباد ہن۔
مسعود مظہر باسط بھٹی دی منظر نگاری بارے لکھئیے:
”باسط بھٹی دے افسانے کوں افسوں بݨیدی ہے۔ اوندی منظر نگاری تے تصویر کشی۔ ایہ کمال ہوندا حصہ ہے۔ ”کوکدے پندھ کرلاندے پاندھی“ تے ”ݙکھ ݙول“ وچ ہیں کمال نے باسط کوں منوائے۔ او تکھے تکھے برش چلیندے۔ رنگ ورتیندے، مصور وانگوں لفظاں دا ہنر ݙکھیندے تے ہک نقشہ اکھیں دے سامݨے ابھار ݙیندے۔ ٻیا کمال اوندا ایہ ہے جو موئے منظراں کوں مسالے لا ممی بݨا شو کیساں اِچ محفوظ کیتی ویندے۔ جو آوݨ آلیاں انڄاݨ نسلاں تمدنی ترقی دے ایریاں اِچ منڈھی تاریخ تہذیب کوں ڄاݨ سنڄاݨ سڳین۔ (۸)
ماحولیاتی تنقید منظر نگاری وچ بن نگاری دی تکنیک کوں اہمیت ݙیندی ہے۔ جیڑھی صنعتی معاشرے دی شاہری زندگی دی بجائے غیر آباد جئیں دی تصویر پیش کریندی ہے۔ بن نگاری اوآزاد فطرت ہے، جیندے وچ او سب شامل ہے۔ جیڑھا ݙیکھݨ آلا ݙیہدے یا ول ݙیکھ سڳدے۔ ایہ اساݙے اُتے ہے جو اساں کیا ݙیہدے ہیں! جنگل، بیلے، دریا، روہ روہی یا تھل دمان؟ ایہ ݙیکھݨ آلے دے ݙیکھݨ اتے ہے۔ جو او کیا ݙیہدے؟، اوندا مشاہدہ کیڑھی شئے دا ہے۔ باسط بھٹی روہی دا ٻہوں ڳوڑھا مشاہدہ رکھیندے۔ انہاں دیاں تحریراں وچ روہی اپݨے پورے جوبن وچ تے سنگری نظردی ہے۔ باسط بھٹی روہی دا اینویں نقشہ چھکیندے، جینویں ہک عاشق اپݨی معشوق دے انگ انگ دی سراپا نگاری پیا کریندا ہووئے۔
”جݙاں ساوݨ وس پوندا تاں روہی وی وس پوندی، ٹوبھے تار متار تے ݙاہڑ بھریج کھڑدے۔ لوارے گھاہ نکل آندے، بکھڑا ݙوھدک مونیاں لمب او عیݨ مزا کر پوندے۔ چھپری پھیل گنڈھیل اولیٹی، دھامݨ سݨھ دھرتی کون کڄ پوندے۔ وِسا ہلڑا بُھرٹ مرٹ سٹ لاٹھی چا پوندے۔ تُرخاں گھوڑے ولھ ٻوپھلی قطرݨ دا تاں کوئی شمار نہ ہوندا۔ جݙاں مینہ وسدے تاں وݨ وی وس پوندے۔ مورا اکاہنہ کنڈا کرینہہ وی مینہ وچ نہال تھی کھڑدے۔ پھوگ لاݨالاݨی کھا رکھپ وی رنگ چا وٹیندے۔ سیٹوں تے کھنبیاں نکل آندیاں جھولیاں بھر بھرچݨ آندے ہاسے۔ چیتر اِچ کرینہہ ایں پھل چیندے جو لݙیج پوندے۔
ایویں لڳدا ہا۔ جیویں نویاں کنواریں ہار سنگار کر اجرکاں ویڑھی کھڑیاں ہوون…… روہی دے پکھیاں دی شان ای عجب ہوندی ہئی۔ تتر، بھی تیتر، ڳیرے، چنڈور بغیڑیاں بھاوݨیاں رتاں اِچ ہک وݨ توں ٻئے وݨ تے ٻہندے۔ پوہ مانگھ اِچ پردیسی پکھی ساݙی دھرتی دے مہمان آتھیندے۔ کونجاں، تلور، باز، کشمیر ے انہاں دیاں اݙاریاں میکوں چنگی طرحاں یاد ہن۔ انہاں دی آمد نال روہی دے رنگ نرالے تھی ویندے۔ جیڑھے کریہنہ تے مورے تے ٻہندے انہاں تلے انہاں دے پرکِر پوندے۔ رنگ برنگی کھنَب ایویں لڳدے جیویں کہیں ریت تے موتی کیر رکھیئے ہوون۔ ہر رت دا رنگ نرالا ہوندا ہا۔ روہی دے چیبھڑ کھکھڑیاں تے متیرے اِج وی میکوں یاد ہن۔ ول کڑودے پتے وی جاء جاء ڈھگ لڳے پئے ہوندے ہن۔“ (۹)
پچھلے اقتباس وانگوں ایہ اقتباس وی لمباݨ پکڑ ڳئے۔ باسط سئیں دی نثر اتنی چسولی ہے،جو پڑھن آلے دے مزاج تے بھارو نئیں تھیندی۔ میں سمجھداں جو باسط سئیں دی منظر نگاری دا خلاصہ کرݨ انہاں دی نثر دا کفر ہوسے۔ اینویں ڄاپدے جو سرائیکی نثر او تخلیق نئیں کریندے بلکہ اوندے اُتے نازل تھیندی ہے۔ روہی دی تہذیب تے ثقافت اوندے منظر نظارے باسط سئیں دا ناں سٹلجیا ہے۔ جیندے ہک ہک جز کوں چس چاء چاء کے بیان کریندن، جیویں موتی کریندے پئے ہووِن۔
”وکاؤ چھانورا“ ماحولیاتی سنگوڑ دی کہاݨی اے۔ اساݙے وسیب دیاں مکدیاں شئیں وچوں ہک ڄال داوݨ وی ہے۔ ایہ ماحولیاتی سنگوڑ ترقی راہوں یا مقامی بندے کوں مجبوریاں، محرومیاں وات ݙے کے مقامی بندے تے روزی لݙا ڳئے۔ ڄال وسیبی بندے وانگوں وسیبی وݨ ہے۔ ایندا سائنسی ناں (Salva doraoleoides)ہے۔ ایں وݨ دی سائنس تے طب وچ اپݨی خاص اہمیت ہے۔ ایں وݨ دی قدامت دا اندازہ ایں توں وی لایا ونج سڳدے۔ جو ایں وسوں دے بندے ویاس جی دا قدیم سنسکرت رزمیہ جیکوں ہندو مذہب وچ مذہبی اہمیت ہے۔ ”مہابھارت“ دی اٹھویں کتاب دے ترہیویں باب دی چوینویں شعر وچ ایں ونق دا ذکر ملدے۔ ایہ وݨ اپݨی قدامت پاروں اپݨے ڳوڑھے ماحولیاتی تے سماجی رشتے وی رکھدے۔ ڄال جیڑھا ساݙے وسیب دا اپیرا تھیوݨ آلاوݨ ہے۔ ایہ مزاحمت دی علامت وی بݨدے۔ ایہ وݨ سنج کر ہ کُر تے ریت وچ، جتھاں تلوں دا پاݨی زہر تے کوڑا ہے، اتھاں وی ساوا سوکھا ڄاپدے۔ ایندی چھاں دے نال نال ایندا پھل اتھوں دے واسیاں کیتے کہیں وݙی نعمت تے میوے توں اصلوں گھٹ کائنی۔ وݨ دی مزاحمت کہیں بندوخ نال نئیں ہوندی۔ اوندا پھَل تے اوندی چھاں اُوندی حفاظت کریندن۔(۱۰)
سوچݨ دی ڳال ایہ ہے۔ جو ڄال دے وݨ دی چھاں، ایندے پیلھوں ایں وݨ دی بقا کیتے مزاحمت کیوں نئیں بݨدے؟، یاول ترقی راہویں اساݙیاں ترجیحاں وٹیج ڳئین؟، میکوں یاد ہے۔ جو شیر شاہ بائی پاس توں شجاع باد آلے پاسے ترے چار کوہ دے پندھ تے ریلوے لائن دی پٹڑی نال میݙی وستی ہے۔ ایں پٹڑی نال میݙی وستی دوں آندیں کچا راہ ہئی۔ جتھاں کلہا بندہ ٹر سڳدا ہا۔ یا سائیکل چل سڳدا ہئی۔ ایہ رستہ ولے کھاندا ڄال جلوٹیاں دے آندری ٻاہری لنگھدا ہا۔ پٹڑی دے ݙو ہائیں پاسوں گھاٹے ڄال ڄلوٹے ہن۔ جہناں توں لوڑ موجب سکی لکڑوی وستی آلے مریندے ہن۔ تے پیلوں دے موسم پیلوں دیاں بہاراں وی لٹیندے ہن۔ آندا ویندا پاندھی انہاں ڄالیں دی چھاں تلے سہی وی کڈھیندا ہئی۔ ول اُو ویلا آیا جو سڑک نکلݨ پئے ڳئی تے ایں سڑک ہک وݨ وی ناں چھوڑیا۔
ایہ وی یاد پوندے جو اساݙے گھر دے پچھاڑوں ݙوجھے کلے وچ ہک ٻہوں وݙا ڄال دا ملھا ہئی۔ جیڑھا ہمڑاں دی زمین وچ پورے کلے تے دھڳرایا پیا ہا۔ ایں قدیمی ڄال کوں ہر کوئی کرڑا تے جناں آلا ملھا آہدا ہئی۔ ایں ڄال دا ایݙا رعب ہئی، جو کوئی وی پیلھوں چݨݨ کیتے وی نیڑے نا ویندا ہا۔ اساں سکولوں آؤں ہا تاں ڈر کولوں ترئے کلے دا ولا مار کے گھر پُڄوں ہا۔ ول ہک ݙینہوار سکولوں آیوسے۔ تاں ایہ ملھا کپا ٹکا پیا ہئی۔ ولدی ݙینہوار زمین آباد تھی ڳئی۔ باسط سئیں دا افسانہ ”وکاؤ چھانورا“ کئی واری پڑھیئے تے ہر واری اپݨے پچھاڑوں آلے ڄال دے کرڑے ملھے دے کپ ٹُک دا منظر اکھیں اڳوں آݨ کھڑا تھیندے۔ ہُݨ تاں ڄالیں گستان وچ نظردن۔ پیلھوں کھادیں وی ہک مُد تھئی ہے۔ ہُݨ تاں پیلوں دا ذائقہ تے چَس وی زبان بھلدی ویندی ہے۔
سئیں نصر اللہ خان ناصر لکھدن:
”ایں کتاب دی سب توں اہم کہاݨی ”وکاؤ چھانورا“ اڳواڑ تے کھڑے بظاہر بے قیمت ڄال دے وݨ دے گرد گھمدی اے۔ جیڑھی روہلیاں دیاں محرومیاں، وݨ دا وکݨ یاکپیڄݨ روہلیاں دیاں محرومیاں دا ٻہوں وݙا حوالہ بݨ تے کہاݨی وچ ابھریئے۔ روہی دی زندگی وچ چھاں ہک اݨ مُل شئے ہے۔ ایندا وکݨاں آخری مجبوری ہے۔ بے وسی، محرومی تے لاچاری ݙکھ درد دی کیفیت دا اظہار اے۔“ (۱۱)
طبقاتی فرق تے محرومیاں راہیں ماحول وچ آوݨ آلا وڳاڑ سماجی تے ماحولیاتی مارکسیت دا خاص موضوع ہے۔ ماحولیاتی تریمتی حسیت وانگوں سماجی تے ماحولیاتی مارکسیت ایندی وجہ بندہ مرکز نظریئے کوں قرار ݙیندی ہے۔ بندے دے ہتھوں بندے تے ماحولیات دی تباہی طبقاتی فرق تے غلبے دی منطق ہر شئے دا استحصال کریندی ہے۔ (۱۲) اَج اساݙے وسیب دے لوکاں کولوں وسائل دی کمی ہے۔ اساݙا بندہ تے ماحول سرمائے دی غیر مساوی تقسیم دے دروہ دا شکار ہے۔ ٻاہروں آوݨ آلے آباد کار تے اساݙی ریاست وسائل مُکا کے تے مسائل ودھا کے سرمائے تے ماحول دی طلب رسد دے وڳاڑ دا موجب بݨدی پئی ہے۔ مقامی بندے دے نال نال ساری ماحولیاتی بے وسیلی وی نشابر تھیندی ہے۔ صادق بلوچ ابے دی بیماری دا سݨ کے شاہروں پندھ کر کے روہی اپڑ دے تاں اوکوں ڄال دا چھانورا کپیا لاتھا ملدے۔ ول ایندے بارے اپݨی اماں کولوں پچھدے:
”ہیں اماں! ایہ ڄال کیوں کپوائی ہیوئے؟“
اماں ولدی ݙتی؛
”اَوے پترآ! پیو تیݙے دا آپریشن ݙسائے نے ساکوں رقم دی لوڑ ہئی۔ تیکوں تا ں پتہ ہے۔ کتواں سال اے۔ روہی وٹھی کائنی۔ مال ݙھانڈا ودھݨوں کھڑ ڳئے۔ اُتوں سوکڑے دی بیماری مال مکائی ویندی اے۔“ (۱۳)
”وکاؤ چھانورا“ فقط سماجی مجبوریاں سانگے ہک ڄال دے مُکݨ دی داستان نئیں۔ ایہ پوری ماحولیاتی وسوں (Bio Sphere)دے وڳاڑ تے سنگوڑ دی کہاݨی اے۔ ایں افسانے راہوں باسط بھٹی دا ماحولیاتی سماجی تے مارکسی شعور تے حسیت نشابر تھیندی اے۔ وݨ طرانویں مقامی بندے دیاں پاڑاں وی اپݨی بھوئیں وچ لتھیاں ہوئن۔ ݙونہائیں دی بقا اپݨی بھوئیں نال سلہڑ ہے۔ ݙوہائیں کیتے اپݨی بھوئیں اپݨیاں پاڑاں نال جڑیاں رہوݨ ٻہوں ضروری ہے۔ ایہ بھوئیں، ماحول تے وݨ اوندے سونہیں تے ڄم پل دے سنگتی ٻیلی ہن۔
مقامی بندے دی اپݨے ماحول تے اوندی وسوں نال ازل دی جڑت ہے۔ وسوں دی ہر ہک شئے دے ݙکھ کوں اپݨا ذاتی ݙکھ تے کرب سمجھدے۔ وسوں دا مکݨ اوندے اپݨے وجود دا مکݨ ہے۔ ایں سانگے افسانے دا اخیر ماحولیاتی کرب کوں وجودی کرب وچ وٹا ݙیندے۔ ایہ افسانہ نگار دا وجودی کرب اپݨے وجود کوں کلہا اہمیت نیں ݙیندا۔ بلکہ اپݨے وجود کوں کپے ٹکے ڄال دے وݨ دے سانویں تولیندے ہوئیں بندہ مرکزیت دے فلسفے کوں رد کریندے۔
”اماں اڄاں گاٖلھ کھڑی کریندی ہئی تے میں بے سُدھ گزریل یاداں اِچ گُم کھڑا ہم۔ بھیڈ ے لِیلے بے فکرے ٹپوشیاں ودے مریندے ہن۔ کتا منہ تے نلا رکھ واڑی اڳوں ونڄ ستا ھا۔ تھلا کپیل پانداں نال بھریا پیا ھا۔ ڄال دے منڈھ دی کھٹی کھڈ میکوں قبر وانگوں پئی لڳدی ہئی۔ گھڑیاں تے مٹی ڄائی پئی ہئی ویڑھا سنج ھا میں بے سدھ ہم۔ جتوالاں اُٹھ قطارے تاں میکوں اینویں لڳا جیویں کہیں میݙے وجود دے ٹوٹے کر اٹھاں تے لݙ ݙتے ہوون۔“ (۱۴)
آخیر تے میکوں ڈاکٹر ناہید اختر دا اردو افسانہ ”ماں، پیڑ اور چھاؤں“ یاد آندا پے۔ جیندے وچ پتر ماء دے ہٹکݨ دے باوجود ٻوہے اڳوں کھڑے چھانورے کوں فقط ایں گاٖل اُتے کپ ٹُک سٹیندے جو پکھو ایندے اَتے آٻہندن تے ڳند کریندن۔ نال کن وی کھاندن۔ عارف چھانورے دی چھاں دے نال نال ماء جھئیں ٹھڈڑی چھاں توں وی محروم تھی ویندے۔ باسط سئیں دا افسانہ ماحولیاتی اعتبار نال ٻہوں وݙا افسانہ ہے۔ ”وکاؤ چھانورا“ عالمی ادب رکھݨ دے ݙاہ دا ہے۔
ایں مجموعے دا ݙوجھا افسانہ ”دھرتی ڄایا“ نو آبادیاتی تے مابعد نو آبادیاتی ماحولیات تے سماجی، مارکسی ماحولیات دے حوالے نال ٻہوں اہم ہے۔ ایہ ہراوں دھرتی ڄائے پیرݨ دی کہاݨی ہے۔ جیہڑا آنوݨ آلے دھاروڑاں پناہ گیراں تے آباد کاراں توں متاثر تھئے۔ چھڑا ایہ مقامی بندہ ای متاثر نئیں تھیاء۔ ایں بھوئیں دا ماحول وی متاثر تھئے۔ ”فلسفہ ماحولیات“ فطرت دے کنوارے پن (Virginty) دی اہمیت تے زورݙیندے۔ فطرت جیویں ہے۔ اوکوں اونویں ای رہوݨ ݙیوݨا چاہی دا ہے۔ فطرت وچ ملاوٹ نئیں ہووݨیں چاہیدی۔ماحولیاتی تنقید خالص بن (Virgin Wilderness) دی ادب راہوں ڳول کریندی ہے تے نال ای نا خالص تے کھوٹ ہووݨ دے اسباب وی لبھدی ہے۔ روہی تے تھل اساݙے وسیب دے خالص بن ہن۔ انہاں بناں کوں کال کریہہ نئیں مار سڳیا۔ تھل تے روہی کیتے بارش کہیں وݙی نعمت کولوں گھٹ کائنی پر ترقی راہویں روہی وچ کڈھیاں ڳیاں نہراں، ایں وسوں کوں رنگ لانوݨ دی بجائے موت دیاں قاصد ثابت تھئین۔ جیڑھی وسوں کوں کال کریہہ تے تَس نہ مار سڳی ہئی۔ اوکوں پاݨی نال مار یا ویندا پئے۔
اشو لال ایں سانگے لکھدن؛
”مقامی اکثریت ہمیشاں توں اپݨے وجود بارے سچیندی آندی اے۔ جو ترقی سہولت توں ودھ اوندے کیتے چھڑا حیرانی دا باعث بݨی اے۔ موٹر وے (کالا باغ ڈیم) گریٹر تھل کینال، سی آر بی سی…… وغیرہ تاں بالکل نال دی حیرانی اے۔ شاید ایہ او ویلا نئیں جݙاں سودگراں دے بہروپ اِچ مقامی ہنر ونداں دے ہتھ کپݨے پوون۔ بھلکہ اے تاں آہدن جمہوری کلچر دا پروردہ اڄوکا ویلا اے۔ جیہڑا مقامی ثقافت راہیں کالونیل ازم دیاں نویاں شکلاں پیا وٹیندے اَتے مقامی اکثریت اَج وی اونویں بے وس اَتے مونجھی ماندی اے۔“ (۱۵)
کہیں آکھیا ھا جو تاریخ وچ کردار حقیقی ہوندن تے واقعات کوڑے تے فکشن وچ کردار کوڑے ہوندن تے باقی سارا کُجھ سچ ہوندے۔ اُتلے اڄوکے معروض کوں باسط سئیں فکشن دے روپ وچ ”دھرتی ڄایا“ دی شکل وچ پیش کیتے۔ ایہ دھرتی ڄائے پیرݨ دی کہاݨی اے۔ جیہڑا آباد کار نظام دین دے ظلم جبر دا شکار ہے۔ اتلے ظلم تے جبر دے باوجود نظام دین دے گھر کوں نئیں چُھڑیندا۔ کیوں جو اُوں دھرتی ڄائے دے ڄم پل دی اوہا جاء ہے۔ جتھاں نظام دین قبضہ گیر ہے۔ او بھوئیں کوں دھرتی ماء منیندے تے ظلم جبر تاں برداشت کرݨ قبول کریندے پر ماء دھرتی توں جدا تھیوݨ ہرگز برداشت نئیں کرسڳدا۔
باسط بھٹی اڄوکی روہی دے مقامی بندے دی بے وسی تے بے وسیلی کوں ”جادو ئی حقیقت نگاری“ دی تکنیک وچ پیش کیتے۔ ایہ بے وسی تے بے وسیلی ترقی دے راہویں مقامی بندے اُتے مسلط کیتی ڳئی ہے۔ پیرݨ اپݨی ہݙورتی سݨویندے:
”ہک ݙیہاڑے سُݨیج پئی جو سرکار روہی اِچ نہریں کھٹویندی پئی اے۔ ݙاݙھے خوش تھیوسے جو مُدتاں دی تسی ریت تے پاݨی آسی دھرتی ساوی تھیسی…… میݙے ݙاݙے بہشتی کوں جو ووڑپئی اکھیس؛
مار ٻیلی رُل ڳیوسے، کیوں سئیں آکھیس۔
بھلے مانسو!
اڄئی خوش ودے تھیندے وے۔ ایہ نہریں تہاݙے کیتے کائنی۔ ایویں سمجھو تہاݙیاں قبراں ہݨ جیڑھے آفسر انہاں کوں کھٹویندے پن۔ انہاں دی قوم تے انہاں دیاں نسلاں نہریں دے پاݨی نال مݙیاں چئی آسن۔ ساݙی سنگت اکھیندی ہئی میاں پراݨے لوک اِن، انہاں کوں کیا پتہ۔ بس ڳالھیں ٻیٹھے سݨو…… آہدے ہن اساں دھرتی ڄائے…… بس ووئے پتر آ! ایݙوں نہریں کھٹیندیاں آیاں اوݙوں چکاں دے چک اسردے آئے۔ اُوپرے اݨ سونھہیں کھورے چہرے آوݨ پئے ڳئے۔ اُو لٹ پئی جو رہ رب داناں۔ اساں پاݨی دی آس رکھی پر گاٖلھ ݙاݙے بہشتی آلی پکی چک کیا اسرئیے۔ نہریں دے چکاں اچ آ ڳیوسے۔“ (۱۶)
مابعد نو آبادیات دی نقل مکانی تے ماحولیات دی زمینی اخلاقیات وچ دل چسپی دی وجہ توں ݙوہائیں دے درمیان چھک وٹ پوندی ہے۔ ہک پاسے ”آفاقیت“ (Cosmopoltanism)دا دیھ ہے تے ݙوجھے پاسوں“ حیاتی مقامیت(Bioregionalism)دی وسیب تے وسوں نال جڑی سوہݨی اصطلاح ہے۔ جیہڑی انتظامی سرحداں کوں رد کر کے فطری تے قدرتی سرحداں اسریندی ہے۔ ایہ سرحداں پاݨی ہوا، موسم، زنارواں تے طبعی حالات، زمینی خصوصیتاں اُتے اسردن۔
آفاقیت تاں ہک ایجھاں سیسار ہے۔ جیہڑا مقامی ثقافتاں، تہذیباں تے ماحول کوں نڳلݨ تے ساریاں کوں ہک لواݨ کرݨ چاہندے۔ حیاتیاتی مقامیت، مقامی وسوں اوندی زبان تہذیب تے ثقافت کوں سنڄاݨ ݙیندی تے مقامیت دے سارے پکھاں داا ٓدر کریندی ہے۔ باسط بھٹی مقامیت نال جڑیا تخلیق کار ہے۔ جیہڑا جاݨدے جو ایں دھرتی تے ہمیش توں دھاوڑ آباد کار تے استعماری طاقتاں ترقی راہویں آن قابض تھئین۔
ایہ باسط بھٹی دا ”ڈوڑا ماحولیاتی شعور“ ہے۔ جیہڑا انہاں دے شعوری چھک تاݨ نال ایں نتیجے دے پڄھدے جو مقامی وسوں نو آبادیات یا کہیں ٻئی مرکزی طاقت توں ݙھگ متاثر تھئی ہے۔ ”ڈوڑا ماحولیاتی شعور“ ای ہے جیہڑا دھاڑے ماراں، آبادکاراں تے استعماری طاقتاں دے مرکز دا پک ݙیندے۔ جو کینویں استعمار مقامی بندے کوں ولھیٹ وچ ݙے کے اوندے چکاٹ، ٻکاٹ کڈھویندی اے۔ ترقی مقامی بندے دا وسیلہ بݨݨ دی بجائے ہتھوں اوندے وسائل وی ہڑپ کر گھندی ہے۔
”اساں پاݨی دی آس رکھی پر ڳالھ ݙاݙے بہشتی آلی پکی چک کیا اسریئے نہریں دے چکاں اِچ آ ڳیوسے۔ ول ساݙیاں ہݙیاں پسلیاں دا کڑکاٹ ای نہ سݨیج پیا۔ نہ کہیں سر تے ہتھ رکھیا۔ نہ کوئی ولی وارث بݨیا۔ لاہور تئیں بھج بھج ہٹ پیوسے۔ حیاتی ساری دی کمت دفتراں کچاہریاں اِچ مُک ڳئی۔ کوئی راہ نہ نظردی ہئی۔ سردیاں سرداریاں ہوندے یتیمی آ ڳئی۔ ماء دھرتی تے دھاڑاپئے ڳیا۔ چھیکڑ دی باقی ڳائیں ݙاچیاں وکݨ پے ڳیاں۔ وݙکیاں آکھیا بھلے مانسو! حالی وی ویلا ہیوے۔ بناں ٹپ ڄلوں، حیاتی وی بچ ویسی تے مال وی سنگت ول وی آس دا ݙیوا نہ مسمݨ ݙتا۔ ساکوں ایہ فونک جو اساں منڈھ قدیم دے واسی، اساں بُکھ تریہہ نبھائی۔ ڄلدیاں ٻلدیاں ٹٻیاں تے جوانی ونڄائی۔ ساݙا حق کون مریسی۔ ساݙا کوئی کیا کریسی۔ پر ایہ سب ساݙا وہم نکھتا۔“ (۱۷)
ٻاہروں آنوݨ آلا دھاڑو، استعماری طاقت یا سرمایہ دا کݙاھاں ماحول دوست نئیں تھی سڳدا۔ او ہمیشہ ذاتی فائدے دی خاطر وسوں دے توازن کوں وڳاڑ کے رکھ ݙیندے۔ او اپݨے حرص،لالچ، طمع وچ آ کے ایں بھوئیں کوں غیر آباد تے ہک سنڄ بیابان بݨاوݨ وچ پورا زور لیندے۔ وسوں دے وݨ وٹیاں کوں مکیندے۔ جنگلی جانووراں دا شکار کریندے تے دھوئیں دیاں تھوھیناں چھوڑ کے ماحول دے سنگوڑ دے نال نال ایندی آلودگی دا موجب بݨدے۔ مارکسی ماحولیاتی فلسفہ سماج طرانویں ماحولیات دے استحصال دی ڳال ٹوریندے۔ ماحول دی غیر مساویت اوندا عدم توازن ماحولیاتی تخلیق کاراں سماجی تے مارکسی نظر نال وسوں کوں ݙیکھݨ تے مجبور کریندے۔ باسط بھٹی ماحول دے وڳاڑ کوں ایں نظراں نال ݙٹھے:
”ساہندے ݙوں ساوݨ گزریئے،مینہ دی ہک پھینگ نہ وٹھی۔ روہی دی دھرتی کربلا بݨ ڳئی۔ لاڑاں آلا ٹوبھا پاݨی کوں ترس ڳیا۔ مال اِچ مریکا پیا۔ ساݙے پھُل ایاݨے ساݙیاں اکھیں اڳوں روہی دی جلدی ٻلدی ریت تے تتڑی دے داݨیاں وانگوں بھونیج ڳئے۔“ (۱۸)
ایہ گھٹی (قلت) بھانویں فطرت دی دنیا آلے پاسے ہووئے یا ول سرمایہ دارانہ نظام وچ، اتے چھڑی سادی معروضی حقیقت نئیں ہوندی۔ بلکہ ایہ ارادی عمل تے سرمائے دے ذرائع (Capitalistic Form) دا تفاعل ہے۔ ایہ گھٹی اپیری نئیں ہوندی یا کہیں فطرتی نظام نال سامݨے نئیں آندی۔ بلکہ کیپٹلیزم دا ہر ہک شئے،ہر ایک حرکت دے کنٹرول تے قابو ہوندے۔ باسط سئیں ایں ساری اڄوکی معروضی صورتحال تے سرمایہ دارایت دے اڄوکے ہتھ کنڈیاں کوں چنگی طرانویں سمجھدے تے تخلیقیت دا رنگ ݙیندے۔ ایہ نظام ایڈا بے رحم اے جیندیاں تاں کیا، مویاں تے وی اصلوں رحم نئیں کھاندا۔ پیرݨ دھرتی ڄایا جیکوں ایں بے رحم نظام نے اپݨی دھرتی تے پرایا کر ݙتے۔ او واحد متکلم کوں اپݨی ہَݙورتی سݨاوݨ بعد اللہ کوں پیارا تھی ویندے تاں واحد متکلم کوں فکر پوندی ہے۔
”لاڑا ں آلو ٹوبھا تاں کݙو کڑاں نظام دین دے رقبے وچ رَل تے سُک سُکا تے لُک ڳیا ھا۔ ٹوبھے دی بھرنال لاڑاں آلا گستان وی بے انصافی تے ظلم دے ہلیں تلے ہلوڑ تھی ڳیا ھا۔ میکوں سمجھ نہ پئی آندی ہئی۔ جو ایں دھرتی ڄائے دی لاش کیݙے ونڄ پوراں۔“ (۱۹)
باسط بھٹی دے ٻئے ݙو افسانے ”ادھار“ تے ”نذرانہ“ وی سرمایہ داریت دی اصل تے کوجھی شکل کوں سامݨے گھن آندن۔ مقامیت توں گھن تے عالمی سطح توڑیں سرمایہ داری نظام نے تریجھی دنیا دے مُلکاں،تے لوکاں کوں سرمایہ داریت دے سودی نظام وَٹھا ہوئے۔ سرمایہ داری نظام اپݨیاں پاڑاں پکیاں کرݨ سانگے مذہب تے طاقت دا آسرا گھندا رہ ڳئے۔ علم دین سودوی ٻیاں کولوں چوکھا کھاندے تے اپݨا ڈھیر وقت جماعت نال وی لیندے۔
افسانہ ”ادھار“ سرمایہ داراں دے ایجھے کوڑھ دی تصویر چھکیندا ہے۔ ”نذرانہ“ امریکہ جہیں سپر پاور ملک دے جنگی جنون کوں ننگا کریندے۔ ایہ سارے ہتھ کنڈے کیپٹلیز کوں ودھارا ݙیوݨ سانگے ہن۔ بندے اپݨے لالچ خاطر جنت جہیں ایں دھرتی کوں دوزخ بݨا ݙتے۔ ایہ بھوئیں، ایہ کرہ جند تاں ہے۔ جتھاں بندہ تے ٻئے حیاتیات دی بقا جڑی ہے۔ بندہ ایکوں برباد کرݨ وچ گھٹی نہیں پیا کریندا۔ ایہ ایٹم بم، تابکاری دا زہر، کیمیاوی تے جراثیمی ہتھیاراں نال لڑیجݨ آلیاں جنگاں، ایہ سبھ بندے دا خود کش عمل ہے۔ ایندی آلودگی تے تخریبی عمل دے اثرات کرہ حیات دے پوندے پین۔ اینویں ای ”رودھے“ جاگیردارانہ نظام (Feudalism) دے جبر دے خلاف اُچا تھیندا آلا ہے۔ اساں تاں اڄاں جاگیرداراں دے کھلے تلوں وی نہیں نکل سڳے تے اتوں نو آبادکاری سرمایہ داری تے استعماریت ساکوں آݨ وَٹھے۔
ایہ سارے نظام ہکو ایں وسوں دے بندے کیتے دروہ دا موجب نئیں بلکہ ایہ پوری وسوں، ماحولیاتی تے حیاتیاتی کُرے کیتے زاہر ہن۔ ایہ سارا او ٹولا ہے۔ جیڑھا اپݨے مفاد تے نفعے کیتے کُجھ وی کر سڳدے۔ جاگیر داری نظام جنگل بیابان پَدھر ے کر کے زمیناں آباد کر کے رڑھ واہی کیتی ہے تے بندے کوں غلام یا ول بَدھل نوکر رکھ تے جبری کم گھِدس تے ماحول دیاں ٻیاں شئیں کوں بے دردی نال مُکا ئیس۔ سرمایہ دار انہ نظام اپݨی چالاکی دا ایجھاں ڄال وݨیئے جو اَج مقامی بندہ نہ نکل سڳدے، تے ناں ای پھتک سڳدے۔ہوا تے پاݨی جیڑھا غریب شودے کیتے مفت ہئی۔ اوندے وچ وی زاہر گھول ݙتا ڳئے۔
باسط بھٹی دا ݙوجھا افسانوی مجموعہ ”بندہ، بھاہ، ہوا تے پاݨی ہے۔ جیندے وچ چھوٹے چھوٹے افسانے ہن۔ ایہ چھوٹیاں چھوٹیاں کہاݨیاں روز ویلے دی زندگی وچوں پھپھڑدِن۔ ایہ کہاݨیاں انہاں دی ہݙورتی وی ہن تے جگ ورتی وی۔ میݙے خیال وچ ایہ افسانچے ملتان آنوݨ توں بعد تخلیق تھئین۔ ایں گاٖلھوں انہاں دے موضوعات پہلے مجموعے توں نویں تے وَکھ ہن۔ باسط سئیں ہݨ روہی توں ہٹ تے شاہر دی مصروف زندگی وچوں کہاݨی کشید کرݨ دا گروی سِکھ گھِدے تے شاہراں وچ رہوݨ آلیاں دے روپ بہروپ کوں وی جاݨ ڳئین۔باسط بھٹی ”بندہ، بھاہ ہوا تے پاݨی“ دیاں کہاݨیاں وچ شاہر نال سونہہ تاں بݨائی اے۔ پر او اپݨی روہی کوں وی اصلوں نئیں بھلیئے۔ روہی انہاں دا لاشعور ہے۔ کوئی وی ادیب اپݨے لا شعور کولوں متاثر تھئے بغیرنئیں رہ سڳدا۔ انہاں اپݨے ایں افسانوی مجموعے دے دیباچے دا عنوان وی ”جے تئیں جیسوں کیچ ݙو تݨسوں“ رکھیئے،
ایندے وچ دیہات، وستی تے شاہر دی زندگی دا فرق ݙسیندن:
”وستی چھوڑ شہر آ یوسے تاں وستی وسدی ہئی۔ جاڳدی ہئی۔ آباد تے شاد ہئی۔ نور حضور ویلے ککڑ بانگاں ݙیندے، کھوہ دی کچی مسیت اچوں مولوی اللہ وسائے دی بانگ ہوا دی کنڈ اُتے سوار تھی روح اِچ لہہ ویندی۔ پرہ ٻاکھدی کانواں دی کاں کاں نال اکھ کھلدی۔ منجھیں رنگدیاں، ڳائیں ڈھکدیاں، ٻکریاں ٻاکدیاں، لسی ولڑیندی، گھٻ گھٻ مٹی دا گھٻکار ہاں ٹھریندا۔ ساݙے ویڑھے ہیڑے تے شارک لالیاں شور کریندیاں۔ مال اِچ ݙوبھی پوندی، ݙوہاوے بھرییندے مال چھڑدا، ٻال مدرسے ویندے۔ اتھاہوں ساݙی حیاتی شروع تھئی۔
پندھ در پندھ، خوشیاں غمیاں، دھاٻے، دھوڑے، اکھاوتاں سکھاوتاں، لہایاں چاڑھیاں، زندگی پندھ کریندی رہی۔ ہک ݙینہہ روزی رزق دے جھلوڑے ملتان آ سٹیا…… ملتان آئے ݙاہ سال گزرڳئین۔ پرہ ہݨ وی ٻاکھدی اے۔ لوک ہݨ وی اشاک تھیندن نہ کاں کرلاندن، نہ ککڑ بانگاں ݙیندن۔ نہ ویڑھے ہیڑے تے شار ک لالیاں آشور کریندن۔ نہ چڑیاں چلکدن۔ نور حضور دے ویلے محلے دی ڳلی اِچ موجود چار مسیتاں دے سولہاں سپیکراں اِچوں بانگ ملدی اے۔ ہتھوڑا سر اِچ ٹھا آ تھیندے۔“ (۰۲)
ایہ باسط سئیں دا نا سٹلجیا ہے، جیڑا انہاں کوں اپݨی وسوں تے ماحول نال جوڑی رکھدے۔ انہاں کوں انہاں دا ماحولیاتی شعور ہے، جیہڑا شاہر رہوݨ دے باوجود، اپݨے ماحول توں اوپرا نئیں تھیوݨ ݙیندا۔ ݙوجھے مجموعے دا نمائندہ افسانہ وی ”بندہ، بھاہ ہوا تے پاݨی“ ہے۔ ایں کہاݨی وچ باسط سئیں کہاݨی کاری دے نویں ڳݨ ورتن۔ انہاں دی ایہ کہاݨی فینٹسی دا شاہکار ہے۔ باسط سئیں ایں افسانے وچ ݙو پندھ کیتن، تے ݙوہائیں روہی دی تتی ریت دے پندھ ہن۔ انہاں پندھاں دی منزل تاں ہک ہے پر دڳ تے نوعیت وکھو وکھ ہے۔
ٍٍ پہلا روہی دا پندھ زمینی تے جسمانی ہے تے ݙوجھاہوائی تے تخیلاتی۔ پہلا پندھ سارے گھر دے بندیاں نال جیپ اَتے ڈیراورکولون اڳاں روہی دا ہے۔ ایں پندھ وچ انہاں دی مشوم پوتری وی نال اے۔ جیہڑی اپݨی مشومیت سانگے روہی تے اجڑی مشوم فطرت بارے اپݨے ݙاݙے نال مکالمہ کریندی ہے۔
”ابو بابا! ایہ ٹوبھا کیوں سُگ ڳئے؟“
ول ہک دم ٻولی۔
”ایہ گوپے خالی کیوں کھڑن؟“
”اتھوں دے وسدے کیݙے ڳئین؟“
میں ݙسیا؛
”پتر! جݙاں مینہ نی وسدے، پاݨی نی ہوندا، اتھوں دے وسدے گھر ٻار چھوڑ پاݨی دی ڳول اِچ نہری علاقیاں آلے پاسے ٹر ویندن۔“
او ول ٻولی؛
”بابا! ایہ لوگ اپݨی موٹر کیوں نی لوا گھندے؟“
میں اونکوں سمجھیندے ہوؤے آکھیا؛
”بابا جانی! اتھاں زمین دے تلے پاݨی ٻہوں کوڑا اے۔ بلکہ زہر ہے۔ ایہ پاݨی انسان پیوے۔ کوئی زناور پیوئے۔ یا پکھی پرندہ، فوراً مر ویندے۔“
”سچی گاٖلھ ہے؟“
”ہا بابا!“
او حیران تھئی ٻولی“
”بابا! ایہ روہیلے اتھاں کیوں راہندن؟، جتھاں پیوݨ دا پاݨی وی کائنی۔گرمی زور دی پوندی اے۔ اتھاں لوکاں دے گھر وی ککھ کانیاں دے ہن۔؟“ (۱۲)
آہدن جو فطرت مشوم ہوندی اے۔ ایہ مشومیت فطرت دیاں شئیں کوں پریت دے رشتے وچ جوڑی رکھدی اے۔ ایں افسانے وچ ہک مشوم ٻال فطرت نال جڑدیں دیر نئیں لیندی۔ اینویں لڳدے۔ جو فطرت نال ایں ٻال دا ڳانڈھا تے سانگھا ازل دا ہے۔ تریمتی ماحولیات(Ecofeminism) مرد توں ودھ تریمت کوں ماحولیات دے ڈھیر نیڑے ڄاݨدی ہے۔ ہک تریمت وچ اپݨے ماحول تے فطرت نال ہک مرد توں ودھ جڑت ہوندی ہے۔ تریمت تے بھوئیں وچ کئی مشابہتاں ہن۔ ایں سانگے بھوئیں کوں وی دھرتی ماء آکھیا ویندے۔ ہک مشوم دھرتی ڄائی اپݨی مشوم وسوں دا ݙکھ دلوں محسوس کیتے۔
ایں افسانے وچ ݙوجھا پندھ فینٹیسی (Fantasy) دے زور تے کوئی معراجی یا مکشوفی تجربہ نئیں۔او فینٹیسی دے زور تے عالم بالا یا اݨ ݙٹھی دنیا دا پندھ کرݨ دی بجائے، اپݨی بھوئیں، اپݨی روہی د اپندھ کریندن۔ ایں فینٹیسی دے زور تے کیتے ڳئے پندھ وچ دانتے وانگوں لا طینی شاعر ورجل یا ول محمد اقبال وانگوں مولانا رومؒ کون مرشد معنوی بݨا تے نال نئیں ٹردے۔ جیویں دانتے اپݨی مشہور زمانہ تصنیف طربیہ خداوندی (Divine Comedy)تے محمد اقبال جاوید نامہ وچ اپݨے مکشوفی تے معراجی پندھاں دا انہاں کوں رہنما بݨایا ھا۔
باسط سئیں ایہ پندھ اپݨی مشوم پوتری نال کریندن۔ ایں پندھ وچ کوئی راہ سلوک دیاں منزلاں طے نئیں تھیندیاں بلکہ ݙوہائیں ݙاݙا پوتری ہوا تے پاݨی بݨ تے بھوئیں دی بھاہ وسمیندے تے زمین زاداں دے ݙکھاں دا دارو ودے کریندے ہوندن۔ باسط سئیں اپݨی پوتری کوں جݙاں ایہ جاݨ کاری ݙیندن، جو بندہ بھاہ ہوا تے پاݨی سبھے کُجھ ہوندے تاں پوتری کوں روہیلیاں دی بُکھ تَس دا خیال آندے، تے او ہوا بݨ تے اݙاری مار پاݨی طرانویں وس کے روہیلیاں دی تَس مٹاوݨ چاہندی ہے۔
پوتری دی ایں خواہش کوں باسط سئیں عالم تخیل وچ فینٹیسی دے زور تے ایں پورا کیتے؛
”بابا! توں آکھیں نوٹ آپاں ہݨیں ڄُلدے ہیں۔ میݙی پوتری آکھیں نوٹ میݙے سینے نال لڳ ڳئی۔ ایہہ گاٖلھ میݙی پوتری ڄاݨدی ہئی یا میں ڄاݨدا ہم جو اساں ݙوہیں اُݙدے ویندے ہیں۔ اُݙدے اُݙدے ڈیراور ٹپ ڳیوسے۔ اڳوں مسو آلا ٹوبھا آ ڳیا۔ ٹوبھے اَڄ ٻہوں تھوڑا پاݨی رہ ڳیا ہا۔ ول وی چدھاروں زناور چردے ودے ہن۔ گوپیاں دے ٻاہروں روہیلے موجود ہن بولیاں، بھیݙاں، گائیں، تے اُٹھ وی ڈھیر سارے ودے ہن میݙی پوتری ٹوبھے اِچ تھوڑا پاݨی ݙیکھ مونجھی تھی ڳئی۔
آکھیس؛
”ٹوبھے اچ تاں تھوڑا پاݨی رہ ڳئے۔ روہیلیاں اُتے ول کوئی مصیبت نہ آ ونجے۔ آؤ! آپا ں زور دا وسدے ہیں۔“
اچا چیت بدلاں دے گڄکار شروع تھی ڳئے۔ منہ زور مینہ وس پیا۔ ٹوبھے تار متار تھی ڳئے۔ اتھاں موجود مال کݙݨ پئے ڳیا۔ روہیلے، گوپیاں اِچوں ٻاہر نکل آئے۔ انہاں منہ اسمان در کر اپݨے ہتھ چا شکرا نے دیاں دعائیں منگیاں، میݙی پوتری۔ ایہ منظر ݙیکھ ݙاڈھی خوش تھئی۔
”بابا! میں ایہ ٹوبھا کݙاہیں نہ سکُݨ ݙیساں۔ ایہ جھوکاں ہمیشاں آباد راہسن۔ میں ہر ہنالے اتھاں آ مینہ زور وسیساں۔“ (۲۲)
ایہ ہک زمین زاد دی اپݨی بھوئیں نال محبت تے جڑت ہے، جو ہوا تے پاݨی بݨ گھلدا تے وسدا ودے۔ آکھیا ویندے جو کائنات، فطرت تے انسان ساریاں شئیں انہاں عناصر اربعہ، مٹی، پاݨی، بھاء تے ہوا نال بݨین۔ ایں سانگے بندے وچ انہاں عناصر دیاں خصلتاں موجود ہن۔ باسط بھٹی اپݨی مٹی روہی کیتے۔ ایں دھرتی ڄائی اپݨی پوتری نال ہوا تے پاݨی بݨ کے اپݨی بھوئیں دی بھاء تے ایندی تَس کوں مٹیندے ودن۔باسط بھٹی روہی تے تَس تے اوندی بے وسیلی کوں بیان کرݨ کیتے کمال طریقے نال فینٹیسی دی تکنیک آزمائی ہے۔ ایہ او تکنیک ہے جیندے نال فینٹیسی نگار امید دی شعاع کوں اپݨے کیتے سوجھل بݨیندے تے انہاں کوں ایجھاں پیش کریندا ہے جو او عام حالات وچ نظر آنوݨ آلیاں خاص رشتیاں کولوں ودھ نشابر تھی کراہیں سامݨے آندی ہے۔ (۳۲)
ایں افسانچے دے حوالے نال سئیں محمود مہے لکھدن؛
”بندہ، بھاء، ہوا تے پاݨی مامے باسط دا انویں شاہکار افسانہ ہے۔جینویں ”وکاؤ چھانورا“ ہئی۔ ایندے وچ لکھاری دی اپݨی دھرتی، وطن، وسیب نال محبت ہک واری ول ابھرتے سامݨے آئی اے۔ او اپݨی محبت تریجھی نسل کوں منتقل کریندا پئے۔ بھانویں جو ایں مجموعے دے باقی افسانے زیادہ تر معاشرتی برائیاں بارے ہن۔ پر ایہ افسانہ اوں دھرتی بارے ہے۔ ماما ہمیشہ جیندے وسݨ دے خواب ݙیدھے۔“ (۴۲)
باسط بھٹی دی اپݨے وسیب، وَسوں تے بھوئیں نال محبت، جیہڑی انہاں کوں ورثے وچ ملی ہے۔ انہاں صرف تریجھی نسل توڑیں ای منتقل نئیں کیتی بلکہ انہاں اپݨے ایں پندھ دا ساتھی اپݨی ہک مشوم پوتری کوں بݨا کے تے بھوئیں نال محبت تے جڑت دا عرفان ݙے کے ثابت کیتے۔ جو ہک تریمت کوں گیان ݙیوݨ پوری وسوں کوں گیان ڈیوݨ ہے۔ نپولین آکھیا ہا۔ جو میکوں پڑھیاں لکھیاں ماواں ݙیوؤ میں تہاکوں چنگی تے کامیاب قوم ݙیساں۔ ایں سانگے باسط بھٹی ”بندہ،بھاہ، ہوا تے پاݨی“ وچ اے گیان اَج دیاں دھیریں تے مستقبل دیاں ماواں توڑیں منتقل کرݨ دا اَہر کیتے۔ ماواں ای ہن جیہڑیاں اپݨی مٹھی لولی سانگے قوم پرستی تے اپݨی بھوئیں نال محبت تے جڑت دے جراثیم آنوݨ ٓالی نسل دی گھُٹی وچ گھول کے ای اڄوکے دروہ وچوں کݙھ سڳدن۔ ایندے وچ کوئی شک کائینی جو ”بندہ،بھاہ، ہوا تے پاݨی“ باسط سئیں دے افسانہ نگاری دی فنی تے موضوعی لحاظ نال معراج ہے۔ بلاشبہ ایہ باسط بھٹی دا شاہکار افسانہ ہے۔
ایں مجموعے وچ شامل افسانچہ ”پیراں دی کتی“ دے جتھاں ٻئے کئی سماجی پُکھ ہن۔ اتھاں ایں افسانے کوں ماحولیاتی حوالے نال وی ݙٹھا ونڄ سڳدے۔ بندہ ایجھاں وحشی ہے جو او اپݨے اندر دے درندے دی تسکین سانگے گنگدا ماں کوں ٻدھ کے انہاں کوں پھٹو پھٹ تے خونو خون کر ویندے۔ پیر دا پھٹول کتی کوں گاݙی وچ ہسپتال چا ونڄݨ انسانیت تے ہم دردی سانگے اصلوں کائنی۔ ایں افسانے وچ بدھے ریچھ تے وفادار نوکر نبلے دا حال سامݨے اے۔
باسط سئیں دے افسانے دی ٹور جاری ہے۔ انہاں دا پندھ نئیں مُکیا۔ اپݨی وسوں تے دھرتی نال انہاں دی جڑت حالی قائم ہے انہاں دیاں لکھتاں وسیب دیاں ریتاں روائتاں، تہذیب تے ثقافت تے ماحولیات دے آر کائیو(Archive) دا درجہ رکھدن۔ او جتھاں مُکدیاں شئیں، محولیاتی سنگوڑ دا نوحہ کریندن۔ اتھاں انہاں شئیں دی اپݨیاں یاداں تے ناسٹلجیا دے آسرے اپݨیاں نثری لکھتاں وچ سانبھ وی کریندے ݙسدن۔ جیہڑیاں آنوݨ آلیاں نسلاں کیتے سانبھل ہن۔ باسط سئیں ”مکلاندی مت دا مسیحا‘‘ بݨ مست الست تھی نعرہ لیندے۔
”جے تئیں جیسوں کیچ ݙو تݨسوں“
حواشی تے حوالہ جات[لکھو | ماخذ وچ تبدیلی کرو]
۱۔ اورنگ زیب نیازی، ڈاکٹر، ماحولیاتی تنقید، نظریہ اور عمل، لاہور، اردو سائنس بورڈ، ۲۰۱۹ء، ص۲۳۸
۲۔ شیرل گلا ٹفیلٹی، ماحولیاتی تنقید، آغاز و ارتقاء اور امکانات، مشمولہ، ماحولیاتی نتقید، نظریہ اور عمل، مترجم ڈاکٹر اورنگ زیب نیازی،ص ۱۵ تا ۲۰
۳۔ جاوید چانڈیو، پروفیسر، وکاؤ چھانورا، پرائے قصے وچوں نویں کہاݨی، مشمولہ وکاؤ چھانورا، عبدالباسط بھٹی، احمد پور شرقیہ، سمل پبلی کیشنز، ص۲۷، ۲۸
۴۔ عبدالباسط بھٹی،وکاؤ چھانورا، احمد پور شرقیہ، سمل پبلی کیشنز، ص۱۲۲
۵۔ ایضاً،ص۸۰
۶۔ جاوید چانڈیو، پروفیسر، وکاؤ چھانورا، پرائے قصے وچوں نویں کہاݨی،ص۲۶،۲۷
۷۔ عبدالباسط بھٹی،وکاؤ چھانورا،احمد پور شرقیہ، سمل پبلی کیشنز، ص۲۳،۲۴
۸۔ مظہر مسعود، پروفیسر، مکلاندی مت دا مسیحا، مشمولہ،وکاؤ چھانورا، ص۱۴
۹۔ عبدالباسط بھٹی،وکاؤ چھانورا، احمد پور شرقیہ، سمل پبلی کیشنز، ص۱۵۲،۱۴۲
۱۰۔ اشولال، گوتم نال جھیڑا، لاہور، فکشن ہاؤس، ۲۰۱۹ء،ص۱۲
۱۱۔ ناصر، نصرا للہ خان، کہاݨی وچوں ان لکھی کہاݨی، مشمولہ وکاؤ چھانورا، ص۱۰
۱۲۔ گریگ گیرارڈ، ماحولیاتی تانیثیت، ماحولیاتی مارکیست اور سماجی ماحولیات، مشمولہ، ماحولیاتی تنقید، نظریہ اور عمل، ص۲۹۲
۱۳۔ عبدالباسط بھٹی، وکاؤ چھانورا، ص۱۸۲،۱۸۱
۱۴۔ ایضاً، ص۱۸۲
۱۵۔ اشو لال، ترقی اِچوں غیر ترقی دی ویلا تے مقامی خدشات، مشمولہ وسوں ویہڑے، اشولال نمبر، مدیر، محبوب تابش، شمارہ نمبر ۳۲، ڈیرہ غازی خان، شادن لنڈ، نومبر۲۰۱۹ء،ص۴۷۴
۱۶۔ عبدالباسط بھٹی، وکاؤ چھانورا، ص۷۵تا ۷۷
۱۷۔ ایضاً، ص۷۸،۷۷
۱۸۔ ایضاً،ص ۷۸
۱۹۔ ایضاً،ص ۷۰
۲۰۔ عبدالباسط بھٹی،بندہ بھاہ ہوا تے پاݨی، احمد پور شرقیہ، سرائیکی انسٹی ٹیوٹ آف لینگویج آرٹ اینڈ کلچر، اکتوبر ۲۰۱۹، ص۸،۷
۲۱۔ ایضاً،ص۷۵
۲۲۔ ایضاً،ص۷۴
۳۲۔ فارسٹر، ای۔ایم، ناول کا فن، مترجم، ابوالکلام قاسمی،لاہور، عکس پبلی کیشنز، ۲۰۱۹ء، ص۱۹۲
۴۲۔ عبدالباسط بھٹی،بندہ بھاہ ہوا تے پاݨی، ص۲۳